Orotariko Euskal Hiztegia

iritzi.
I. (Vb.). Tr. La variante eritzi, además de en autores septentrionales de los ss. XVI-XVII, se documenta en Mendiburu, Astarloa, Azkue y algunos autores meridionales modernos. Usan iritzi la mayoría de los autores guipuzcoanos, ya desde Cardaberaz; tbn. se encuentra en alguna ocasión en textos vizcaínos (D. Agirre y San Martin). Las formas eretxi y, en bastante menor medida, eritxi e iritxi son propias de la tradición vizcaína. Hay además iritsi en Cardaberaz (Eg II 83 irist-), Guerrico, Aguirre de Asteasu y Zaitegi. En cuanto a las formas fuertes del verbo, las mejor documentadas son todos los paradigmas de dat. en 3.a pers. del sing.: dari(t)z- en los autores septentrionales antiguos (hasta Etcheberri de Sara y Chourio), formas que no volvemos a encontrar sino en A. Irigaray; deri(t)z- en los meridionales (deritx- en los vizcaínos). Además de éstas, hay formas en deritzai- con doble marca de dativo, y formas en derizki-, a partir de mediados del s. XIX en textos guipuzcoanos --además de en D. Agirre (AL 110)--. En pasado, hay zeritz- en los autores guipuzoanos (eritx- en vizc.), además de en los septentrionales del s. XVII (no por ej. en Leiçarraga, que usa la forma zaritz-, que se irá imponiendo a partir del s. XVIII).
1. (V, G, L; Lar, VP 19r, (G), H, Zam Voc (G)), eritzi (V-arr-gip, G; H), iritxi (V-gip), eritxi (V), eretxi (V, G; (V), H (V)), iritsi, eritsi (Dv, que cita a SP) Ref.: A (eretxi, eritxi, eritzi, iritzi); Iz ArOñ (eritzi); Etxba Eib (iritxi, eritxi); Holmer ApuntV; Gte Erd 99; Elexp Berg (iritzi) .
Juzgar, reputar, considerar. "Parecerle a uno, haciendo juicio" Lar (que da irregulares). "Persuadirse" Lar, . "Paréceme que sí, deritzat baietz " Lar. " Deritzat niri, me parece" VP 19r. " Gaizki ez deritzazu? ¿no te disuena?" Ib. 34v. "Parecerle a uno, haciendo juicio" . "Presumir, vanagloriarse, (V) bere buruari asko eretxi " Ib. "Opinar, (V) eretxitu " Ib. "Paraître, sembler, se figurer, croire, estimer, opiner, juger" H. " Iritzi: 1.º (G, L), parecer. [...] 4.º (V, G), dictaminar, censurar" A. " Eretxi: [...] 3.º (V, G), imaginarse, figurarse uno, opinar, parecerle" Ib. " Ez jata mira eitten zuk orretara iriztia, no me extraña el que usted opine así" Etxba Eib. " Berak erítzon lekúraño, hasta donde a él le pareciese" Iz ArOñ . AxN explica (sobera) etsirik (181) por iritzirik. Tr. Documentado desde Leiçarraga (cf. hon eritzi ya en Dechepare), y de uso gral. al Sur (con mayor frecuencia entre los vizcaínos); al Norte disminuye notablemente su uso durante el s. XVIII y prácticamente desaparece desde principios del XIX. Al Norte se emplean casi exclusivamente las formas sintéticas; lo mismo podemos decir de RS (cf. Lfn Sys 290), en donde sólo se encuentra on derextanari (257) y gatx ze erexkeok (312) y, casi, en Leiçarraga: Lafon (Syst 283ss) reune on (y hobe) eritzi 'aimer (o préférer)', gaitz eritzi 'haïr', pero da cuenta tbn. de 'penser, être d'avis', que sólo sucede en 2 casos: badaritzat (1 Cor 4, 9) y badaritzak (Ins E 5v). En Lazarraga sólo hallamos el part. en on eretxi (v. s.v. oniritzi). Con adj. o sust., no hallamos ejs. de uso determinado hasta principios del s. XIX; a partir de esta época dicho uso crece hasta hacerse tan frecuente como el indeterminado.
(Aux. trans. tripersonal). "Ondo deritzazu orri? ¿no te disuena eso?" VP 72r. En ciertos contextos (v. ya los ejs. de Lazarraga y de O Po 57), si no se especifica otra cosa, es 'parecer bien'.
Artean, barriz, goza dezadan / oraingo libertadea. / Oi oni luze deretxanori / ze bego ene ustean. Lazarraga A24, 1196v. Nik zu andiro laztan izana / an izango da probadu; / zuk bere niri derextazula / an eskatuko natxazu. Ib. B11, 1179r. Hobeago eritzirik. Harb 166. Iakin dezagun ea zergatik daritzten Iainkoak hain gaitz hirur bekhatu suerte haui. Ax 188s (V 128). Iaunak hala badaritza, / zure hitza / nitan egin bihoa. " S'il plaît ainsi au Seigneur" . O Po 57. Eziñ iñork ondo iritsi leikio besteren gaiztakeriari. Gco II 72. Ondo neritxon egitiari. fB Ic I VI. Zer deritxazue, zuek [...], gure astokeria eta lotsa galdu oneri? EL2 96 ( EL1 86 zer deritxazue [...] aberekeria onen, seguramente errata por oneri ). Beti gogor eretxi deutsat nekerik arinenari. Ib. 73. Penitenzija ain txiki ta errazari berari, asko baderitxat? Ur MarIl 64. Baserritarrak, ostera, danari irizten dautsie ondo. Ag Kr 84. Zer iritzi diozute? Urruz Zer 132. Nere itzai zorrotzegi eritzita. A Ardi 122. Ondo eristen deutsat Prailleari Teologia zeuk erakusteari. Belaus Andoni 10. Iri-jabiak ango lanari / etziyon ondo iritzi. Tx B I 249. Ur gasa-gasatik urteniko arrain gazittubari zer eretxi ziñegijue? Otx 130. Eztakit ongi iritziko diozuten. Ldi IL 149. Macdonald-ek gizonaren aukeramena gitxitze orri txarto deritxo. Eguzk GizAuz 75. Larogei pralle! / Alare gutxi erizten. SMitx Aranz 89. Tximistada bat neritzan guziari. Txill Let 133. Ezin obea deritxat zure asmakizunari. Bilbao IpuiB 28. Iñor lekuko eukiteari naskagarri eretxi eutsan. Erkiag BatB 106. Ura beretzat zalako ustean / etzion ondo iritzi. AZink 135. Zer iritziko diete 50 urteren buruan gaurko "ismuei"? MEIG I 110. Gizaldien arteko borrokari legezkoa deritzat. MIH 65.
v. tbn. Eritzi: Etxba Ibilt 473. Eretxi: CrIc 52. JJMg BasEsc 33. Eritxi: Erkiag Arran 92. Onaind STeresa 16.
(Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). Daritzat: O Po 43. Deritzazu: Arr May 134. Deritxazu: Ur MarIl 115. Deritxozu: Otx 132. Kk Ab II 65. Neritxon: PAb 116. Zeritzan: AA III 585. Zeritzon: Ag G 19. Eritxon: A BeinB 59. Generitzan: Zait Plat 61. Leritza: Zait Plat 129. (Raíz -rizk-): Derizkiot: Zendoia 8. Derizkiozu: Ldi IL 100. Lab SuEm 195. Berrondo Kijote 80. Derizkiok: TxGarm BordaB 184. Zerizkion: Izt C 136. Berron Kijote 48.
(Con completiva).
Eta badaritzak hik, haren borondatearen kontra deus egin ahal daitela? Ins E 5v. Handik daritzagu sorthu / dela hiri hunetan. EZ Noel 65. Errege bera presunalki nihor gana ethorririk salbatzea gehiago dela eta prezatzekoago dela daritzat. Harb 228. Oneetarean ezer eztaukala deretxanak, zer egingo dau? Cap 39. Bi arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. ES 156. Baderitzat gezurtatzen dituzula erdaldunen ta euskaldunen usteketa txarrak. Lar Carta a Mb 277. Eritzi zion [...] bazterren batean arkituko zela. Mb IArg I 140. Neritzan neretzat bakarrik itz egiten zenduala. AA III 533. Gurasuak umeen kontra egiten ditubeen pekatubetati andijeena dala deritxat [...] umiak deungaro aztia. fB Ic I 2. Deritzat, Kristinaubak, eztaguala zorakerija bat gaitik auzitan ibiltia baño. Astar II 29. Zer deretxazu dala a infernua? CatLlo 24. Baña onen bizitzari asiera eman baño lenago, deritzat txit egoki izango dala bere aurreko batzuen berri ematea. Lard 158. Perill andiko gauza dala iritzi arren? Arr GB 119. Alik eta amuak arraitik naikoa bazeukala irizten zioten arte. Elizdo EEs 1925, 247. Sozialismoak bake ta zorion andiak ekarriko ei-leuskiguz: orren alde dagozanak, ori diñoe; baña asarre, gorroto ta burrukak ekarteko obea dala deritxat. Eguzk GizAuz 115. Irakurleak iritzi bezaio kemenik eta ezten zorrotzik ba ote duten bertsuok. Etxde JJ 271. Onenean zaudela / zeiñek ez iritzi? Insausti 101. Baiña oso zailla izango dala derizkiot. BAyerbe 54. Hori bistan dagoela deritzat. MIH 120.
v. tbn. MendaroTx 370. Olea 59. Berron Kijote 188. (Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). Daritzatzu: Volt 138. Daritzan: O Po 24. Daritzat: SP Phil 295. Deritza: Ub 210. Deritzat: AA III 627. Bv AsL 18. Deritzate: Dh 93. Deritzazu: Arr May 95. Lh Yol 23. Deritzak: Zait Sof 128. Deritzot: Gco I 393. Deritxatzu: Mg PAb 211. Neritzan: Mg CC 158. Generitzan: Zait Plat 106. (Raíz -rizk-). Derizkiot: Ud 61. Muj PAm 46. Berron Kijote 213. Derizkio: Vill Jaink 187. Derizkiogu: Etxeg in Muj PAm 20. Nerizkion: Or Aitork 343.
(Absoluto en vez de dativo). " Asko daritzat iakitia, il me suffit de savoir" SP.
Batzuek bekhatu badaritzate ere gauza ebatsien pagatu gabe edukitzea. Ax 244 (V 164). Orai hañitz daritzagu lehenbiziko kharraren ez osoki galzea. Ch I 11, 5 (Ol aunditzat deritza; SP badirudi, Mst, Ip üdüritzen zaikü, Pi a(u)nditzat daukagu, Leon asko zaiku). Adanek egin zuena añ gaizki baderitzat, nik egin dedanaz zer iritziko diot? Cb Eg II 64. Orduban gatxago eritxon konfesetia. Mg CO 203. Ainbesterañoko desleialtasuna deritzat Jesu-Kristori ainbeste kosta zitzaion animak gal-eraztea. AA III 563. Bi gauza oietatik zein deritzazu miragarriagoa? It Dial 7 (Ur zein deritxazu; Dv zein zaitzu, Ip zuñ zaizü). Obe deritzat mandazai oriei saltzea. Lard 49. Onu batzuk emotia eretxi eutsan zur. Otx 147. Obeki nerizkion Zuk gaiztorik ezer ez egin ukaitea. Or Aitork 118. Bertso batzuk jartzea / deritzat egoki. Insausti 95. Agustindar onein bizi-moldeari latz samarra deritxo-ta. Onaind STeresa 31. Odol bero utsak nora garoiazan be pentsetan astia, nik ondo deritxat. Gerrika 272. Erdararen zerbitzari izatea nork bere hizkuntza aberasteko eta hornitzeko izango baldin bada, ez deritzat gaizki. MIH 85.
v. tbn. Ag G 143. TAg Uzt 286. Eritxi: ForuAB 71.
(Con los papeles de sujeto y complemento invertidos).
Ori egin dai gozo deretxalako ardaoak. Mic 14v. Oni obeto edo geijago aitu deutsat, ta obeto iritxi deust pranzes euskaldun izenekuak baño. Mg PAb 160. Nai nuke nork-ere bait begi onez ekustea, gizonai ederra iritsitzea. AA III 552 (553 iritzi). Orduan ak deungero berba egiten dau; ta zuri bere deritxazu deungero berba egiten dabela. GGero 220. Zer eritzi deutsu <-tzu> engañadu zaituzanak? Astar II 168. Baderitzo medikubari ezin baru egin leijela. Ib. 240. Lan au Rebekari erraza zeritzan. Lard 32. --Ez da txit katolikua, zer derizkizu, Iñaxi? --Neri? faltsua derizkit. Bil 90. Eramango diogu Aita Santuari, berak baimenatu dezan, baderitzaio ondo aren Santutasunari. Bv AsL 70. Neri bizia zorionaren / azia dala deritzat. Olea 21.
v. tbn. Markiegi in Ldi IL 9 (deritzaizu). Mde Pr 281 (deritzait).
Parecer bien, creer adecuado. " Deritzat orren kontu ematea, paréceme dar cuenta de eso" VP 21r.
Deritxeen denporaren baten gura dabeenak konfesadu. "En el tiempo que les parece" . Cap 89. Onegatik, bada, eretxi deusku emotea moldera. LoraS 5. Gogoratu jaku ta eretxi deusku opa ta eskiñitea zuei. Ib. 9. Baderitxat neuri be. Ag Kr 57. Niri baderitxat beintzat. Bilbao IpuiB 169.
(Aux. trans. bipersonal). " Zer naiz hanbat eristen bainauzu? (SP)" Dv.
Eztuzu asko eritzi [...] Birjinaren sabelean gizon eginik emaitea. Mat 250. Zer da gizona non hanbat eritzten baituzu. EZ Eliç 310. Gaztaroan egina ez izanagati, eritzi dut etzaokeela hemen gaizki. O Po 47. Gustiz erraz ta bigun eretxiko dozuz esaten naiz entzuten [itz orrek] . Kk Ab II 124. Aurrean dituzunak goienetakoak bezela iritziko dituzu, laister. Aitzol ( in Laux BBa VI ). Zer irizten nazu? --galdegin dit-- Zure anaiaren antzik badet? Ldi IL 41. I iritzi aute nunbait ni etxerazteko indardun bakarra. Etxde JJ 276. Garaia eldu zala iritzi zun. Ib. 216. Aien biotzak nora grinatu, ala irizten zituzten gauzak. Zait Plat 115.
(Acompañado de -tzat ). Reputar por.
Orain, ordea, lengo garraren pindarra ere iñork badauka, ezer aunditzat deritza. Ol Imit I 11, 5 (Ch hañitz daritzagu). Umiak eurak be umekeritzat eretxi. Otx 6. Gaiztoak zindotzat eta zindoak gaiztotzat iristea. Zait Sof 74. Eztitut galdutzat irizten onetara igaro nituen gaztaroko urterik ederrenak. Zait Plat 2.
Juzgar.
Eta ian-edanaz ez gaitzala iñork iritzi. "Nemo nos iudicet" . Or Aitork 282.
(Aux. intrans. bipersonal). "Gero eta gehiago 'iruditu' bezala jokatzen da. Nor-nori, alegia. Gaizki irizten jat eskribidu dozuna " Elexp Berg.
Eritzun zuri Juan errijetan ikusi zendubala. Astar II 57. Berari ez jakon asko eretxi. Ur MarIl 115. Aramaioar zarrak zein gazteak / niri eresten jataz dirala erleak. AB AmaE 415. Ez iatzula zeuri ondo iritxiko egitera ninoiana. Ag AL 17. Zeure konfesoreari ondoen eretxiten jakonean. Itz Azald 206. Gitxi eritxi jakezan berreun ogerleko. Echta Jos 138. Alper askori gaizki / zaiote iritziko. MendaroTx 312. Zer iritzi jak konziertua? SM Zirik 85. Gure jai egunetako urteera ofiziala amaika t'erdietan izaten zan eta berandu eritxon. Gerrika 48.
(Impersonal).
Eguzkia eta ilargia illunduko dira, eta eretxiko da, zeruko izarrak jausiko balira legez. Itz Azald 38. Esan eta iritxi izan zanez. Zait Sof 58.
2. eritzi (G; Lar, Añ, VocCB 376 Dv, H), eritxi (V; Lar, Añ). Ref.: A (eritzi, eritxi); EAEL 371; Gte Erd 99. Llamar(se). "Nola daritzo, cómo se llama?" IC 442v. "Llamar por su nombre o con algún nombre" Lar. "Llamóle ladrón, lapurra deitu, eritzi dio" Ib. "(Cómo te) llamas?, nola deritzazu, derizkizu? Cómo se llama?, nola deritza, zelan deritxo? Se llama Juan, me llamo Manuel, deritza Juan, deritzat, derizkit Manuel" Ib. "(Cómo te) llamas?, (V) zelan deritxazu?, (G, AN) nola deritzazu? Cómo se llama aquél o Vd.?, (V) zelan deritxo?, (G, AN) nola deritza?" Añ. "S'appeler, se nommer, avoir nom" H. "Se conjuga y hoy sólo se usa conjugado" A. "Deritxakon, que se llama (V-ple)" A Apend. "Peru deritzan gizon bat (G-azp), Pedro deritxon gizon bat (V-arr-gip)" Gte Erd 99. Cf. deritu. Tr. General al Sur (con mayor frecuencia en los vizcaínos); al Norte disminuye su uso durante el s. XVIII y en el XIX sólo hallamos algún ej. de HeH, Goyhetche (277) y Joannateguy (SBi 139).
Huna birjiná izorraturen da eta erdiren seme batez, eta hari eritziren zaio Emmanuel. Adv ** 2v. Listrakoek Barnabasi Iupiter eritzi, eta Pauli Merkurio. Act 14, 12 (tít.; cf. Act 14, 12 Barnabas deitzen zutén Iupiter). Ioseph zaritzan gizon bat. Lc 23, 50 (He, Ol, IBk, IBe zeritzana, Oteiza zeitzaion, HeH zaritzana; TB, Dv, Brunet deit(h)u). Silvero deretxan arzai batek dabela lutxa andiak armatu. Lazarraga A, 1147r. Ascanio eretxan gizon aberaspategaz. Ib. A, 1146v. Italiako ziudade batera, zeñari ereitzan <ereiçan> Arcileo. Ib. A, 1145r. Zure asken güthüna rezebitü düt Aranult Curutchaga daritzonaganik. Etchart 7.1r. Miraballesko etxeorri / leen oi zeritzan Zapatari. PasqTo 5s. Gimnosofista zerizten iende batzuek. Ax 32 (V 19). Xuria daritzanari. O Po 24. Parrasio zeritzon peintadoreak. SP Phil 268. Nola daritza? Arg DevB 240. Zergatik hala daritzo? Bp II 46. Zebedeo zeitzolako gizon baten andrea. SermAN 2v. Zegaiti deritxo mortala? Cb CatV 51. Thamar zaritzon bere arreba batekin. Lg I 309. Lino mueta bi dagoz, batari deritxo agorra, ta bestiari lina beria. Mg PAb 138. Eta oneri deritxo coloquio edo biotzezko berbaldia. EL1 17. Nola deritza zure aitari? AA II 37. Rin eta Mosela deritzaien ibai andi bien artean. Arr GB 10. Izena Pio deritza. Xe 387. [Lapurreta] jaubearen aurrean eta indarrez egin ezkero, deritxo arrapakeria. Itz Azald 105. Zeri deritxo guzurrezko testigantzea? KIkV 71. Nik isekaz osaba neritxon itsu gaizto a. Or Tormes 121. Onetara jaioriko loreari Narkisen beraren ixenaz deritxo. Otx 12n. Beste izenez Tiberias deritzanaren beste aldera. Ir YKBiz 208. Beaurieux deritzan herrixkan. Zerb Gerlan 67. Sozialismoari euskeraz gizartekeria eretxi gegikeo. Eguzk GizAuz 7. Errazoiagaz batera dagoan, guztien edo geienen onerako dan eta gizabatzaren arduradunak erazagutu daben agintzeari, legea orrexeri deritxogu. Ib. 98. Gaur egunean Kalbario mendia eristen dautse angoak. Erkiag Arran 183. Rector ziñaden Seminario / Aguirre deritxonean. FEtxeb 106. Atxukaldai eta Apota deritzaien lekuetan barrena. AZink 153.
v. tbn. (Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). a) Presente: Derist: Otx 114. Daritza-: Mat XVI. Volt 156. Harb 29. Hm 81. SP Phil 247 (369 daritzte, 338 daritzo). INav 84. ES 389 (388 darizte). Daritzo-: Lg II 161. Deritza: OA 71. Iraz 17. Lar Gram 298. Mb IArg I 391. Cb Eg III 219 (CatV 55 deriste, 24 deritxa). Ub 128. Añ CatAN 52. Gco I 384. It Fab 102 (Dial 6 deritzaio). Lard 21. Aran SIgn 1 (206 deritzaio). PE 111. Bv AsL 40 (188 deritzaio). Arr May 156. Goñi 69 (23 deritzaio). JE Bur 201 (87 deritzate; Ber 8 deritzaio). KIkG 72 (11 deritzaio, 41 deritzaie). Mok 5. Ldi IL 70 (165 deritzaio). EA OlBe 30. SMitx Aranz 104. Munita 71 (21 deritzaie, 151 deritzaio). Lek SClar 125. Or Aitork 58 (26 deritzate, 25 deritze; Tormes 7 deritxo, 23 deritxa; SCruz 17 deritzaio). Etxde JJ 9 (AlosT 42 deritzaio). Anab Poli 81 (Aprika 12 deritzaio, 53 deritzaie). Zait Plat 93. Basarri 75 (63 deritzaio). And AUzta 81 (79 deritzaio). Arti Tobera 262. Vill Jaink 180 (147 deritzaio). Erkiag BatB 172 (49 deritxat; Arran 125 deritxo, 35 deritxa). BEnb NereA 104. Gazt MusIx 161 (tbn. 161 deritzate). Ibiñ Virgil 53 (23 deritzaio, 99 deritzate). Alzola Atalak 64. Berron Kijote 199. Deritzo: Gy 277n. Lh Yol 7. Ayesta 30. Deritxo: Oe 24. CrIc 56. fB Ic I 13. CatBus 31 (15 deritxa). Ur MarIl 27. AB AmaE 459 (86 deritzako). Azc PB 212. Ag AL 159 (48 deritxe; Kr 66 deritxue; G 352 deritzaie, III deritzaio). Echta Jos 358. Lh Yol 6. Enb 132. Kk Ab II 159. Eguzk GizAuz 73 (67 deritxoegu, 50 deritxoe). Akes Ipiñ 15 (7 baderitxo). Vill in Bilbao IpuiB 6. Onaind STeresa 36. Deretxa: Mic 12r. Arz 33. Deretxo: Cap 21. VJ 6 (5 dereste). CatLlo 60 (52 deretxe). Deritxa: Ur Dial 116. Eguzk GizAuz 46. Deritzaio: Ud 159. Zab Gabon 106. Moc Damu 16. A Ardi 2. Inza Azalp 120. Etxeg in Muj PAm 22. Jaukol Biozk 68. JMB ELG 23 (29 deritzaie). Mde Pr 259. MAtx Gazt 62. Salav 68 (18 deritzaiote). Deritxogu: KIkV 52 (105 deritxegu). Daritzate: AIr in Izeta DirG 13. Derizte: CatBurg 39 (tbn. 39 deritze). AA III 625. Dereste: BBizk 20. Deritxe: Mg PAb 84. Deretxe: Urqz 12. Deritzaie: Ir YKBiz VII. Or in Gazt MusIx 18.
b) Pasado: Zeritzan: Mb IArg I 358. Lard 376. Jnn SBi 139. Zeritzaion: Arr GB 17. Eritxon: Mg CO 117. Eguzk GizAuz 14. Eritxen: Onaind STeresa 100.
(Usos no acordes con la tradición).
Nola deritza [...] enparantzatxo orrek? Txill Let 130 (v. tbn. 84). Aren ama Amital zeritzan. Ol Ier 52, 1. Ahariaren sabelki ta barrukiak armoni deritzate. Zait Plat 58 (v. tbn. 116).
3. "(Ya tienes a quien) parecer, badozu nori eretxi, iritzi; badozu noranz " (podría deberse a una mala comprensión de la expresión castellana).
4. (G-azp-to), eretxi (V; (V)) Ref.: A; A Apend (eretxi); Gketx Loiola .
(Part. en función de adj.). " Iritzia, presumido" VP 37r. "Orgulloso" . "Preciado, que él mismo se tiene en mucho" Ib. "Presumido, vano" A. v. buru-iritzi.
Gizon eretxi eta biotz arroa / otoi egitera elexara doa. GMant Goi 98. Noizean bein argitaratzen zituan idaz-lanekin aizetu xamarra ta oso iritzia zan gizona. NEtx LBB 72.
II. (Sust.). Tr. Iritzi es la forma propia de la tradición guipuzcoana ya desde Ochoa de Arín, empleada tbn. por Mirande y Lafitte; eretxi, y en menor medida eritxi e iritxi, de la vizcaína. Hay además iritsi en Guerrico, y eritzi en Azkue, Mirande y Erkiaga. En DFrec hay 333 ejs. (3 septentrionales) de iritzi, 161 de eritzi, 15, vizcaínos, de eretxi, 11 de eritxi y uno de iritxi.
1. (V-gip, G; Lar, VP 68r, Mg Nom 67 (G), Añ (G), H), eritzi (G; H), eritxi (V), eretxi (V, G; Mg Nom 67 y Añ (V)), iritxi (V-gip; H (V)), iritsi. Ref.: A (iritzi, eritzi, eritxi, eretxi); Etxba Eib (eretxixa, eritxixa, iritxixa); Elexp Berg; Gte Erd 180. Opinión, parecer. "(Ley del) encaje, legebageko iritzia " Lar. "Opinar, iritzia eman " Ib. "Dictamen" Lar, . " Iritzi (Lar), opinion. Beren iritzietan ongi ez datoleko (Echve)" Dv. "Parecer, dictamen" A. " Lengo eretxian zaoz? (V-arr)" Gte Erd 180. Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos; al Norte sólo se encuentra en Eguiateguy, Mirande y Lafitte.
Ezten iritzi hau galgarri. Egiat 213. Au berau da San Agustinen iritxi ta borondatia. CrIc 103. Zure eretxi edo uste izate txaarrak. Mg CO 261. Iritsi oker artatik irten nai izan etzuen. Gco I 454. Gizon jakintsu askoren iritzia da, euskaldunen artean etzuala idolatriak lekurik izan. AA II 5. Iritzia eskatu. Lard 217. Sindiku Jaunaren eretxija ezagututia. "El dictamen" (1866). BBatzarN 219. Gaur gizon danak dauka bere eretxeia [sic, tal vez errata]. AB AmaE 259. Bakoitzak bere iritzia esango du, baña neretzat [...]. Urruz Urz 36. Ze uste edo eretxi euki bear dogu Andra Mariaren eskapularioen ganean? Itz Azald 72. Jesukristo baño zarragoa zalako iritzia dago. Kortazar Serm 404. Gure iritzira berak ekartzeko. Goñi 82. Bere iritzia egin bear izaten du etxean. Ag G 221. Gure otseztiazko eritzia eskatuta. A Ardi 66. Iñork guregatik iritzi okerrik izan ez dezan. Anab Usauri 46. Atsoak be sendotu eben eretxi au. Kk Ab II 13. Gizartekeri-zale guztiak aburu edo eretxi bardiñekoak ez dirala esan bear dogu. Eguzk GizAuz 42. Oker zebiltzan iritzi orretan zeudenak. TAg Uzt 161. Iritzi ori ontzat edo txartzat ematea. "Dictamen" . EAEg 22-11-1936, 359. Zure iritzia eta Mitxelenarena jakin nahi bainituen lehenik. Mde Pr 195. Nere iritzi onen sendogarri, berriz, beste zer bat gañera. Lek SClar 116. Zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bet agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Plaentxian guziak ziran iritxi orretakuak. SM Zirik 41. Euskerari buruz nere iritzi argalak ezer balio balu. Basarri XX. Okerreko iritzietan maiz datzan egiantza edo egi-puska. Vill Jaink 42. Iritzi ilun horrekin. Lf ELit 68. Zortzi egun artu nai leukez bere eritxia adierazo aurretik. Onaind STeresa 62. Eta au da nere iritzi pittiña: barkatzeak geroko argitasuna dakarrela. BAyerbe 165. Ugaritu eta murriztu zitekeelako iritzia. MIH 347.
v. tbn. Izt C 230. Aran SIgn 107. PE 70. Bv AsL 98. Arr May 167. Moc Damu 14. Goñi 104. A Ardi 12. JBDei 1919, 233. Zink Crit 42. ForuAG 315. Garit Usand 34. Or Mi VI. Alz Ram 86. Eguzk RIEV 1927, 427. Lab EEguna 67. Ldi IL 150. JMB ELG 26. ABar Goi 20. EA OlBe 28. Zait Sof 170. Munita 61. Etxde JJ 166. Txill Let 118. NEtx Antz 104. Erkiag Arran 25. SM Zirik 33. Izeta DirG 50. Osk Kurl 17. MAtx Gazt 12. Alzola Atalak 124. Uzt Auspoa 67, 106. Berron Kijote 82. Eritzi: Ag Serm 493. Mde HaurB 9. Erkiag Arran 17. Eretxi: Ur BulaAl 12. AB AmaE 295. A BeinB 77. ForuAB 113. GMant Y 1933, 190. Otx 22. Etxabu Kontu 218. Gerrika 187. Eritxi: Ag Serm 492. ForuAB 139. Iritxi: Mg CC 239. Ag AL 30. Zait Sof 69. Bilbao IpuiB 100. Ugalde Iltz 64.
Ugazaba ta langillen arteko eretxi-batasuna. Eguzk GizAuz 142.
Criterio.
Iritzi artezez egiñiko liburu bat, jakiña. Alzola Atalak 112.
2. Concepto (que se tiene de una persona), prestigio.
Norbaitegaiti Mundukuak dauken iritxi ona. CrIc 71. Len baño ere iritzi obean idukiko zaitu. AA III 530. Teofilo iritzi añ andian zegoen, nun Obispo izateko txit egoki eta berarizkotzat iduki zuten. Arr May 149.
3. "Fantasía, presunción, (V) eretxia " . "Presunción, vanidad" Ib. v. iritzitasun.
Bere buruz eta iritziz puztutako oek. AA III 604. Bere borondatez ta iritziz dan guztia betea ta puztua egongo da. Ib. 630.
ASKI IRITZI, EDER IRITZI, GAITZ IRITZI. v. 1 aski, eder, gaitziritzi.
IRITZIAN.
a) (Lar, VP 68r, Añ (G), H; eretxian Añ (V)). (Tras gen.). A mi (tu, su, etc.) entender, según mi (tu, su, etc.) parecer. "(A mi) entender, nere iritzian" Lar y Añ. v. IRITZIZ.
Ene eretxian oba da goarda ditean exilik. fJZ 98. Iakituneen eretxian. Cap (ed. 1893) 46. Gauza au ne[u]re iritxian / fundaetan da inbidian. BBizk 6. Konsuelorik ez arkitze onek, beste guziak baño geiago, nere iritzian, minberaatu zeuan. Lar SermAzc 52. Au artuezkero, gure iritzian, seguru bazoazke zerura. Cb Eg III 248. Nire eretxian eztira onak onelakoen promes egiñak. MisE 223. Gizon jakitunen eretxian estutasun astunak direanean. CatBus 28. Eta osagillaren eretxian okelajakiak bear dituezanak. Itz Azald 116. Estanku txiki bat zan a, mutikoen eretxian. Erkiag BatB 42. Au alderdi ona da, nere iritzian. Insausti 14.
v. tbn. FrantzesB II 63. Xe 232. Ud 82. Bv AsL 109. Urruz Urz 47. EusJok 130. Tx B 109. Munita 93. Basarri 54. Zait Plat 98. Vill Jaink 79. NEtx LBB 123. Olea 213. Berron Kijote 108. Ataño TxanKan 240. Iritsian: Gco I 433. Eretxian: Cb CatV 47. CatLlo 52.
b) En la creencia (de que). Cf. IRITZI GUZTIAN, IRITZI BETEAN.
Pekatu dalako ustean edo iritzian. OA 141.
c) En duda, dudando. Cf. IRITZIKO.
Ez [daki Jaungoikuak] destajuban, eritxijan, dudaan, edo guzurren naastauta, munduko jakitunak legez. fB Ic I 43.
IRITZIAN IPINI.
a) Poner en duda.
Esan guztiak dudan ta eritxijan iminten ditubana. fB Ic II 173.
a) (Tras gen.).
Erabagi eban Diputaziñoiak imintia gauza onetan egingo zana batzar baten eretxijan. " Someter la cuestión a una asamblea" . (1866) BBatzarN 219.
IRITZI BATEAN.
a) "Al parecer, eritxi baten (V)" A Morf 693.
Geroago ta ariñago ioazan, alkarren leian eritxi baten. A BeinB 91. Baie eritxi baten, baso ilunek garbituteak basaiaunen azkena ekarri oala esan geinke. Akes Ipiñ 31. Makilla arrunta eritxi batean agiri arren, barruan ezkutaurik eukan izkillu orren gurari biziaz. Erkiag BatB 22.
b) Opinando lo mismo, con la misma opinión, unánimemente.
Denak daude iritzi batean. Ag G 340. Erri gustijak eretxi baten [...] Aldundijaren laguntasuna biar dabela erakusten daben ezkero. " En vista del sentir unánime" . ForuAB 109. Mundu guztia aurkitzen zan ba eretxi baten, arabe-ikaskuntza bat ipiñi biar zala. Kk Ab II 107.
IRITZI BATEKO. "(No son de un) parecer o dictamen, eztira uste batekoak, eretxi batekoak" Añ.
Eztira uste ta eretxi batekoak onetan. MisE 160. Ez dira Autoreak iritzi batekoak. AA III 520. Erabaki bat artzean epaille guziak iritzi batekoak izan badira. ForuAG 249. Orok iritzi batekoak izan ziran aitortzen Piarresi etzitzaiola zigorrik erantxi bear. Etxde JJ 169. Nola esplikatu diteke gizadi osoa ontan iritzi bateko izatea? Vill Jaink 157. Ez ginela Aita Villasante eta ni iritzi batekoak. MIH 207.
v. tbn. Lab EEguna 86. Goen Y 1934, 100. Iritxi b.: Ag Kr 169.
IRITZI BATETIK. "Eretxi batetik ez esan gauza, seguru baño (V-arr)" Gte Erd 144.
IRITZI BATEZ. Unánimemente.
Diputazio txit goituak [...] izan zuen batzarrean eritzi batez ontzat eman eta bere erabakitzat artu zuen [...] ondorengo iritzi au. ForuAG 337.
IRITZI BERBEREKO. De la misma opinión.
Guziok iritzi berberako izan. Ldi IL 92. Artarik atera zun Urlia yaunak ni bere iritzi berbereko nintzala. Ib. 56.
IRITZI BERDINEKO. De igual opinión.
Baña gure Errupiño ezan, antza, iritxi bardiñekoa. Bilbao IpuiB 97.
IRITZI BEREKO. De la misma opinión.
Danak iritzi berekoak itun. Ataño TxanKan 206.
IRITZI BETEAN. Con total convencimiento (de que).
Damubaz konfesetan dirian uste edo eretxi betian. Mg CO 63.
IRITZIETAN (Precedido de gen.). En mi (tu, etc.) opinión.
Ta nork, zuen iritzietan, gorrotoa sortu aziko du. ABar Goi 20.
IRITZI GUZTIAN (Precedido de gen.). Con total convencimiento.
Juzgatzen zebala bere iritzi guztian alkantzatuko zala. OA 151.
IRITZIKO.
a) Opinable, dudoso. Cf. IRITZIAN (c).
Dudaan daukan gauzia, ondo ez dakijana, eritxikua edo sospetxakua esaten badau ziurtzat. fB Ic I 110.
b) (Precedido de gen.). (De) a los ojos de.
Ez zan S. Jose Jesusen aita benetakua, ezpada aita ordekua ta gizonen iretxikoa [sic] . CatBus 44.
c) (Precedido de gen.). De mi (tu, etc.) misma opinión.
Billatu zenduan euskalduna zure iritxikoa izan balitz. Ag AL 147. Gure uste, gogo ta iritzikoa izan dedilla ta edozeñ dator ongi. Ag G 332. Apaiz jaun guztiak gure iritzikoak dira. ArgiDL 125. Baiña Don Pedro ezan, antza, gure iritxikoa. Bilbao IpuiB 148. Nere aita zanaren iritzikoa nak ni ere. Ataño TxanKan 263.
(Tras -tzeko ). De la opinión de, favorable a.
[Komisio au] baiezkoa emateko iritzikoa da. ForuAG 315. Jaurriko Komisio au 1,50 pesetara igotzeko iritzikoa da. Ib. 317.
d) (Precedido de adj.). Tenido por.
Baztarretan ba-dituk amaika neskatxa aundi-iritzikoak ere, irekin pozik ezkonduko lirakenak. TAg Uzt 282. Aita gaizto-iritzikoaren semeengatik esaten da. (In EZBB I 106 ).
IRITZI-MIRITZI. Crítica.
Gaurko jakintsuen iritzi-miritzi edo kritika. Or SCruz 8.
IRITZI ON. Visto bueno.
Konfesoreai eskatu bear jake eure eretxiona. Itz Azald 172. Egin bizierearen autuerea eta artu gurasoen eretxiona. Ib. 172.
IRITZIRA.
a) (Precedido de gen.). Según el parecer, según la opinión. "Nere [...] eretzira, eritzira [...] selon moi, à mon sens, à ce qu'il me semble" H.
Gizon jakintsuen iritzira pisuak diran estutasunetan. CatBurg 32. Nagusi gustijen eritzira. Astar II 292. Iru kardenalen iritzira. Aran SIgn 106. Gauza ook guziak bere iritzira zuzentzen zituena. Goñi 108. Ezin ontzat eman [...] erabilli izan diran bideak, naiz erri-austeskundez edo Luikiko Auzitegiaren iritzira egiñak izan. " Nombramiento libre por la Audiencia" . EAEg 22-10-1936, 107. Askoren iritzira. Or Aitork 375.
b) "Inoiz ez jardun iritzira, segurura baizik (G-azp). [...] Ez dakigu, iritzira ari gera (G-azp)" Gte Erd 144. "Behar adina pentsatu gabe, beharrezko argibideak izan gabe; gutxi gorabehera. Iritzira ai naiz gonai neurriya hartzen" ZestErret. v. aliritzi.
IRITZIRAKO (Precedido de gen.). Según mi (tu, etc.) opinión.
Bere iritzirako, Jaungoikoaren miserikordia mediante, estadu graziazkoan arkitzea. OA 72. Kinzianoren iritzirako / ark esatia basta zan. Ud 114. Nere iritzirako auxe-edo gertatzen da. Anab Usauri 114. Eskier naiz, ni, zure iritzirako, berrizale purrukatu ondagarria baietz. Ldi IL 110. Oitugabea izanda, angoen iritzirako, etzezakean jakin ezer asko itsasoko goraberatan. TAg Uzt 218. Baña apustu bat galduta baño okerrago gelditu nintzan, askoren iritzirako. Albeniz 266.
v. tbn. Moc Damu 12. Noe 71. AZink 39. Insausti 207.
IRITZITAKO.
Zer iritzitakoak zerate? ['¿Qué opináis?'] . Lard 410.
IRITZIZ.
a) (G-azp-goi ap. Gte Erd 240). (Precedido de gen.). A mi (tu, su, etc.) entender, según mi (tu, su, etc.) parecer. v. IRITZIAN.
Nere eritziz bai zirala irur urte. Mb IArg I 257. Goratzen dituen euskaldunak dira, nere iritziz, euskaldunik onenak. Etxeg ( in Ag AL 7 ). Ana Joseparen iritziz, geiegizkeriak. Ag G 25. Janarijen salla, Bazkintza onen eretxiz, bedar-landa barrijekaz zuzendu lei. ForuAB 107. Epaillearen iritziz zin dezakena ez dan iñork agindu abek beteko ez balitu. EAEg 1-11-1936, 191. Nagusiaren iritziz aguro ikasiko zuan bear zan guztia. Anab Poli 92. Kant-en iritziz. Zait Plat 59. Batzuen iritziz, Jainko edo Jinkoa jentil-arotik datorren itza litzake. Vill Jaink 22. Au jo zan bikaiñena bezela, maikideen iritziz eta erabakiz. NEtx LBB 121. Ororen iritziz. Lf ELit 69. Zerbait bere iritziz ajolazkoa iruditzen bazitzaion. JAzpiroz 126. Aste guztiko arratsaldietan ainbat berba egin eben; eta, geienen eretxiz, ba ondo. Gerrika 96 (251 eritxiz ).
v. tbn. Elizdo EEs 1929, 180. MendaroTx 36. Ldi IL 148. JMB ELG 49. Txill Let 100. SM Zirik 15. Izeta DirG 35. Osk Kurl 107. Ibiñ Virgil 41. Olea 115. Uzt Sas 270. Ataño TxanKan 25. Eritziz: SM Zirik 53. Eretxiz: AB AmaE 119. Enb 92. Akes Ipiñ 23. Eritxiz: Ag AL 150. Enb 179. Eguzk GizAuz 163. Onaind STeresa 44. Iritxiz: Ag Kr 7. Erkiag Arran 139.
b) A parecer.
Gizon bat, ona, arteza, zintzoa iritxiz. Ag AL 110.
IRITZIZKO.
a) (Precedido de gen.). De mi (tu, etc.) misma opinión. v. IRITZIKO (c).
Seberiño ta Juantxu Krispiñen iritzizkoak ziran. Osk Kurl 106.
b) (Precedido de gen.). De le parece adecuado.
Bere iritzizko ordu on ura izan zanean, kalean barrena sartu zan. " Que le pareció" . Berron Kijote 71.
LUZE IRITZI. v. luze.
ON IRITZI. v. oniritzi.

Azkue Biblioteka eta Artxiboa

ORDUTEGIA
9:00 - 14:00

Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus