Orotariko Euskal Hiztegia

Azpisarrerak (sarrerak) (500)
Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
1 ezin.
Tr. La forma ezi se documenta en dos ocasiones en Dechepare (ezi eskapa 33 y ezi ukhen 93), y, precediendo a una forma vbal. conjugada con vocal inicial, en algunos textos vizcaínos como LHaro (3 eziegion), en Moguel (PAb 99 ezieban), D. Aguirre (Kr 156 ezieutsan) o Echeita (Jos 201 ezieban). Hay además izin en un texto que refleja el habla de Goizueta (FLV 1987, 192). En DFrec hay 959 ejs. de ezin .
1. (gral.; SP, Urt I 9, Ht VocGr 429, Lar, VP 40r, Añ, Gèze, Dv, H), ezi , izin (AN-gip). Ref.: A; EI 83, 272, 274; Lrq; Etxba Eib ; Iz Ulz , IzG ; Gte Erd 5, 6, 117, 167. Cf. 2 ezin.
No poder (con aux. trans. o intrans., según el tipo de construcción verbal). "Ezin nagoke, je ne peux demeurer" SP. "(No) poder" Lar y Añ. "Ezin emango dizut, tendré que abstenerme de dárselo a usted (G-azp)" Iz IzG. "Ori ez daitekena da (B), ori ezin litekena da (AN-gip), ezin leikena da (G-azp), ori ezin leiken gauzia da (V-arr)" Gte Erd 167. "Gipuzkoako eta Nafarroako zenbait eskualdetan, bereizi egiten dute: 1. ez dut mendira joaterik (= egun; bihar bai, apika) [...]. 2. ezin naiz mendira joan (= ez naiz mendira joateko gai)" Ib. 117. No se documenta ningún ej. del tipo ezin dut etorri.
Tr. Empleado en todas las épocas y dialectos, aunque su frecuencia disminuye algo desde el s. XIX; ésto se da especialmente al Norte, en relación con el uso creciente de ahal, tbn. en oraciones negativas. En estos dialectos parece conservarse mejor en oraciones con el auxiliar elidido. En lo que respecta al uso de ezin frente a ez más forma verbal potencial, parece que en textos de los ss. XVI, XVII y XVIII, ezin es más frecuente (excepto en Dechepare, en el que predomina ez); en el s. XIX, especialmente desde su segunda mitad, hay una tendencia al uso creciente de ez en los meridionales, siendo ésta todavía mayor al Norte, donde apenas se encuentra algún autor que use exclusivamente ezin, y son relativamente pocos los que utilizan ambas formas. Esta tendencia se mantiene o acentúa en el s. XX. Cuando no se trata de una construcción de aspecto perfectivo (p.ej. ezin egin duenean 'cuando no ha podido hacer' Ax 323 (V 214)) o de futuro, en los autores alto-navarros, labortanos y bajo-navarros aparece --salvo en contados casos, p.ej. en Duvoisin (LEd 147)-- con auxiliar no indicativo (ezin egin dezaket, nezakeen, diro, badeza, etc.). En dialectos más occidentales, hasta mediados del s. XIX es menos usado con formas de indicativo (aunque éstas aparecen ya en Lazarraga, RS o Capanaga (52)); su uso aumenta desde dicha época, y se hace en el XX tan frecuente como el de las formas de potencial (éstas parecen mantenerse mejor en los autores más cultos); cf. los datos de EI 272, según los cuales ezin erori naiz predomina de manera absoluta sobre ezin erori naiteke, neike (tbn. en alto-navarro). Entre los suletinos y mixanos la construcción más frecuente en estos casos es -tzen más indicativo (hay algunas excepciones, p.ej. FPrS 16 o Ip Dial 59); cf. el uso del sust. vbal. en ugazaba biren otsein ezin izatiaren gañian (Ur MarIl 74), ezin aditzeraño Santuaren itzak (Bv AsL 151), o dolu baitut ezin aurkhitzeaz (Arb Igand 181).
Con el auxiliar siguiendo inmediatamente a ezin (ezin da(iteke) joan, etc.), es muy poco frecuente al Norte antes del s. XX; hay, sin embargo, ejs. ya desde el s. XVI: amoria ezin [= 'ezein'] zenzuz ezin daite goberna (E 139), zeña erregeek ezin baitirote kontrasta (EZ Man I 48), ezin badirozü hañ min txipirik süstenga (Mst I 24, 6); es más usual en el s. XX (v. p.ej. Barb Sup 86, JE Ber 22, Ardoy SFran 169). Al Sur, aunque aparece ya en Lazarraga y es la construcción habitual en BBizk, no ocurre así en la mayoría de los textos antiguos; en el s. XVIII sigue siendo bastante poco usual, pero su utilización va aumentando considerablemente desde principios del s. XIX.
Menos frecuente es la construcción de part. (o rad.) + ezin + aux (joan ezin da(iteke), etc.), aunque en Capanaga es la construcción más habitual, y se encuentra tbn. en en una canción vizcaína citada por Oihenart, BBizk (37), Argaignarats (DevB 30), Moguel (CC 174), V. Moguel (burua jaso ezin dek, 46), fray Bartolome, Iztueta (C 48, en verso), Goyhetche (252), Arrese Beitia (AmaE 253), Xenpelar (158), JanEd (I 134) y Udarregi (24), en bastantes casos tal vez metri causa. Más habitual es este orden cuando se trata de oraciones subordinadas. Así, encontramos algún ej. ya en Leiçarraga: Iainkoaren resumá hereta ezin dezaketela (Lç 1 Cor 15, 50), y es frecuente en autores meridionales como Capanaga (154), Larramendi (SAgust 12), Ubillos (ongi aditu ezin badegu ere, 122), Añibarro, fray Bartolome (Ic II 211), Astarloa (II 46), Moguel (PAb 219), V. Moguel (86), J. B. Aguirre (II 213), Uriarte (MarIl 18), Lardizabal (442), Arana (SIgn 89), Urruzuno (Urz 55), Iturzaeta (Azald 15), Mocoroa (Damu 33), Echeita (Jos 122), D. Agirre (G 305), Azkue, Inza (Azalp 118), Enbeita (52), Lauaxeta (BBa 66), Otxolua (131), Lizardi (IL 53), Iraizoz (YKBIz 450), Barriola (Goi 64), Zaitegi (Sof 94), Orixe (Aitork 181), B. Enbeita (NereA 124), Anabitarte (Poli 121), Erkiaga (Arran 167), Bilbao (IpuiB 47), Txillardegi (Let 127), Basarri (129), Villasante (Jaink 144), M. Atxaga (Gazt 17), Ibiñagabeitia (Virgil 47), Etxaniz (LBB 121), Berrondo (Kijote 187), Etxabu (Kontu 94), F. Etxebarria (111), B. Barandiaran (175) y A. Zinkunegi (169). Se encuentran tbn. al Sur ejs., menos numerosos, de oraciones subordinadas con el orden ezin + aux. + part.; así en Moguel (CO 190), Iturriaga (ezin badegu iritxi, Fab 136), Arrese Beitia (AmaE 253), Beovide (oe biguñian ezin zana jaio, AsL 23), E. M. Azcue (PB 279), Inza (Azalp 36), Enbeita (63), Otxolua (99), Zaitegi (Sof 163), Bilbao (IpuiB 73) o Villasante (Jaink 75).
Hay además -tzen + ezin + aux. en textos suletinos (erraiten ezin den egia Mst III 56, 1, asestitzen ezin direnek Mercy 30).
La forma de futuro ezingo (frente a ezin + part.+ -ko o -(r)en), exclusivamente meridional, se encuentra desde principios del s. XIX en autores vizcaínos --sin llegar a desplazar a la otra construcción--, extendiéndose en el s. XX a algunos guipuzcoanos. En algunos textos meridionales del s. XX se recurre a izango (ezin izango naiz joan, etc.).
Junto con ahal se encuentra en Leiçarraga, Lazarraga, Tartas (Arima 71), Maister (I 13, 2), Astarloa, Jauretche (174), Arrue (May 73), Iturzaeta (Azald 166), Lizardi (BB 82), Otxolua (96) y Erkiaga (Arran 145).
Es menos usado junto a una forma verbal sintética cuando ésta no es potencial: así, hay p.ej. ezin dago en Voltoire (272), Etcheberri de Ziburu (Man I 106), Aguirre de Asteasu (I II 631) y Alzaga (Ram 24), ezin doanean en Zavala (Fab RIEV 1907, 534), ezin daramat en Beovide (AsL 101), mientras que, sólo de ezin dagoke, hallamos ejs. en Axular (369 (V 243)), Pouvreau (Phil 128), Larreguy (I 313), Aguirre de Asteasu (I 590), Laphitz (234), Iraizoz (YKBiz 161), Orixe (Eus 138) y Txillardegi (Let 23).
Altube (Erd 248) señala una diferencia semántica (que Azkue (Morf 998) confiesa no percibir) entre las oraciones del tipo ezin etorri naiz, que indicarían la imposibilidad de un acto en el momento en que se intenta, y ezin etorri naiteke, imposibilidad más abstracta o intemporal; v., p.ej., Vill Eleiz6 102s.
Armakaz ezin egien legez ezer. Mondr 29. Ezek ezer eziegion. LHaro 3. Zut egon. / Ezin geldirik egon. (Cancionero de Palacio, c. 1500). TAV 3.2.1. Gaixtoeki ezin aite gaizki bezi probetxa. E 47. Hutsik ezin egin nezan. Ib. 145 (PAlt: 'para que yo no pudiera cometer'). Oren bat ezin beillatu duk? " N'as-tu pu?" . Mc 14, 37. Ez Patriarka ez Profeta ez Apostolu guziék gauza hautarik batre ezin egin ahal zukeiten. Adv ** 4r. Ezin sinistu dut neure Sirenaren aldean nagoala. Lazarraga A, 1152r (v. tbn. con indicativo ib. A 1144r, A 1145r, A 1153r, A 1154r, A 1154v, A 1147r, B8 1171v, 1180rb, B27 1204r). Oi Arabako abantajaok / ezin litezke kontadu. Ib. A6, 1169r. Ezin nesake. Ib. A6, 1169r (v. tbn. con potencial ib. A 1151v, A 1152r, A 1152v, A2 1164r, 1193r, B11 1179r, B16 1201r). Konfusioko Etsea, ain fuerte eta galanto labradurik nola ezin ainbeste munduan al zatean. Ib. A, 1153v. Lapiko ezin dana, / estalgi lizate. " Quien no puede ser" . RS 69. Zeinzuk bagarik ezin iñor salbadu leitekean. Bet 13. Oraindik ezin gastiga nitzakoie zure señoriari zer kantitate merkaduria denz. CartEsp 466. Iaietan ezin gabiltzke / bertze garien igitan. Elizalde 141s. Ezin esan niazkakek Miraballesko gauzak. PasqTo 30. Eta nola erri onek baitu egiteko andiak, ezin len respondatu dizut. MRos 12a.1r (cf., con aspecto imperfectivo, 11.1r berze respuestarik ezin eman dirot ). Ezin iolako maneras erdetsi baitezakegu gloriako bizitze sekulakoa. Ber Trat 17v. Hark deus ezin egin duenean. ' Cuando aquel nada ha podido hacer' . Ax 323 (V 214). Eta eskusadu ezin leite iakin ezagaiti? Cap 54. Zerren obratan ezin ifini giñai. Ib. 25. Halakorik ezin daididanaz geroztik. SP Phil 387. Ezin esan leidiz ondo munduak. ArtPoV 86. Arima ezin hiltzen dela. Tt Onsa 144. Jesüs Kristen ohoriak ezin üzten ziala behinere bere ama sainta. Bp II 92. Eta fedearen entzutea ezin dateke baizik Jainkoaren hitzez. ES 383. Haren ganik baizen ezin izan dezakegun berthute premiatsu edo important hori. He Gudu 41. Ezin atzamaiten dizüt. Mst III 48, 4. Ezin gauza andiagorik egingo luke. Cb Eg II 5. Beren oñez argana ezin joan ziranak igortzen zuten mandataria. Mb IArg II 288. Ezin emanen diotenaz geroz laguntzarik den gutiena. Lg II 186. Ezin konpreni zezaken. Mih 32. Zor güzia ezin pakatzen dianian. CatLan 104. Ezin iñor sartu diteke. Ub 193. Ordu atan egin ezingo dodana. EL1 25 ( EL2 29 ezin egingo ). Ezin ikusi gaitu. Gco I 442. Onéki deusek ezin gaizkirík egín. LE Ong 74r. Au ezin datekean gauza da. AA III 420. Jaungoikoaren agindubak ezin al izan dabena, al izan dabela mundu onetako irabazi, ondasun eta anditasunak. Astar II 32. Ukatu ezin ginai. fB Ic III 261. Ezin izan ditugu / begiyak argitu. Echag 101. Ezin daitekena da gorphutz bat kontserbatzea. Jaur 126. Ezin lagundu zekiokean. Jauregui 243. Ezin emango zaiotela bizilekurik. Izt C 211. Nork gurutzetik jatsi zintzakean [...] odol-kutsu guziak [...] garbitzeko? Baña ez; ezin diteke. Lard 460. Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza, nola jasanen ditu ifernuko su-garrak? Dv LEd 218s. Luzaroan leizetik eziñ irten izan zan. Arr GB 54. Bere salbamentia ezin egiten diela uste dienak. CatS 42. Gaurko au ezingo det nik artu zepuan. Arr AmaE 415. Eta ezin erran ditekena da nolako atsegabeak eta tristeziak izatu zituen. Jnn SBi 164. Onen ganean ezin emon leiteke neurri edo erabagirik. Itz Azald 107. Ezin izango dabe ondatu nire gizabidea. Echta Jos 191. Eskatu beintzat lenbizi, ta gero, ezin bada, gogorrean badaude, utziko zaio. Ag G 39. Kabia utzi ezin badu. A Ardi 133. Euren taiu ta ixakeretan be ezin ziran ixan bardingeaguak. Kk Ab I 30. Bere eskubidea nondik zuan ezin esan zuala. Inza Azalp 97. Eta futxo, deusik ezin egin! Barb Leg 134. Ezin dezaket asma. JE Ber 37. Ezingo aiz orrela egon. ABar Goi 45. Euskaldun jatorra zanik ezin uka. Etxde JJ 19. Ezin det... ezin det geiago! NEtx Antz 81. Erabatera eta itsumustuan erantzunik ezin emon neizuna jakin bear zenduke. Erkiag Arran 48. Egiagorik ezin esan. Zait Plat 122. Materiak ezin dezakela olakorik sortu. Vill Jaink 70. Gizonak eriotza ezin du konprenitu. Ib. 110. Mintzairak ez jakin, eta ezin errexki ikas. Ardoy SFran 320. Andik zinera ezin juango da / ango lanari utzita. Uzt Sas 64. Nere gisako euskaldun batek ezin uler dezake. MEIG I 207.
2. (V-gip, BN-arb; Urt II 190, Ht VocGr 375, Lar, VocS, Añ, Lecl, Dv, H) Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 5 .
(Ante participio con det. o demostrativo). Imposible de; (con vb. intrans.) que no puede. "Insupportable, higuiñgarria, eziñ onetsia" Ht VocGr. "Immobile, immobil, immoble, arritua, ezinmugitua" Lar. "Inquiet, ezinba]r[ratia" VocS. "Increíble [...], ezin sinistua" Añ. "Ezin-hila, immortel" Lecl. "Loa ezin atxikia dut (BN-arb)" Gte Erd 5. "Eziñagortua, inagotable" Etxba Eib. AxN explica batkari ondikozkoak (326) por ezin tratatuak. v. infra (6). Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII, donde su uso aumenta desde la primera mitad del XIX. Al Sur lo encontramos en el s. XIX en Moguel, Añibarro, Iturriaga, Lardizabal y Arrese Beitia, siendo bastante más frecuente en el s. XX.
Artifiziozko khar ezin iraungiak. EZ Man I 103 (cf. Man II 59 iratxaki diezezu ezin iraungi sua). Iainko ezin osoki konzebitua. EZ Man II 169. Eskua zabaldu ohi / zinaroen pobrei, / guztiz ixil eta ahalkez / ezin ausartatuei. EZ Noel 156. Zeruk ezin idukia / zuk iaio gizondua. Hm 69. Flakoa, nihon ezin egona, leun eta erorkorra hitzetan. SP Imit III 45, 3 (Ch ganbiakor, Mst khanbiakor, Ol aldabera, Pi y Leon aldakor). Gorphutza [...] biztuko da ezin usteldukotzat. He 1 Cor 15, 42 (TB ezingaldu;inkorrupzionetan, Dv ezin-ustelduzko, IBk ustelezin, Bibl ezustelkor ). Ezin hartua zen Jeriko aphezak ixillik zaudezino. Lg I 191. Ezin ahitua zen. Mih 57. Diru ezin eremanak / Joanen dituk ihesi. Monho 64. Ezin urtenak dira [otseiñak] arimia galduteko peligrubak dagozanian. Mg CO 140. Illezkorra, ezinilla dala [arimea] . MisE 170. Ezin aski prezatua da. JesBih 393. Ezin errana laiteke. MarIl 66. Pazientzia bat ezin altaratua. Jaur 363. Aitortuko dek dala au ezin ukatua. It Fab 261. Eta nola baitzen hau oiñkari ona / Eta zamariak eziñ atzemana. Gy 144. Etsai eziñ ikhusia. "L'invisible ennemi" . Ib. 300. Ondasun-gose ezin asearekin. Lard 537. Gauza oraiko begiekin ezin ikusiak. Hb Egia IX. Ondoko uzta ezin garbitua heldu da. Dv Lab 26. Eri bat da ospitalean, nihork ezin hurbildua, nihork ezin ikusia. Laph 167. Dabiltzaz aruntz onuntz ezin geldituak. AB AmaE 432. Haren lana nihoiz ezin aski pagatua izaten ahal zen lan bat zitekela. Jnn SBi 126. Kalitate ezin aiphatü hoiek. Ip Hil 213.
(s. XX) Nere barne guzia bethi zaurthurik dadukaten zorigaitz ezin ahantziez. Arb Igand 156. Zahartzeari, boza galduz geroz, ezin aditua zen. HU Aurp 164. Nehork ezin asea. HU Zez 212. Marka bat ezin khendua. CatJauf 104. Batzuetan ezin athertua. JE Bur 158. Agindubak arkituko dituzu onenian zallak dirala, astunak, ezin eramanak. Alz Txib 102. Ezin ahantzia da Amaren hegala. Etcham 102. Nehork ezin egina da eta! Barb Leg 70. Beti il-naika ta iñoiz ezin itzalia. Ldi UO 18. Ezin sinhetsia da zenbat egin zen. Zerb IxtS 103. Zu ta ni nunbait, gaua ta argia, ezin alkartuak gera. SMitx Aranz 21. Gau ezin-yasan ua. Or QA 58. Bere bengantza egarria ezin asearen miñez. Etxde JJ 156. Ezin eramana da. Onela ezin diteke bizi. Txill Let 98. Bestela zailegi eta ezin egina baitzukeen. Mde HaurB 96. Mundu paregabea eta ezin sinhetsia. JEtchep 27. Aditzalek ezin asmatua amets zezaten bederen. Lf ( in Zait Plat XV ). Galdu nebazan argi-une gozo ta barriro ezin eskuratuak. Gand Elorri 206. Irukote paregabe au ezin utzia dugu. Vill Jaink 41. Lekuko bat arras idorra, bertzea ezin athertua. Larz Senper 30. Zerk dauka den bezain nehun ezin egona? Ardoy SFran 283. Au ezin eramana zait! Lab SuEm 165. Oren hoik izanen tuk / ezin ahantziak. Mattin 41. Aizea besterik etzan neskatx arro ezin-etsi baten atzetik zebillena. Ataño TxanKan 131. Ezin ixilarazia da gaizoa bere elasturietan. Larre ArtzainE 291. Gaur eskoletan sumatzen den euskara ezin eraman hori. MEIG I 119.

v. tbn. Elsb Fram 170. Zby RIEV 1908, 607. LuzKant 48. Iratz 50. Balad 139. Xa Odol 261. Azurm HitzB 36.
(Ante rad. vbal.).
Aragi-odolek ezin baitu iritxi Iainkoaren iaurerria; ustelkoi danak ere ez, eziñ-ustel dana. Or QA 201. Hegoi-alde ezin-allega batera deseatua. Arti Ipuin 55. Sentimentu ezin-amata batek diraki. Ib. 55.
3. (V-gip, AN-gip, BN-arb). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 5. (Ante participio con det., demostrativo o, en frases negativas, partitivo). Imposibilidad de. "Eziñ izana, imposibilidad de ser. Bere asarre guztia zan, aberatsa eziñ izana" Etxba Eib. "Ura parra ezin edukia (AN-gip)" Gte Erd 5. "Horrek etxean ezin egona du (BN-arb)" Ib. 142. Cf., con un mayor grado de nominalización, ezinegon, ezin-egin, ezin-ikusi, etc.
Tr. Más usado al Sur; al Norte lo emplean Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Jauretche y J. Etchepare
Betleenen ostaturik ezin aurkhituaren gañean noela. EZ Noel 49. Gure bihotzaren nihon ezin egonaz. SP Imit III 33, tít (Mst khanbiakor izatiaz ). Batak bestea ezin ikusia. Cb Eg II 206. Eleizako buruen kezka ta oriekin ezin buruatua. Cb EBO 56. Ta ori ezin esanak inori, neraman burua mendi onetan urkatzera bakea billatzerren. Mg CC 132. Emendik biotzaren gogortasuna, ta emengo gauzetatik gogoa eziñ kendua. AA III 630. Geldirik ezin egona, erausia, enbidia. Ib. 625. Oñen ganian ezin egonak adi erazoten. Astar II 123. Lehena [kalitatea] da sofrikariorik gehiago ezin izana. Jaur 164. Tripa ezin jasoa, / ezer ezin jana. It Fab 42. Eta zan lauak elkar / ezin ikusia. Ib. 105. Pensa ez balitz bata bertzearen kontra joaterik, elkar ezin aditurik, elkarrekin ezin konpondurik. LE Urt 167 (ms. 59r oposizio ta diskordiarik ). Gertatzen bazaiote bear orduko ezin biraldua. Izt C 225. Beren arrokeriarekin beretu zuten elkar ezin aditua ikusirik. Lard 11. Zein kaltegarria dan iñoren ona ezin eramana! Ib. 89. Zuek min dezutena da, ezin etsia elkar ikusi gabe. Bv AsL 141. Zurpil, akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat pilotariak. JE Bur 30. Ortik alkar ezin adierazia. Inza Azalp 96. Gabez eltxoakin ezin-burutu aundia. Or SCruz 132. Sagarno gozo, ezti, ahotik ezin-utzi hek. JE Ber 84. Samin zait zu poztutzeko itzak ezin esana. ABar Goi 42. Mutillak, itzez ezin esana / lêrtu du kantaren bidez. Or Eus 87. Neurtitz ezin egiña! Or Poem 551. Arropuzkeriak eta alkarri ezin barkatuak ondamendiratu zaitute. Etxde JJ 142. Ontziaren gora-beera guztiak ezin erabillirik etzeukan neskatilleak. Erkiag Arran 89. Orrenbeste ezin egiñik eztezu. NEtx LBB 173. Aitatzen dau Lekeitiokoakaz genduan ezin konpondua. Etxabu Kontu 223. Gosea obea zala, jana eduki eta ezin jana baiño. Insausti 81. Horrelakoak ezin-eramana, ordea, gaurko euskaldunik gehienok badugu. MIH 273.
(Precedido de participio o --en algunos autores del s. XX-- radical verbal). Imposibilidad de. "Parau ezine deuko (V-arr), jan ezina deuka (G-goi-azp)" Gte Erd 118. "Eziñik ez, aurretik aditza darama era burutuan eta aditzak aipatzen duen ekintza egiteko gaitasunak badaudela adierazten du" ZestErret. Cf., en un mayor grado de nominalización, egonezin, ikusiezin, etc. Tr. Documentado sólo en textos meridionales.
Zer nai dek infernu andiagorik Jesus inoiz ekusi ta amatu ezina baño? Mg CC 236. Lapurrak ez dau ezaintasunik ezaututen bere lapurretetan, geijago egin ezina baino. fB Ic II 273. Inoren ona entzun ezinak. Ib. 196. Onako juzgu okerrak eragiten deuskuz geu baino obarik ikusi ezinak. Ib. 222. Galdetu zioten ea aiek sendatu eziña zertan zegoan. Lard 408. Askok badegu besteren ona / begiz ekusi eziña. Xe 283. Badakin, Maripa, zer dauken? Guraria, beren esteriako baten guraria, ta neu ikusi eziña. A BeinB 67. Jesus, au da bakean bizi-eziña! Echta Jos 154. Neska zarraren gaitza beti gaztetu eziña. Urruz Zer 41. Iñoren onik ikus-eziñak / Senetik urten eragin dautse. Enb 61. Bazekiat zer diran / ire jardun-miñak, / lanak ematen dizkik / sufritu eziñak. Tx B 117. Lana ematen diyo / sendatu eziñak. Yanzi 162. Euskozale nagusiek meta urri ori osa-eziñik eztute. Ldi IL 96. Ua parre-karkarari eutsi eziña! TAg Uzt 64. Au dut miñik aundiena: miñik izan eziña. Or Poem 541. Laster degu itzal pixka bat billatu-eziña. Munita 13. Buruketan erabili eziñik ez eban-ta. Erkiag Arran 89. Ez dabe izango ipuin liburu au ulertu eziñik. SM Zirik 6. Lan geiegi ta bizi eziña / au al da bada jokera? Olea ( in Auspoa 39, 136 ). Etzeukala ortza berriak jarri eziñik. Salav 47. Alabaren oker-bidea zuzendu eziñak eratxi du gure amaren osasuna. NEtx LBB 64. Etxartera eldu-eziñak Santxori emandako naigabea. Berron Kijote 121. Aitu eziña ugari dago / anai artean munduan. FEtxeb 169.
4. (Ante participio con det.). No pudiendo, de no poder. v. infra (5).
Nik dudan lana, / Ezin errana / Zer koeinta dudan higati. O Po 10 (Lafon traduce 'Le tracas que j'ai ne peut se dire, ni le souci que j'éprouve à cause de toi', pero más bien parece 'Qué trabajo tengo al no poder decir el desvelo que tengo por ti'). Berrogei eta sein nian thürmentia, / ene lekhü galdiren ezin xüxentia. 'De ne pouvoir recouvrer' . Etch 188. Daukagun tranze estua, / lenguak ezi aztua, / burutik iya nastua. Xe 232. Nekerik asko berekin dauka / alabak ezin jantziya. Ib. 314. Bilhatu eta deusik / ezin atzemana. / "Nik, ez, horren hiltzea / ez dezaket mana". Zby RIEV 1908, 213. Baina zeregina zan ezin iakina / nok nona ekarren etxera. Azc PB 152 (in Ur PoBasc 536 baña zeregiña / zan ezin yakiña, con lo que no se aparta de los demás ejs. que citamos: en todos ellos el participio está a final de verso provisto de rima).
5. (Ante participio más -(a)z, -(r)ik, -ta, -an o sin suf.). Sin poder, no pudiendo, al no poder; intentando con todas sus fuerzas, desesperadamente. v. infra EZINDA, EZINEAN, EZINEZ, EZINIK. Tr. Con participio más -z se documenta ya en Dechepare, y aparece en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos; con -az lo emplean Etcheberri de Ziburu (como complemento de damu dut), Iztueta (C 251), Vicenta Moguel, Arrue, Zavala y D. Aguirre. Con -(r)ik es, ya desde Lazarraga y Refranes y Sentencias, propio de la tradición meridional, aunque tbn. encontramos ejs. en Eguiateguy, Zubiri y Xalbador; cf. tbn. ezin bentzuturikakoa en Etcheberri de Sara. Con -ta aparece desde principios del s. XIX en autores meridionales, siendo más frecuente entre los vizcaínos. Se encuentra con -an generalmente en verso, y habitualmente en bersolaris.
(Con -(a)z). (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-lab-arb, S ap. Gte Erd 118; SP, Lar). "Insaciablemente [...] eziñ aseaz" Lar.
Haren minez orai nago ezin hilez bizirik. E 159. Halakotz gehiagorik ezin pairatuz, on irudi izan zaiku geurok Athenesen geldi gentezen. 1 Thess 3, 1. Hatsez ezin asez dago ordean doloretan. EZ Man I 98. Damu eta dolore dut ioanak ezin deithuaz, / eta zure zerbitzuan ezin enplegatuaz. EZ Man II 33. Ezin erdiz dagoena erdiaraztea. Harb 84. Orai ahalkez eta bururik ere ezin ailtxatuz zaudeten bekhatu hetan. Ax 383 (V 251). Gaxtoen artean ezin biziz bahabila, oha bertze mundu baten bilha. O Pr 606. Nihori ezin fidatuz, nihon ezin pausatuz. SP Phil 289. Hautarik eziñ apartatuz / hunela naiz amarratzen. 103. Idia ezin pixarik eginez dagonian. Mong 589. Ihes ezin eginez. Bp II 40. Aitzinat ezin iraganez. ES 392. Zeri egon leitian ezin haitatüz. Mst I 25, 2. Atseginz andia ezin gordez. Mb IArg I 268. Baasakek ezin yasanez Jehuren mintzatzeko libertatea. Lg I 346. Edoizein orduz / Itsas-leihorretan / Ezin gaihenduz. Monho 94. Ezin arrapatuaz. VMg 64. Lekurík ezin aurkítus. LE Ong 22r. Umeentzat bear duana ezin bilduz. AA II 82. Ezin sinistuz nago. Echag 222. Desordreak ezin korreituz. MarIl 127. Ezin izanez deüsez satifatürik. Etch 144. Ezin asmatuz egotea. Izt C 40. Eziñ atrebituz uztera xiloak. Gy 302. Zer esan nai ote zuen ezin igerriz ziarduela. Lard 498. Lan hasi eta ezin akhabatuz utziak. Hb Egia 41. Hitzik eziñ asmatuaz. Arr GB 89 (104 eziñ asmatuz). Urteko errenta ezin konponduaz. Zab Gabon 27. Ezin ahantziz gaude orduko zuzenak. Zby RIEV 1909, 398. Ezin jakinez ian ametsetan zen. Jnn SBi 133. Ezin heltüz izerdi oro hur zen. Ip Hil 174. Gure buruak ezin aski apainduz. HU Zez 68. Zer lanak ez ditu han, ezin ikusiz, ezin ikertuz, ezin lothuz! JE Bur 189. Bere mihiaren jabe ezin egonez. Ib. 177. Biotzaren taupadak ezin geratuaz. Ag G 339. Osorik inola ere ezin esanez. A Ardi 51n. Ezin adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Ikhararekin xutik gehiago ezin egonez. Barb Sup 99. Debrien lanak zituen frantses hori ezin mastekatuz. Ox 191. Ats-ezin artuz. FIr 192. Oro ezin argitaratuz, asi nintzaizun aukera-naiean. Ldi IL 12. Alaba eta suhia ezin aski desohoratuz. Lf Murtuts 53. Nihun deusik ezin atxemanez. Zerb Azk 98. Nerau ezin arkituz. Or Aitork 103. Ezin lokartuz ari zelarik. JEtchep 97. Eldu nai ta ezin iritxiz zebillen egia. Vill Jaink 101. Ezin atrebituz bezala. Larz Iru 54. Elgar ezin adituz. Ardoy SFran 154. Bere astoari ere eziñ eragiñez. Berron Kijote 193. Zernahi denbora pasatu nuen, eskuetan taloak ezin xabalduz. Etchebarne 30. Nundik ekin ezin sumatuz genbiltzala. JAzpiroz 69. Setaz eta elkarri ezin amor-emanez. MIH 231. Ezin iritsiz beti. MEIG VI 130.
v. tbn. Hm 84. Tt Onsa 169. Etch 478. Dv Lab 140. Laph 53. JanEd I 41. Bv AsL 124. Elzb PAd 41. Arb Igand 119. StPierre 18. EusJok 77. Etcham 98. Tx B I 85. Zub 93. PierKat 66. Yanzi 168. Iratz 159. JAIraz Bizia 42. Munita 39. Etxde JJ 220. Mde HaurB 32. Basarri 5. Zait Plat 151. Izeta DirG 52. Mattin 56. Xa Odol 295.
A punto de. " Ezin hilez ari da (BN-arb), ezin illez dago (AN-5vill), ezin akituz dago (AN-5vill)" Gte Erd 265.
(Con -(r)ik). (G-goi-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 118; Lar, Añ). "Atragantar [...] ezin iretsirik geratu" Lar.
Zer al zatean ezin pensadurik. Lazarraga A, 1153r. Oi jente asko / egoan parebagarik / ara begira, / oi ezin sokorridurik. Ib. A28, 1202v. Banabil burua ezin sinisturik, erasuna elikaturatzat arturik. RS 76. Gogortu eta ezin ibillirik arkituko gera. Lar SAgust 16. O zer aserre bizi infernukoak artu, ta eziñ asperturik arrabiaz madarikatzen asiko dan! Cb Eg II 106. Egon naiz ezin sinisturik. GavS 9. Doloriaren ezin erranik. Egiat 172. Ezin ixildurik. DurPl 50. Ezin sufriturik bere konzienziako deadarrak. Mg CC 181. Gogotik ezin kendurik ibiltzea. AA II 210. Israeltarrak ezin goiturik. JJMg BasEsc 191. Au ezin eukirik. Astar II 259. Zubek ikusi gabe / eziñ etsirikan. Echag 69. Eriz ezin ibillirik. It Fab 176. Arpegi ezin emanik. Lard 496. Begietan malkoak ezin edukirik. Zab Gabon 39. Onen gaiztakeriak geiago eziñ eramanik. Arr May 41. Ezin agur eginik / zizpuruka biak. Azc PB 148. Kasaka ezin aterarik. Iraola 26. Sei illabete osoan milla erreal eziñ aurreraturik egon. Ag G 252. Eziñ arturikan txandik. Tx B II 46. Itzultzeko doia ezin bildurik. Zub 50. Ezin siñisturik eguan. Kk Ab II 25. Ezin eutsirik malkoai. SMitx Aranz 166. Erdoia ezin garbiturik. Munita 39. Bere nortasunari ezin antz emanik. Etxde JJ 245. Kaisar-herriaren gandik laguntzarik ezin lorturik ere. Mde Pr 248. Batak besteari ezin aditurik. Anab Poli 113. Gauzak ezin sinisturik. Basarri 100. Kantuz ezin asperturik. BEnb NereA 226. Eziñ ukaturik egixa. Etxba Ibilt 466. Bizi-legerik ezin errespetaturik. Xa Odol 148. Bazterrik-bazter eziñ arkiturik ibilli ondorean. Berron Kijote 163. Aurrera beti etsaia eta etxean ezin konpondurik. Ataño TxanKan 220. Galtzak ezin arturik / ak beldurrarekin. Ayesta 24. Ez ote gabiltza guztiok elkar ezin-ikusirik. MIH 228.
v. tbn. Gco II 68. JanEd I 74. Aran SIgn 24. Sor Bar 31. Ud 98. Xe 200. Bv AsL 137. Apaol 114. AzpPr 76. Iraola 116. Urruz Zer 102. Alz Ram 79. ArgiDL 5. Enb 32. ABar Goi 73. JAIraz Bizia 80. Gand Elorri 199. Osk Kurl 176. MAtx Gazt 73. Lab SuEm 194. Olea 242.
(Con -ta). (V-arr-gip, G-azp ap. Gte Erd 118).
Konfesatzeko orduan beldurrez ezin agertuta. Mg CC 109. Euki ditubez ezin esanda lotsaz. Mg CO 200. Alkarregaz izan ezin da, apartau diriala. fB Ic III 328 (v. tbn. 318). Igaroten ditube konfesiño asko ezin esanda. CatBus 51. Zer egiñ eziñ asmaduta. AB AmaE 438. Ezin kenduta burutik. Azc PB 117. Zaldun-andre itxurak ezin eginda. Ag G 373. Orrek zedukan altutasuna / nunbait ezin eramanda. EusJok 142. Berak ezin eginda Santa Cruzi galarazi zioten. Or SCruz 141. Pozaren pozez ezin egonda / Geldirik nire bijotza. Enb 133. Jezarritta be ezin egonda. Otx 143. Alkar ezin aituta. Eguzk GizAuz 69. Ezin aspertuta. Uzt Sas 240. Barruan ezin egonda. Basarri ( in Uzt LEG I 338 ).
v. tbn. Insausti 32.
(Con -an ).
Ta albaintinkaka yoian bideti / arnasa ezin betean. Zav Fab, RIEV 1907, 541. Ordu bian badabill / ezin iritxian. It Fab 135. Jende publiko danak / ezin kabituan. EusJok 85. Korrika juan nintzan / ezin geldituan. Ib. 87. Borrokariya arro zebillen / iñork eziñ geldituan. Tx B I 188. Ezin ibilian gelditzen ziran iparbeltzaren danbadak erasota. Etxde JJ 258. Edo berari ezin begiratuan, irakur edo abestu, gora gora, liburu honetako kantuak. Larre ( in Xa Odol 12 ). Ni nerbioso jarria nintzan / iñon ezin kabituan. Uzt Sas 142. Ni bizi naiz berakin / ezin atzenduan. Ib. 262. Arrezkeroztik emen dabilkit / kaskotik ezin kenduan. Zendoia 221.
v. tbn. FEtxeb 131. Insausti 52.
(Sin suf.). " Ezin egon nago (G-nav) [...] lana ezin akatu ibiltzen da (G-nav)" Gte Erd 118.
Bakoitza ezin-egon zegoen haren ihardespenaren erpai. Mde Pr 138.
6. (BN-lab-arb, S; Lecl, Dv, H) Ref.: Gte Erd 119, 167 .
(Ante participio más -zko ). Imposible de; que no puede. v. EZIN AHITUZKO, EZIN ASEZKO, etc., s.v. ahitu, ase, etc. Tr. Usado por autores septentrionales (aunque apenas se encuentra en los suletinos) desde principios del s. XVII; a partir de aprox. 1930 tbn. lo usan algunos meridionales.
O dolore eta neke ezin fiñatuzkoak. EZ Man I 115. Ezin erranezko subeertean zeruko iakintasunaz eta zuhurziaz beztitua. Harb 87. Ezin pairatuzko banaloria. SP Phil 210. Eziñ erranezkoa. Arg DevB 61. Ezin erranezko haizeak. INav 128. Zuhurtziaren ithurri ezin agortuzko hartarik. ES 187. Eziñ erran eta esplikatuzkoak. Ch IV 18, 5. Eziñ dudatuzko gauza bat da. He Gudu 165. Zer ohore ezin erranezkoa! Lg II 125. Misterio hek ezin konprenituzkoak dituk. Mih 38. Kalte hau ezin erreparatuzkoa da. Brtc 138. Egin daukuzu emaitza / ezin estimatuzkoa. Monho 72. Thormenta bethikoa eta ezin akhabatuzkoa. Dh 201. Zorion ezin konparatuzkoa. JesBih 445. Pribilio ezin erranezko hauiek. MarIl 65. Ezin erranezko amodio bat. Jaur 151. Ez dire nihorentzat ezin bilduzkoak. Hb Esk 164. Ezin-sendatuzko gaitza. Dv Lab 355. Uste gabeko eta ezin ukhatuzko letra horren entzutean. Laph 179. Ezin erranezko herra. Elsb Fram 84. Horiek ez-bezalakoak dire, eta egiaz, ezin adiarazizkoak nere ariman ikusten ditudanak. Jnn SBi 80. Zure ezin aiphatüzko berthütez. Ip Hil 267. Zer zilo ezin betezkoa, edo nekez beteko dena ontsa! HU Aurp 152. Bere salbamendua ezin eginezkoa daukatenak. CatJauf 75. Ezin barkatuzkoa. StPierre 35. Ezin garhaituzko ikhara batekin. Ox 49. Ezin sinetsizko berria. Zub 46. Bere aitzin-gibelka ezin geldituzkoan. JE Ber 81. Ezin-higatuzko bere oinetakoak soinean. Barb Leg 128. Ezin urtuzko txingor ugari. Ldi BB 112. Oso kutsakorra da, ta geienetan ezin sendatuzkoa. Ir YKBiz 142n. Ezin hilezko gure Euskadi. Iratz 26. Ezin ahantzizko hitz hauk. Zerb IxtS 42. Ezin barkatuzko irakiñak. Etxde JJ 277. Eziñ-asezko atsedenez. Or Aitork 51. Bihotz-min ezin aitortuzkoa. Zait Plat XXIII. Ezin aaztuzko goizetan. Gand Elorri 108. Ithurri ezin agortuzkoak. Etcheb MGaric 179. Onen lazeria, mixeria, gezurra eta ezin erremediatuzko uskeria. Vill Jaink 137. Ezin konprenituzko mintzaira hura. Ardoy SFran 72. Au ezin eramanezkoa da! Lab SuEm 184. Ezin ukatuzkorik bada egietan. Xa Odol 193. Ezin konponduzko lanak zituela. Larre ArtzainE 292. Ezin-damutuzko diakronista horietakoa beti izan naizenez geroz. MEIG VII 105.
v. tbn. Or Mi 43.
(Con un carácter verbal más acusado).
Eta lausengu garabez ezin baketuzkoak. EZ Man I 18. Desira zuten presunak ezin kondatuzkoa. Ib. 128. Bere mihiaren hezatzeko eta freskatzeko ur-xorta bat ere ezin izanezko probetasunera ethorri baitzen. Ax 233 (V 156). Ezin aski gomendatuzkoa. SP Phil 280. Kanpoko bake deusek eziñ altaratuzko hartaz. Ch III 48, 3. O amudioa nihork ezin konprenituzkoa! Lg II 284. Eternitate luze, gogoan ezin hartuzko hura. Dh 167. Ongi egin ezin aski prezatuzko horrentzat. Jaur 392. Bekhaturik ezin eginezko estatuan. Ib. 133. Urriña eziñ yasanezko bere sudurrarentzat. Gy 60. Niork deus ezin ezagutuzko gisan. Hb Egia 6. Gerthatu niz eta orai ere gerthatzen zure debekua ezin begiratuzko heinetan. Prop 1876-77, 109. Egundaino haizkorak ezin hautsizkoa. Elzb Po 201. Nehork ezin erranezko furia bat. Elsb Fram 63. Zure indarra da Jainkozkoa, / Deusek ezin hautsizkoa. Zby RIEV 1908, 285. Orai ezin ikhusizko goratasunetarat altxatzeko. Arb Igand 153. Gure kantika eder ahotik ezin utzizkoen emaitea elizetan. HU Aurp 212. Gasna bat ahotik ezin utzizkoa. Barb Sup 92. Guk ezin asmatuzko xedeak. Ox 21. Ahotik ezin utzizkoa duk. Zub 74. Gizonik ezin bizizko bazterra. JE Ber 93. Mendiak ez itsasoko uhinek ezin hertsatuzkoak. Ib. 76. Iguzkik ezin urtuzko egoz. Ldi BB 142. Itzak ezin artuzkoak diralako. Gand Elorri 224. Pilota hura xuxen xuxena arraskatuko zen ezkerreko pareta-ttikiari loturik, nehork ezin ekarrizko heinean. Larre ArtzainE 243.
(Con part. más -ko ).
Gero arrautza prejituk arrozarekin, ia eziñ janekoak. JAIraz Bizia 41. Ipar-aize baten soiñu ezin entzunekoz, zeruaren zola [...] urdiñez gantzutua agiri zan. Erkiag Arran 182.
(V-gip) .
(Con -tako ). " Eziñesandakua, inefable" Etxba Eib. " Eziñizandako, absurdo, imposible" Ib. " Eziñsosegatutako, inquieto" Ib. Cf. infra EZINDAKO.
Ezin asmatutako aterabideak. Anab Aprika 19. Eziñ uts eiñdako eiza-aldi baten partian. Etxba Ibilt 484.
(Con -(r)i(ka)ko ).
Eskualduna da guztien artean ez hotzetez, ez berotez, ez gosetez ezin bentzuturikakoa. ES 108. Ezin geldituriko gurpillarekin. Berron Kijote 158.
7. (Con -tzeko ). Imposible de; que no puede.
Han dago osoki, bizirik, ezin hiltzeko, ezin sofritzeko eta ezin berhezteko estatian. CatS 73. Horiek ezin sinhesteko! Casve SGrazi 90. Parropian izan dira zenbait apez ezin ahanztekoak. Lf ( in Casve SGrazi 16 ).
8. (Ante derivados con los sufijos -garri y -kor ). Imposible de; que no puede. " Ezin-sinhetsgarri (S; Foix), incroyable" Lh.
Edertasun ezin-neurrigarriak erakusteagatik. Ub 7. Anima ezin illkorra edo ezin ill ditekeana da. Ib. 157. Haren urguilu ezin jasangarria, haren desobedientzia, haren punizionea. Jaur 409. Bere kemen eziñ-garaikorra. 'Invencible' . Aran SIgn 43. Kantatuko det bere bizia / Dala eziñ ilgarria. AB AmaE 104. Jesu-Kristok zer sari ezin aski preziagarria hitzemaiten dioten. CatJauf VI. Haren gerizak erri-baratzak / ezin-ilkor egin ditu. Ldi BB 152. Ludia ikusgarri, ludia ezin-aspergarri dagian ezberdintasun yoriak. Ldi IL 127.
Etorri iakun ganera aize-bolada (bunbada) ezin esangarrizko bat. Ag Ezale 1897, 75a.
EZIN ... -AGO (gral.; Dv). Ref.: A; Etxba Eib (eziñobia); Gte Erd 118. (Con adj., adv. o similar; incluimos aquí los comparativos como hobe(ki), etc.). Muy, extraordinariamente. "Ezin gaixtoago, qui ne saurait être pire" Dv. Cf. ezin gitxiago egin zendukean y ezin gitxiago esan neukean (EgiaK 89). Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII tanto al Norte como al Sur.
Xoil gaizki naiz eta ezin areago. Harb 144. Baitziren ezin hobeagoak [Saulen harmak] . Ax 89 (V 61). Hura ezin hobeki segura dezakegu. SP Phil 227. Ezin hobeki gure Iaunak pasaje huntan abertitzen gitu. Tt Onsa 57. Soldadoek ezin borthizkiago odola isuri erazi zerien. Bp II 48. Uhure ezin handiago den batentako. Mst III 3, 3. Ezin hobeki jakintsützen ahal benaizü. Ib. 2,1. Jaun ezin andiago, ezin jakinsuago, ezin alsuago. Mb IArg I 382. Etxetiar zori ezin gaiztoagokoak. Ib. 236 (cf. infra ejs. con -ko). Ezin gaizkiago tratatuko ninduzun. Cb Eg II 48. Jesusek ezin hobeki ihardets ziozokeien. Lg II 241. Ezin hobeki han ziratekiala. Egiat 160. Soberano [...] ezin ederragoa, ezin obeagoa. Ub 126. Erakeria ta arrotasun ezin andiagoa da. Mg CC 198. Ipuin ezin obea. VMg 81. Gure ongille ezin andiagoa. AA III 345. Ezin andijagua da daukeen premiñia. JJMg BasEsc 71. Ezin obeto gauzia erakusten. fB Ic II 274. Ezin obeto adi erazo leiteke. Astar II 22. Ezin okerrago kondenadu eben. EL2 218. Eziñ obeto pozez / emen bizi gera. Echag 69. Jaun bat ezin obea. CatBus 13. Eta barazkaria ezin hobeki erria. Arch Fab 147. Ezin bide obeagorik. Lard 8. Ezin fiñago dala. Bil 94. Bere egiñakin eziñ obeto agertu zielarik. Arr GB 81. Beren eziñ andiagoa zan pobretasunaz baliaturik. Aran SIgn 104. An etsaiari ezin obeto jakon autortu. AB AmaE 444. Oinhaze guztiak senditu zituela bere baithan ezin borthizkiago. Jnn SBi 45. Modu askotara, ezin obeto ta sarri erakutsi dauskuzu. A BeinB 36.
(s. XX) Eziñ obeak. Ag Kr 190. Goiz eguraldi ezin obea. Echta Jos 99. Bidea ezin ederragoa nuen. StPierre 38. Txit poz ori izan da / Ezin andiagua ba. Noe 99. Ezin santuagoa. Inza Azalp 132. Orainokoan jokoa ezin hobeki badoa. Ox 51. Neskatillia, / Ezin obia. Enb 170. Heien pertsuek oro gituzte / ezin hobeki gustatu. Etcham 239. Bidekarien ibiltokiak ezin hobeki apainduak. Zub 91. Gugaz ezin obeto eruan leike. Kk Ab II 99. Ezin bertago, txistularien eresia. Lab EEguna 115. Ezin alegerago hiruak. JE Ber 96. Ezin aberatsagua ixan arren. Otx 120n. Ezin polikiago ari dan idazle bat. Ldi IL 88. Estadu ezin obea nai leuke. Eguzk GizAuz 77. Yagole ezin obeak. SMitx Aranz 206. Bera mintzatu zaigun eziñ obeki. Or QA 199. Ori ondo betetzeko badu bere lagun ezin obea. Munita 25. Hizkuntza ezin hobekiago ikasi zuen. Mde Pr 260. Eta gariak? Ezin atzerago etorri. NEtx Antz 44. Ezin obeto zaindu. Akes Ipiñ 14. Ezin obea deritxat zure asmakizunari. Bilbao IpuiB 28. Helburu ezin hobe eta haundi hauetara. Arti Tobera 265. Bi leio ta gain ezin politagoa. Anab Aprika 15. Ezin aratzago. Gand Elorri 131. Ezin obeago atondua eta tajutua. Vill Jaink 42. Aukera ezin obea zetorkiola. Ibiñ Virgil 116. Gobernadoreak ezin hobeki errezebitu zuen. Ardoy SFran 244. Eztia zen [...], adimendu ezin xorrotxagokoa. Ib. 280. Jaurtiten jakon orioa ezin merkeagoa izaten zan. Etxabu Kontu 205. Ezin egokiagoa. MIH 234. Ezin desberdinago diren hizkuntzetan. MEIG VIII 63.
" Egokio ezin (AN-gip), obeto ezin (V-gip, G-azp)" Gte Erd 118.
(Con -ko ).
Eziñ obeagoko / pensamentuba dek. It Fab 66. Beste ditxa bat ezin andiagokoa. Izt C 158. Ispillu bat ezin argiagokoa. Ib. 31. Ezin aundiyagoko / oñaze ta penak. Bil 76. Ezin aundiyagoko / oñaze ta penak. Auspoa 97, 121. Jaun ezin aundiagoko batekin itzegittera. Inza Azalp 127.
(Con eta intercalado). " Ezin ta obekiago egin du (AN-5vill)" Gte Erd 118.
Ezin eta obeto astoan arrantzak. AB AmaE 246 (v. tbn. 420). Ezin ta onginai andiaguarekin. Bv AsL 71. Ezin eta obeto antolatutako jan-toki zabalean. Muj PAm 8. Oroitza goratzea eta zalbatzea ezin ta egokiago dala. Etxeg ( in Muj PAm 17 ). Gibelekoa daukanarentzat, ezin-da okerragoa. MAtx Gazt 56. Belarriratu zaizkigun iritziak ezin eta hobeak dira. (In MEIG IX 57 ).
EZIN AHALA.
a) Tanto como no se puede.
Orrek dirutsa andia dauka; gure etxeak artu ezin ala bai. Ag Kr 126.
Izan ere, ezin-ala eginbear ditu etxebarruak emakume langillearentzat. TAg Uzt 110.
b) Sin poder.
Beera-bearrak [...] / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen astuna. 'Aplastará --sin que yo pueda sostenerlo-- las glebas de mi fosa' . Gand Elorri 168.
EZIN-AHALKA. "(Sc), imposibilitado" A.
EZIN HABORO (Con verbos). Mucho, en grado sumo. v. EZIN GEHIAGO.
Hari ezin haboro estekatü den bat. Mst XII. Botz gintakiela ezin haboro. Xarlem 1080.
(Con adj.).
Zeren baitzira ezin haboro hon, eta ezin haboro maithagarri. CatLan 13. Bethi egonen ezin haboro malerus. CatS 36.
EZINAGO (S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 119. (Con adj., adv. o similares). Muy, extraordinariamente. "Infiniment" Gèze. Tr. Usado por autores suletinos y mixanos desde mediados del s. XVII; en el XX, especialmente en su segunda mitad, tbn. se encuentra en otros septentrionales como Lafitte, J.B. Etchepare o Arradoy, e incluso en algún meridional como E. Arrese. Tras el adj. o adverbio encontramos ejs. en Belapeyre, Eguiateguy, Inchauspe, ChantP (118) y PierKat (61).
Librian orotan eztü deüsere ezinago kristi eta ezinago katolik eztenik. (In Tt Onsa 184 ). Gure Errege ezinago Kristia gatik. FPrS 18. Zeren Jesüs-Krist haren bürü gehiena ezinago saintü baita. Bp I 38. Bi letera eder ezinago. Bp II 122. O jaun aphezküpü ezinago argitarzünez betherik zirena. Mst II. Nik ezinago gizenki ordaria emanen dit. Mst III 35, 3. Zure huntarzüna ezinago haboro laidatü. Ib. 22,3. Ezinago hun eta ezti. Ib. 15,3. Berri gaizto bat / entzün dit, ezinago / kapable beita gure / ororen harritzeko. StJul 200. Prezio ezinago handi den bat. CatLan 44. Ezinago untsa einak balira bezala. AR 5s. Ezinago dolore handirik sofritü düzüna. Mercy 22. Zelakoz anderia ohoretsü ezinago. Egiat 219. Ezinago untsa dutuzu. AstLas 15. Tresor ezinago handia. Xarlem 1247. Jinko ezinago goraren semia. UskLiB 108. Nula eztikhoi beniz ezinago, enintzan ezkuaz orhitzen. Ip Dial 10 (It txit, Ur guztiz). Ürrin ezinago gaistoa. Ib. 103. Zure hitzen ezinago etxekizale beitzira. CatS 10. Ezinago nekez zebilan. Ip Hil 174. Ezinago gaixki muldatiak. UNLilia 2. Ezinago largo zen. Const 28. Bakoitza eziñago eder, ikusgarri. EA OlBe 57. Ezinago erromeski bizi zirela. Mde Pr 236. Hizkuntzaz ezinago euskaldun izan diteke. Ib. 107. Ezinago sano eta usain onekoak. JEtchep 48. Ezinago miresgarria. Lf ( in Zait Plat XIX ). Biak ezinago ados aments berean. Ardoy SFran 251. Artzain on hori ezinago kezkatua zen. Larre ArtzainE 273.
" Ezinago hobea da (BN-arb)" Gte Erd 119.
(Con verbos).
Gihauren amurio propiak ezinago gibeltzen gütiala. Mst III 27, tí. Zuintara heltzia ezinago desiratü beitie. UskLiB 25. Dolü dizüt ezinago zure khexa eraziz. Ib. 66. Nola ezinago maite beitzian Ama Dibino hura. Ip Hil 60. Bekatu egitera / ezinago bortxaturik. PierKat 46.
Hain da bakant nun ezinago gütik ükhen beitezakeie. Ip Dial 20 (It txit gutxik, Ur guztiz gitxik, Dv hainitz gutik ).
(Como adj.). " Goratarzun, iakite, huntarzun ezinaguak [...] (Medit. S [?])" H.
EZINAGOAN. A más no poder; en grado sumo.
Hura lasterkaraziz jaunak ezingoan [sic] / Usuxko zerabiltzan "debruak" ahoan!! Ox 94. Kirestasunez beterik ezinagoan. Mde HaurB 8. Haren erdeinua, haren narda gehituko, ugarituko zituela ezinagoan. Ib. 37.
EZINAGOKO. Supremo, sumo, máximo.
Ezinagoko poz bat hartu zuen. Mde HaurB 43. Aldi huntako güdüka / dükek ezinagokua. Casve SGrazi 146.
EZINAGORA ARTEAN. Hasta el máximo.
Gorputz polit horrez ikusiz eta ikertuz gozatu behar zuen ezinagora artean. Mde HaurB 20.
EZINAGORAKOAN. En grado sumo.
Bera ere haren minaren beldur zen, ezinagorakoan. Mde HaurB 73.
EZIN-ANTZ. Gesto que simula imposibilidad.
Bestiak ezin-antzak eta guzur-alegiñik asko erabillirik, amaitzen dabe partidu ori. Kk Ab I 99.
EZINAREN EZINEZ. De tanta impotencia.
Gure andrea zanpez / Mutu gelditu zen, / Ezinaren ezinez, / Gogor zura bezen. Ox 125.
EZIN ARREN. A pesar de no poder.
Zeinu-otsez erritarren ongietorri ta txerazko itzak entzun ezinarren. A Ardi 64. Begien argia ikus eziñ arren. Or Poem 537.
EZIN BEZANBAT. "Ezin bezanbat da, c'est autant qu'impossible" SP.
Zeren ezin bezanbat baita hekin bersutan ezartzea. EZ Man II 161.
EZINDA (V-arr-gip, G-azp, AN-gip).
a) Ref.: Gte Erd 5, 118. (Precedido de participio). Sin poder, no pudiendo. v. EZINIK. Cf. supra (5). v. BESTERIK EZINDA s.v. beste. Tr. Documentado en autores vizcaínos y, en menor medida, guipuzcoanos, desde principios del s. XIX.
Ezda baida oetan gelditzen dira erabaki ezinda. Mg CC 113. Atsegiñez ase ezinda dago Uri berau. Mg PAb 215. Baztertu ta saldu ezinda gelditzen diran sagar miñ ta motelak. VMg XII. Guztiak doaz iges, iñor egon ezinda bere alboan. EL1 34. Alkarregaz izan ezin da, apartau diriala. fB Ic III 328. Aldaketa on au eraman ezinda. Lard 486. Beste aitzekirik sortu ezinda / leiotik sartzen nitzala. PE 88. Ezertako adore baga izten eben lenengo, arnasarik artu ezinda gero. Ag AL 85. Gauza berorik egun osoetan sabeleratu ezinda. A BGuzur 152. Arroen arroaz praketan be artu ezinda. Kk Ab II 11. Zu eunpo eginta, / oiera igo ezinta. Yanzi 48. Zerga eta kontribuzioak ordaindu ezinda baikuntza ta anbargoak. Munita 22. Gangaren bat ei ebalakuan, artiak artu ezin-da (inconteniblemente) ibilli ei zan Erratxu. SM Zirik 59. Erestuna atzamarretik atara ezin-da, atzamar da guzti bota eban. Bilbao IpuiB 176. Gerraren kezkaz bizi bagera / emen konpondu ezinda. Basarri 191. Goierri oitan jarriko gera bizi ezinda ugari. And AUzta 132. Oiek euskeraz esan ezinda ibiltzen gerala. Vill Jaink 8. Bere onera etorri ezinda. NEtx LBB 178. Gu ordurako txit nekatuak / geiago egin ezinda. Uzt Sas 175. Ezertarako erabaki bat artu ezinda. AZink 55. Tartean alamoduzkoak baizeuden, nerekin fiatu ezinda. Albeniz 234.
v. tbn. JJMg BasEsc 164. AB AmaE 132. Azc PB 107. Ag G 195. Enb 101. Otx 100. Etxba Ibilt 467. Ezinta: Auspoa 39, 47.
(Sin part.).
Geiago ezinda. Mok 17. Santa Cruz ezinda, bere arreba ta Sasiain lengusu apaiza atxitu zituten. Or SCruz 56. Pozik dakusgu, bestela ezin-da, / ixpilluan arpegia. SMitx Aranz 101.
b) Buscando, procurando, intentando, etc. por todos los medios.
Bere umiak [edadian jausitako aita bat edo ama bat] edo naibagez, edo errazoe txaarrez, edo gosez, sobrauta, ill ezinda, illten daukeela. fB Ic I app., 9. Euren gorputzak Jaungoikotzat artuta, areen naijak topau ezinda dabilzanak. fB Ic II 277. Pilloto larri ibilli dana / Ontzia salbau ezinda. AB AmaE 87. Laster urreratu zan jentia, eta an euazen makiñonduan txandarik artu ezin da. SM Zirik 46. Itsua asi zuan bestearen buztana topau-ezinda. And AUzta 93. Etzerik-etze ibili oi dira abarorik billatu ezinda. Ibiñ Virgil 101. Gaizki al zegok ala?Amabost egunean ikasi ezinda ibili nauk eta. Insausti 14.
EZINDA BESTEAN. Irremediablemente, sin otra posibilidad. v. ezinbeste.
Emen, ezinda bestean umilla dan toki ontan. Garm EskL I 108.
EZINDA GEHIAGO. A más no poder.
Beti dagoz penapian / ezinda geijago. DurPl 51.
EZINDAKO.
a) (V-gip; Lar). "Repugnante, zedatekoa, ezindakoa" Lar. "Imposible. Guri aitzen emon zeskun asmua zan ezindakua" Etxba Eib
b) (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Imposible de. "Ase-ezindakua, insaciable" Etxba Eib.
Augaitik ziran kanpotarrentzat / Jaritxi ezindakuak. AB AmaE 81. Lurreko gauza guztiak aldatu ezindako legepean dagoz. Eguzk GizAuz 48. Bazter asko iñor bizi ezindako eran gelditu dira. Munita 22. Aren eskabidea bete ezindakua zala. SM Zirik 67. Eiñ eban illeta esan ezindakua. Etxba Ibilt 478.
EZINEAN.
a) (Con participio o radical verbal). Sin poder, no pudiendo; al no poder. Cf. Mde HaurB 19: Arima, bere aldatu ezinean ere, estaliko, eskutatuko zen. Cf. supra (5). v. EZINIK.
O martir zinetakoa, / Anhitz duzu pairatu / Etsaiak bere sektara / Ezinean tiratu. Hm 187s. Apaizak geratu ziran Elizan sartu ezinean. Lard 213. Elkarrekin bazkatu ezinean laster arkitu ziran. Ib. 14. Jakin eta alare / sinist eziñian. Bil 117. Munara igo nai ta igo eziñean. AB AmaE 272. Gai hotz borthitzian / Bero ezinian / Hortxe denari. UNLilia 9. Kutxillo ta aizkorakin juaz / ebaki eziñian, / tristura ederra zeguan / gure barrenian. JanEd II 122. Betarik ez eta [zuloa] itxi-eziñean, aalik-eta legor-aldera azkarrena arraunean egitea otu zitzaion. Anab Poli 36.
v. tbn. Txill Let 54. Naiz-ta egon zutunik / egon eziñian. BEnb NereA 27. Haiñbeste egar beharrian / Azken hatsa eman ezinian. Casve SGrazi 64. Neure laburpena eskainiko dizuet, bada, besterenik eman ezinean. MEIG IX 28.
(Con el verbo elidido). v. GEHIAGO EZINEAN s.v. gehiago, BESTERIK EZINEAN s.v. beste.
Beren legeak agindurako sakrifizio, anziña-anziñatik beñere utzi gabe egiten zetozena, ezinean zeudelako. Lard 545. Ondo usterik eta obeto eziñian egiñiko utsak ixan dira-ta. Otx 182. Lili politenak, basamortutik atera naiean, eziñean, zugaitzetatik bizi bear dutelako. JAIraz Bizia 12. Ementxen egoten zan [...] gizon zaar atsegiña ta, bera eziñean, bere seme gaztea. Anab Aprika 63. Guztia ezinean, bada, premiazko dena bederen besarkatu beharko du. MEIG VI 131.
Intentando con todas sus fuerzas.
Aurrera eziñean, karrakaldo aztuna ari da "baso ito" orretan barrena. Txill Let 65.
b) Imposibilitado, en la imposibilidad. " Ezinean ala ahalean, ne le pouvant ou le pouvant (Harb) [ed. 1690]" H.
Iges egiteko ezinean aurkituten danak. Itz Azald 146 (v. tbn. 108). Mirentxo dagon tokitik ekarri al banezake, itxuitxun ekarriko nuke. Eziñean arkitzen naizelako ba noa. JAIraz Bizia 57. Ikhusten beiztizen ezinian zirela. Mde Pr 49. "Faidon" deritzan elkar-izketan Tzebek dionez, eriz ezinean gertatu omen zan. Zait Plat 104. Ezinean iarriko luke ezer egiteko. Ib. 147 (v. tbn. 124). Badakizute nai izan arren / ni eziñian nagola. Uzt Noiz 98. Ni eziñean gertatutzian / ez nazu gutxi babestu. Uzt Sas 280. Nere abotsa azkar nekatzeak edo sarri eziñean egoteak beste eragin bat ere izan du. Insausti 27.
c) En su defecto, caso de no poderse.
Eta premiñadunai lagun al ezinean, aurkituten dan Abade edo Eleizgizonari. Itz Azald 207. Guztiona dena behar genuke eta, ezinean, zenbaitena bederen. MIH 393.
d) Con dificultad, penosamente. " Oso ezinean nago, estoy en gran aprieto (G-goi)" A EY III 247. " Gorospe eziñian ibilli da Tourrian " Elexp Berg.
Argutarrentzat itxusiturik onela oso eziñean nago (oso eziñean egon: estu ta larri ibilli) . Zait Sof II 28. Eziñean dabillenari laguntzeko baño seguruago. Salav 15. Nekez ta eziñean jetxi zan au. "Con mucha dificultad y trabajo" . Berron Kijote 46. Iru bat urtean, etxe nekosu ontan eziñean gu. Ataño TxanKan 237.
EZINEKO.
a) (Precedido de participio o radical verbal). Imposible de; de no poder. "Esan eziñeko moduko kontuek (V-gip)" Gte Erd 119. Cf. supra (6) ejs. de ezin + part. + -(z)ko.
Ta oni darraikon zerurutz igon ezineko gurari aldra luurtsuba. fB Ic II 263. Bizitza gaistua, ta alkar artu ezinekua. fB Ic III 348. Zeintzuk dira osatu eziñeko gatxak? Otx 13. Gertari beltza, guk zuzendu eziñekoa. Ldi IL 103. Aparta eziñeko anai-ordea. Etxde JJ 147. Mugatu eziñeko aundinaikeriak eraginda. Ib. 179. Malkoak isuri-eziñeko oiñazea. Erkiag Arran 154. Zuek asmatu eziñekorik ez nizuteke esango. Anab Poli 138. Aztu-eziñeko jaialdiak. Basarri 47. Mugitu ezineko itxura hartu zuten. Arti MaldanB 191. Jeep ura sinist eziñeko tramankulu traketsa zan. Anab Aprika 61. Uts-ezineko agintea. Zait Plat 101. Lokarri sendo ta autsi-eziñekoak. Vill Jaink 24. Oben aundia zan, bear bada, parkatu eziñekoa. Erkiag BatB 21. Diruz erosi eziñeko emakumea. NEtx LBB 90. Buka-eziñeko endanan jarriak. Berron Kijote 18. Ia-ia sinistu-eziñeko gauzen testigu izana. Ib. 97. Baiña asmook bete eziñeko ames batzuk baiño ez ziran. Etxabu Kontu 225. Domingo nere lagun berezi eziñekoa. AZink 94. Osatu eziñeko gaixo txar ori. Gerrika 273. Soma-ezineko bihurkera. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
(Con el verbo elidido).
Baña neretzat oberik eziñekoa izan da, beintzat. TAg Uzt 126.
b) Imposible.
Eziñekoa nerizkion, ta oitura onei eztagokiona. Ldi RIEV 1929, 207 (Or ib. 6 ezina, AIr RIEV 1928, 599 ezinezko gauza, Anab ib. 608 eziñezkoa ). Eziñeko gauza dala agertu naian. ABar Goi 69. Eziñekoa iruditzen bait-zitzaion. Berron Kijote 32.
EZIN -EN, EZIN ETA -EN. Lo más (...) posible.
Eziñ-eta agur gozuena egin bazioten ere. Bv AsL 138.
EZIN ESAN AHAL, EZIN KONTA AHAL, EZIN ESAN AHALA, EZIN KONTA AHALA.
a) Más de lo(s) que se puede(n) decir (contar, medir, recoger, etc., en número, cantidad o intensidad). " Ezin konta ahala sos (B, S), ezin konta (ah)ala diru! (G-azp, AN-gip), konda ahala [sic] sos bazen (BN-arb)" Gte Erd 119. " --Umiak etorri altzian? --Ezin konta ala " ZestErret. Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu, al Norte sólo lo encontramos en éste y, con un significado algo diferente, en Maister y en Hiribarren; al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII, y es usado sobre todo por autores guipuzcoanos (entre los vizcaínos lo emplean Añibarro, Uriarte, Arrese Beitia, D. Aguirre y Kirikiño). Es utilizado generalmente con esan (erran) y kontatu; aparte de con éstos, se encuentra tbn. con los verbos jaso, neurtu, kopuratu, zenbatu, jasan, gorde, akhabatu y esplikatu. El verbo, en los autores meridionales, parece usarse generalmente en participio, excepto en el caso de konta, tan frecuente por lo menos como kontatu. A(ha)la es más frecuente que a(ha)l; aparece además con sufijos de plural o declinación en Cardaberaz, Guerrico, Erkiaga e Ibiñagabeitia.
Ematen diotza ezin konda ahal martiriak. EZ Man I 105. Ezin konda ahal gorputz iduki dezakena. Ib. 127. Zergatik egin dudan huts / ezin konda ahala. EZ Eliç 38. Gaisoei al zuen on guzia egitera joanik ibilli zen [...] ta egin ere zien ezin esan-ala. Mb IArg II 299. Ango oñaze ta gorputz guztiko tormentu ezin esanalak. Cb Eg II 123. Nere pekatuak ezin kontatu ala ta guziz andiak dira. Ib. I 55. Beste ezin kontatu ala Kristau. Gco I 394. Ezin kontatu alak, eta guztiz ikaragarriak. Gco II 51. Alde guzietáik gaude inguraturík Jangoikoaren ongi-egínes, guk ezin pága, ta ezin konta-ála. LE Ong 34r. Egunean eziñ konta al bider. AA I 502. Oiek izango dira / ezin konta ala. It Fab 230. Ezin esan-ala misiolari jakintsu. Izt C 506. Ezin kontau al pekatari. Ur MarIl 111. Ezin esan-al gauza on. Lard 74. Beste ezin esan-ala jende zerraikiola. Ib. 379. Ezin jaso-al arrai sartu ziran. Ib. 474. Eziñ konta al eta geiago txori. Arr GB 55. Eziñ konta ala jende etorri ziran. Ib. 147. Eziñ kopuratu-al animen salbamendurako. Aran SIgn 12. Altsu eta ezin kontala direalako. AB AmaE 438. Ezin kontala mesede. Ib. 466. Ezin kontau ala diru! Ag Kr 124. Ezin kontal urte. (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 283. Ezin kontatu ala mesede egiteko. Goñi 103. Ezin-esan-ala zomorro. EgutTo 13-3-1920 (ap. DRA ). Ezin konta ala. Alz Bern 65. Beste ezin neurtu ala gorputz-urratze minberakgatik. ArgiDL 99s. Eziñ kontala jende. Tx B II 119. Ezin zenbatu ala dagozan aingeru ta deunak. Kk Ab II 137. Eta nik ezin esan ala osteuntzeko gauzetatik ere. NEtx Nola 16. Ezin konta-ala dirala [aingeruak] . Or QA 112. Ezin esan-ala bearretan gizonari laguntzeko. Munita 141. Zu eziñ esan-ala ederrago. Or Aitork 400. Ezin konta-ala gauzen erraiñuz betea dagolako. Ib. 265. Ezin kontaal artzulo. Ib. 265. Gizon baten mingañak / ezin esan ala / Mende artu zenduan / itxas-gain zabala. Basarri 45. Ezin konta-al argiz / josirik zerua begiestean. "Innumerables" . Gazt MusIx 105. Seminarioetan, baita [...] beste eleiztar ikastetxe ezin-zenbatu-alean ere. Ibiñ Virgil 22. Nik ere maite zaitut biotzez / esplikatu eziñ ala. Uzt Sas 57. Eziñ-konta-ala izanik eder diranak. Berron Kijote 159s. Izan ere zerade / ain biotz zabala, / eta jakinduria / ezin esan ala. Insausti 328. Bat ez da bitan banatzen, zuri eta beltzetan, askotan baizik, ezin konta ahal diren grisen graduetan. MEIG IV 116. Ezin konta ahala paper. MEIG VI 59. Goragoko mailan dagoela ingelesa, ezin esan ahala goragokoan ordea. MIH 184. Beste ezin konta-ahalen artean. Ib. 216.
(Con el verbo precediendo a ezin ). " Kontau ezin ala diru (V-arr-gip)" Gte Erd 119 (Cf. Añ: "Innumerable, [...] konta al eziña ).
Zenbatu ezin-ala zenituan adiskideak. Ldi IL 107. Esan ezin-alak jasateko. Erkiag BatB 127. Konta-eziñ-ala nekeak. Berron Kijote 183.
(Con comparativo).
Ezin erran ahal beno aphalago den gure ezdeüstarzüna. Mst XVIII. Ezin esan al baño andiagoak. Gco I 401.
Imposible de.
Mandamentuok eztira gogorrak, gatxak, astunak, ezin gorde aalak. MisE 141.
b) Incapaz de (?).
Beroak ezin geiagoan jotzen zuan eta gu ezin jasan-ala ginjoazen. Anab Aprika 82.
c) (Con valor sust.).
Eta ez naiz izarren ezin konta ahalaz ari. MEIG VI 130.
EZIN ESAN AHAL ADINA, EZIN KONTA AHAL ADINA (etc.). Más de lo(s) que se puede(n) decir (contar, etc.).
Milletan ta milletan ta ezin esan al-diña milletan gaiztoagoa. Mb IArg I 143. Irabazi zituen berrogei batall ta ezin kont-al-diña erri murratu. Ib. 196 (v. tbn. 358). Xabierrek egin dituen gauz andiak ezin kont-al adiña dira. Mb IArg II 303. Ezin kontatu al adiña jenderen Guraso ta Aitona. Ub 17. Ezin kontatu al adiña izan ziran. Ib. 114. Ezin esan al-adiña jenderen guraso eta aiton egingo zaitut. Lard 12.
EZIN ESAN AHALAKO, EZIN KONTA AHALAKO, EZIN ESAN AHALEKO, EZIN KONTA AHALEKO (etc.). Más de lo que se puede decir, indecible (incontable, etc.).
Ezin kontatu alako Aingerudi ta Santudi. Cb Eg II 207. Ama maitearen ezin esanalako pena. Cb Eg III 329. Ezin kontatu alako erregla ta abisoakin. Cb EBO 21. Ordukoa da Santuak ezin esan-alakoa deitzen dioten bekatua. Lard 4. Jendetza ezin esan-alakoarekin. Ib. 5. Gizonen gaiztakeria ezin eraman-alako, muga gabea [...] ikusirik. Ib. 8. Poz-atsegiñ eziñ esan-alakoakin. Aran SIgn 28. Ezin-zenbatu-alako mesedeakgatik eskerrak emateko. Elizondo KristPE 146. Indar batzuek bazituzten ezin esan alakoak. Alz Burr 40. Zama astun ezin-yaso-alakoak. Ir YKBiz 398. Ezin eraman alakoak egin zitzaizkion. Etxde JJ 66. Ezin esan-alako ontasun oro batean. Or Aitork 356 (v. tbn. 265). Ezin esan alakoa dut zauskada. Txill Let 141. Gogo guren eta ezin esan alakoa. Zait Plat 78 (v. tbn. 105). Ezin esan alako arritasunez bete ninduten. Anab Aprika 101s (v. tbn. 81). Orduko karobi erretzeak eta ondeo lanak eta gero sagar aldatzeak, da ezin esan alako gauzak. TxGarm BordaB 15. Hor baitago, ezin konta ahaleko multzoan, Fermat-en 'teorema handia'. MEIG VI 116. Ilunbetan dauden auzien kontua ezin konta ahalekoa litzateke. MEIG VIII 103.
Ezagutzen omen zun, etzekin zer iastuz, itzez ezin esan alakoz. "Quem verbis explicare non poterat" . Or Aitork 148.
(Con el vb. precediendo a ezin ).
Esan ezin-alako inportantzia euki izan dabe. Onaind STeresa 127.
EZIN ESAN AHAL BESTE, EZIN KONTA AHAL BESTE, EZIN ZENBATU AHAL BESTE (etc.).
Ezin zenbatu al beste erromes penitenziagillak. Itz Azald 74.
EZIN ESAN AHAL BEZALAKO. Más de lo que se puede decir, indecible.
Ezin esan al bezelako perfekzioarekin. Gco I 471.
EZIN ESAN ADINA, EZIN KONTA ADINA (etc.). Más de lo(s) que se puede(n) decir.
Ezin esan adiña jende. Lard 403. Ezin esan adiña Jentill. Ib. 481. Aren graziyak dira / ezin esan aña. Bil 61. Ezin esan aña maite zaitut. Ib. 158. Txarrerako griña / ezin esan aña / morroi alajaña! Basarri 108. Oietakoak daude / ezin konta aiña. Insausti 326.
Nere lagunei itz bat ere ezin esan añakoa baita. Zait Sof 145.
EZIN ESAN ADINBAT, EZIN KONTA ADINBAT (etc.). Más de lo(s) que se puede(n) decir (contar, etc.).
Ezin esan adinbat ondasun. Lard 193. Badira ezin kontatu ainbat. Izt C 253. Amoriyoz maite det / ezin esan ainbat. Bil 63.
EZIN ESAN BESTE, EZIN KONTA BESTE (etc.).
Más de lo(s) que se puede(n) decir (contar, etc.).
Ezin esan beste onera edo probetxo. Mg CC 163. Ezin kontatu beste bekatu arin. Ib. 221. --Badago onen gañeko exenplurik? --Bai ta ezin esan beste. Mg CO 142. Ezin kontadu beste kostunbre. Ib. 10. Ezin esan beste zeregin ditu. Mg PAb 126. Juizijo, ezin esan beste guraso kondenaurik daukazana. JJMg BasEsc 24. Itsuak argitu... / Zenbatu ezin beste / Berak egin ditu! Enb 80. Zenbatu ezin beste mintza-gai genuke. Zait Sof 152.
Zeatuak, zatituak, eta ezin konta lekizkean beste eriotza mota asko. Lar SermAzc 50.
EZIN ESAN BESTEKO, EZIN KONTA BESTEKO (etc.).
a) Más de lo que se puede decir, indecible (incontable, etc.).
Gozotasun ezin esan bestekoa. Mg CC 226. Ezin esan besteko pensamentu aragizkoai leku ematen. Ib. 163. O itsutasun ezin esan bestekua! Mg CO 113. Gastatu ezinbesteko diru sakeleratzen ziotenak. Osk Kurl 19.
b) Imposible de.
Illunak gordetako nai leukez zokuak, / Eguzkiak begiztau ezin bestekuak. AB AmaE 343.
EZIN ESAN BEZAIN (Con adj. o adv.). Más de lo que se puede decir, de un modo indecible.
Eziñ erran bezaiñ behera. Ch III 14, 1. Tratatu izan zuten [...] emazte hura ezin erran bezain gaixki. Lg I 238. Tenplu ezin erran bezain eder hura. Ib. 329. Ezin erran bezain phondu premiatsu bat da. Dh 45s. Bere aphalesgune ezin erran bezain handiaz. Ib. 107.
EZIN ESAN BEZAINBAT, EZIN KONTA BEZAINBAT (etc.). Más de lo(s) que se puede(n) decir (contar, etc.).
Ezin erran bezanbat grazia salbagarri. Lg I 229. Populu guzia izan zen tormentatua ezin erran bezanbat arrotoinez. Ib. 258. Ezin konda bezanbat sakrifizio. Ib. 332. Ezin erran bezanbat giristino. Dh 143. Ezin konta bezenbat bekhatu mortal. Ib. 145. Ezin sinhets bezenbat bekhatoros. MarIl 123.
(Con vb.).
Ezin erran bezanbat maite du bere seme adoragarria. Lg II 118.
(Con adj.).
Ezin erran bezanbat pobre zen. SP Phil 147s.
EZIN ESAN BEZAINBATEKO. "Ezin-erran-bezenbateko, plus grand qu'on ne peut dire" Dv.
Othoitzak badu indar bat eziñ erran bezanbatetakoa. He Phil 140 (SP 137 ezin erranezko). Haren ganik ukhan dituen ezin erran bezenbateko ongiez. Dh 136.
EZIN ESAN BEZALAKO, EZIN SINETS BEZALAKO (etc.). Que no se puede decir, indecible (increíble, etc.). "Ezin-sinhets-bezalako, qui parâit incroyable" Dv.
Minzatze ederretako, / Spiritu are hobetako, / Adimenduz, eranzun / Nik ezin bezalako. 'Telle que je ne puis l'exprimer' . O Po 34. Zeren abarizia ezin erran bezalako sukharra da. SP Phil 265. Ezin erran bezalako diferentzia bat bada. Mih 26. Zeruko loria eta gozo ezin erran bezalakoak. Dh 94. Urrikalpen ezin erran bezalakoaz. Ib. 139. Haren loria ezin erran bezalakoa baitzen. Jaur 368. Zorion ezin erran bezalakoaz gozatzera. Jnn SBi 100.
EZIN ESAN DINA. Más de lo que se puede decir.
Bioleta, liriyo, / aleli, jazmiña, / dauzka gure baratzak / eziñ esan diña. Echag 173.
EZIN ETA AHAL. Al máximo, a más no poder.
Hetzaz ezin eta ahal leher artino bere tripak betherik ohera ioaiten dira. Tt Arima 59. Jende batzu falsu, ipokrit eta bigot batzu ezin eta ahal barur egitez bere buriak hiltzen eta desegiten baitituzte. Ib. 71.
EZIN ETA AHALKA. Con todas las fuerzas, penosamente.
Ezin eta ahalka, othoitz eta guduka borthitzenen medioz iharduki zuen eta osoki garbi atheratu. Etcheb Zeruari 71 (ap. DRA ). Laugarren gizona ezin-eta-ahalka, atheratu zuten otoaren azpitik. GAlm 1961, 58 (ap. DRA ).
EZINETAN. Sin poder. v. EZINEAN.
Binbitartean ba nabil / bihotz bideetan / inora irten ezinetan. Azurm HitzB 47.
EZIN ETENKA. v. s.v. etenka.
EZINEZ.
a) (Con participio o radical verbal, generalmente precedente). No pudiendo, al no poder; sin poder. v. EZINIK.
Nol' enainte iasan-ezinez / Eta soinak ihes eginez / Buruzpiko edo larrapoka / Eroririk, oro porroka? O Po 49. Dü bihotza haiñ tinko herxatzen non odola igarain ezinez flakatürik beitago. Egiat 249 (v. tbn. 178). Egarriak ito bear nauela uraren ondoan? Iturri sakondutik, ta galleta erdi betetik urik artu ezinez? VMg 84. Ene zaiñek ez nahi khorpitza egari, / heltü nündien airin, ezinez ebili. Etch 182. Amoriyorik gabe / pasatu eziñez. Bil 75. Sasiz-sasi ezinez hegalda / Gosez, hotzez abantzu hila. Ox 38 (v. tbn. 156). Ezer sufritu eziñez. Tx B II 33. Ase eziñez egarri. Gazt MusIx 79. Adi-eziñez adidun, / jakite oro gainduz. "De un entender no entendiendo" . Ib. 227. Zu ikusi eziñez. NEtx LBB 360. Medikuari erakutsi nion da sinistu eziñez gelditu zan. JAzpiroz 182. Laguntza gabe gagoz / osatu eziñez. Ayesta 70.
(Con el verbo elidido).
Bitartean oberik eziñez eskaintzen dizudan txatal (attar) au. Inza Azalp 6. Abiatu bedi laxterka aztiaren atzetik, bañan eziñez geldi bedi. Lek EunD 40. Horra nola dabiltzan [...] kaseta eta holakoak, herritarrak lagundu nahiz eta askotan ezinez! Larre ArtzainE 187.
b) Intentando, buscando, etc. con todas sus fuerzas.
Arima herratia bezala zabilan bathü ezinez bere andere maitia. Egiat 219. [Jostorratz-ontziya] piztu eziñez, erre ditu ogei ta zazpi poxpolo. Urruz Urz 30. An ziran estuasunak oroitu eziñez. Ib. 29. Bere paltak estali eziñez / Larritxo dabill gizon au. Ib. 27. Bi bastoirekin txit larri nabil / pausorik eman eziñez. Tx B 215. Naiko lan bait-zizun gizagaixo erdal-kutsatuak euskera aaztu maite-berriaren biurri ezigaitzak menderatu eziñez. Markiegi ( in Ldi IL 10 ).
v. tbn. Gazt MusIx 165.
c) En caso de no.
Obra humilletan iarri behar dela, ezinez handienetan ezinez [parece que sobra un ezinez]. SP Imit III 51, tít (Ch eziñ egiñ ditekenean, Mst ezin heltzen denian, Ol aundietarako azkurik ez dagonean ).
d) Beste etxe baten obira doa, / eziñez maiztar egiña. "Pasa (Engracia) a la sepultura de otra casa que por fuerza mayor resultó inquilina" . Or Eus 409.
EZINEZ GEHIAGO. No pudiendo más.
Gurguriak igan dira / Uholdenez gorago: / Azkenean iarzen dira, / Ezinez gehiago. Hm 84.
EZINEZKO.
a) (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip-5vill, BN-arb, S ap. Gte Erd 167; Dv, H). Tr. Documentado en autores labortanos del s. XVII y en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 56 ejs., meridionales Imposible; imposible de realizar, hacer, etc.
Ezen ezta Iainkoa baithan ezinezko hitzik batere. (Lc 1, 37). Hm 81 (Lç deus inposiblerik, He deusere inposible denik, Dv deus ez baita ezinik, Ol ezin ditekenik, IBk ezer ezinik ). Othoi, Iauna, zure graziaz egin bekit ahalezkoa niri naturalezaz ezinezkoa iduritzen zaitana. SP Imit III 19, 4 (Ch eziñ daikeena, Mst ezin egiten dela ). Ta argatik da eziñezkoa alakotan Aitta Santuak egia ez dana edo on ez dana erakustea. Inza Azalp 86. Ori eziñezko gauzea da. Altuna 57. Eziñezkoa zala edesti ori osorik azaltzea. Anab Don 120. Orregatik eziñezko gauza da zuk eskatzen didazuna egitea. Ir YKBiz 57. Besoak ditun fedearentzat / eziñezkorik baledi. SMitx Aranz 92. Neretzat eziñezkoa da ori. Etxde JJ 115. Gizon batek egiña dala, eziñezkoa dirudi. EG 1957, (1-2), 95. Eziñezko amodioaren erakarria. Txill Let 119. Maitemintzean nortze eziñezko bat egin genuelako. Ib. 95. Eziñezko gauzatzat itxi. Bilbao IpuiB 116. Ikusi edo somatzen ditugun gertariak eta zerak berez-bere dirala esatea ezinezkoa lizake erabat. Zait Plat 40. Tokiz aldatzea edo ibiltzea eziñezkotzat jotzen dutenak. Vill Jaink 89. Zuretzat oso zail da, ia eziñezkoa! MAtx Gazt 66. Jaungoikoarentzat eziñezkorik ez dago-ta. Ker Lc 1, 37 (tbn. IBe). Eziñezko itxuragabekeriak. "Disparates imposibles" . Berron Kijote 35. Grina sutsurik edo ezinezko ametsik. MEIG III 92. Hori ezinezko baldin balitz. MEIG IV 93. Ez da erraz mugatzen --ezinezkoa da, hobeki esan-- literaturaren eremua. Ib. 87.
b) Fruto de la imposibilidad.
Hala da bada komunzki zahartzeko pairamendua, begiramendua eta bekhatuetarik barurtzea ere: ezinezkoa da eta ez borondatezkoa. Ax 176s (V 119).
c) (Precedido de participio o radical verbal). Imposible de. " Esan ezinezko kontuak (V-gip)" Gte Erd 119. Cf. supra (6).
Eten-eziñezko sare leun batetan bezela. Mok 8. Lauso-eziñezko adiaren yabe. Ldi BB 82. Ase-eziñeko griñak. Otx 21. Azaldu eziñezko amorruak. Txill Let 104. Zurizko itxura zuri ta uki eziñezko. Gand Elorri 127 (v. tbn. 178). Ulertu eziñezko laborria. Vill Jaink 119. Garai artan sinistu eziñezko gauzak kontatzen zituzten. BBarand 24. Gainditu ezinezko tirabirak. MEIG IX 64.
Siñistu be eziñezkua zan. Gerrika 244.
c) (Uso sust.). Alegación de imposibilidad.
Nik be ez neutsan eziñezko biribillik emon nai, diru ori lortu ezin eikenik eta abar. Gerrika 133.
EZINEZKOAN. "(V, msOch), en caso de impotencia" A.
EZIN GAITZEZ (SP, H (que citan a O)).
Ezin gaitzez da on. "Il parait bon, pour n'avoir pas le moyen de faire le mauvais" . O Pr 162.
EZIN GEHIAGO (Dv) (Con verbos). Mucho, en grado sumo.
Tentatu zuen sulezeko etsaiak Job ezin geiago. Mb IArg I 195. Zurtuten nintzan ezin geijago. JJMg BasEsc 280. Ezin geiago arrotu zan. Lard 16. Yakintzak altxatzen naukala ezin gehiago. Hb Egia 115. Maite ninduen ezin geiago. Bil 111. Elkortu ta ondatu egin dira ezin geiago. Munita 19.
(H) .
(Con adj., part. o adv.). Muy, extraordinariamente. v. GEHIAGO EZIN.
Zer atsekabe khirets eta ezin gehiago arrailagarri. Dh 156. Koleratsu izan dela ezin gehiago. Jaur 401. --Aixtian zinioen aberetegiak gaizki eginak direla hemen. --Ezin gehiago. Dv Lab 216. Mintzatu zare ezin gehiago hobeki. Hb Egia 20. Ezin gehiago ederra. Ib. 83. Andre ederra eziñ geiago. Xe 266. Au ikustean ezin geiago ixiotuta. AB AmaE 452. Bero bat ezin gehiago handia. Elsb Fram 94. Unhatua ezin gehiago. Ib. 94. Ezin gehiago kartsuki. HU Aurp 134. Airos eta goxoa ezin gehiago. HU Zez 118. Haren olio ezin gehiago garbi eta sudurrarendako goxoa. JE Bur 87. Lañoa zelakotz eta xehea ezin gehiago. Ib. 158. Ehunka utzi dauzkigu bere pertsuak ezin geiago ederrak. Zub 58. Aingeru bat ezin gehiago pullita. Barb Leg 24. Gizon argia, gozoa eta irikia ezin geiago. JAzpiroz 221.
Mucho(s).
Biurtsariak eziñ geiago / Erderaz eta Euskeran. AB AmaE 50.
(Con det. o suf. de declinación). Sumo, supremo.
Gauza guzien Jaun Soberano ezin geiagoa. Ub 125. Soberano ezin goragokoa, ezin geiagoa. Ib. 126. Begiramen ezin geiagorekin ifiniak. Izt C 22s. Umiltasun ezin geiagoko erakutsi onen ondoren. Lard 440 (cf. EZIN GEHIAGOKO). Oi hau da bada galdukeriaren gaitza eta ezingehiagoa! Dv LEd 235. Egarria ezin geihagoa jasanean zirenak. Jnn SBi 54. Zapal gaitue bizi guzian / ezin geiagorartiño. Ayesta 125.
EZIN GEHIAGO AHALA. Todo lo posible.
Badirudi, infernuratzegatik, eziñ geiago ala nik egiten nuela. Cb Eg II 74. Tormentu oiek, ezin geiago ala, onen pisuak dirala, beti iraun bear dute. Ib. 125. Erregaloz ezin geiago ala beterikako Kristaua. Cb Eg III 381.
GEHIAGO EZIN AHALA.
Zutik aidetan, aratz, geiago ezin-ala, / ezin aratzago. Gand Elorri 131.
EZIN GEHIAGO AHALAKO. Máximo, sumo, (lo) máximo posible.
Nere pekatuen pagu osoa, ugaria, ta ezin geiago alakoa. Cb Eg III 308.
EZIN GEHIAGOAN.
a) (Con verbos). Mucho, en grado sumo.
Nik loa ere neurrian, ta ezin geiagoan emango dizut. Cb Eg II 42. Eziñ geiagoan karidade aiñ aundia estimaturik. Aran SIgn 51s. Ezingeiagoan [...] gura dituzalako. Itz Azald 117. Ezin geiagoan minberatu. Ag G 291 (v. tbn. Kr 135). Ezin geiagoan garbai ta damu det. KIkG 84. Geuk be maite daigula / Ezin geiaguan. Enb 147. Ezin geiagoan goratzen ditu. Eguzk GizAuz 80. Beroak ezin geiagoan jotzen zuan. Anab Aprika 82.
(Con adj., adv. o similar).
Abere itsu bat, ta ezin geiagoan billau prestueza. EL1 156. Jaun bat ezin geiagoan ona. CatAN 17. Ezin geiyagoan ona. CatLlo 17. Orduan ezin geiaguan negarrez deitu zion bere aizpari. Bv AsL 95. Ezin geiaguan artu zittuzan mattero ta laztanik. Otx 145. Zeregin eta elburuak ezin geiagoan alkarren aurka dagoz-ta. Eguzk GizAuz 83.
b) Con todas sus fuerzas, usando todas sus fuerzas.
Egiñalean ibilliko zaizu biraka alperrik [eltxoa]. Ezin geiagoan emango dio egari. Anab Poli 8. Duna aundienetan, erortzeko zorian, ezin geiagoan, ler eginda irixten giñan beeraño. Anab Aprika 37.
c) Sin otra alternativa. "(A más no) poder" Lar, . v. EZINBESTEAN.
EZIN-GEHIAGOKI. "Ezin-gehiago, extrêmement. Ezin-gehiagoki (Jaur)" Dv.
EZIN GEHIAGOKO (Dv, H). Supremo, máximo, sumo.
Zure beheratasun eziñ gehiagokoa. Ch III 4, 4. Bozkario eziñ gehiagoko bat. He Gudu 46. Jakiunde eziñ-geiagoko ari. Ub 58. Maria sakratuaren garbitasuna ezin gehiagokoa zen. Dh 273. Ezin geiagoko atsakaba eta ala orreek. EL2 227. Zure ezin gehiagoko karitatea. JesBih 440. Jainkoaren ezin gehiagoko miserikordiaz. MarIl 74. Desira bat ezin gehiagokoa haren lorifikatzeko. Jaur 151. Naitasun ezin geiagokoa berari artu izan ziolako. Izt C 452. Bere jakinduri ezin geiagokoarekin. Lard 413. Itzal ezingeiagoko bat. Itz Azald 165. Bere esker-on ezin gehiagokoa. Prop 1906, 49. Ikusten arbolaren ezin geiagoko bearra. Munita 25. Ezin-gehiagoko beldurraz. Mde HaurB 93. Ezin geiagoko pozarekin. Anab Aprika 31.
(Con eta intercalado).
Abadiak ezin eta geiagoko barrungo atsegina. Bv AsL 188.
EZIN GEHIAGORA (Usado como participio). Llegar al máximo, al límite.
Negar gabe iraun zuen; baña ezin geiagora zanean, an zeuden guziak irtenerazo zituen. Lard 59.
EZIN GEHIAGORAINO (Lar, Añ). (Con verbos). Mucho, en grado sumo. "(Hasta no) poder más" Lar y Añ.
Gelditu zen ezin geiagoraño atseginzez ta gloriz betea. Mb IArg I 340. Onek sumindua nauka ezin geiagoraño. Lar Carta a Gandara 162. Bertutez ezin geiagoraño betea. Ub 130. Gure salbazioa ezin geiagoraño deseatzen duen. Gco I 468. Utzi zigun Sakrifizio bat ezin geiagoraño Jaunari agradatzen zaiona. AA I 506. Andizkatua izandu zan beraren izena ezin geiagoraño, eta batez ere Villalongako batallan. Izt C 488. Joseren esanak Judas ezin geiagoraño estutu zuen. Lard 58. Non beren Etxekoandreaz eziñ geiagoraño itxutu eta prendatuak guziak geratu ziran. Arr GB 10. Au eziñ geiagoraño poztu zan. Ib. 82. Eziñ geiagoraño zar, aguretu, gaisoti eta eriyai morroitu ta lagundutzen jardutia. Aran SIgn 109. Maitatzen zenduguzan / Ezin geiyauraño. Enb 140.
(Con adj.).
Izanik eziñ geiagoraño jakintsua. AA III 300. Eziñ geiagoraño eder, eziñ geiagoraño on. Ib. 340. Ezin geiagoraño aberatsa. Echve Imit II 8. Ezin geiagoraño elkorra. Arr GB 24. Abertzalia ezin geiagoragiño. Enb 148.
(Con eta intercalado).
Semiaren biotza ezin eta geiagoraño penatutzen zuten. Bv AsL 52.
EZIN GEHIAGORAINOKO (Adnom.). Supremo, máximo, sumo.
Muga guziak igaro zituana edo ezin geiagorañokoa. AA I 493. Erri guztia pozkidatzen dutelarik ezin geiagorañoko atsegintasunean. Izt C 213. Ezin geiagorañoko atsegin-kontentua. Arr GB 50.
EZIN GEHIAGOTAN. Lo más frecuentemente posible, las más veces posibles.
Askotan eta ezingeiagotan euki bear doguzala guk eurak [doeak] . Itz Azald 194.
EZIN GEHIAGOZ.
a) A la fuerza, sin otra alternativa. "A más no poder" Añ.
Eztela joan behar Mezara gogo gaitzez eta ezin geiagoz bezela, baizik borondate ones eta gogotik. Ber Trat 19r.
b) Sobremanera.
Eta urak, aflijiturik ezin geaoz, asi zintzan bakotxa bereganik galdez: Jauna, niza akaso ni? Samper Mt 26, 22 (He handizki ).
EZINIK.
a) (V-arr-gip, G-goi-azp) Ref.: Gte Erd 5, 118. (Precedido de participio o, en algunos autores, de radical verbal). No pudiendo, al no poder; sin poder. v. EZINDA, EZINEAN, EZINEZ. Cf. supra (5). Tr. Empleado por autores meridionales (en mayor medida por los vizcaínos), se documenta desde Cardaberaz. Al Norte sólo encontramos un ej. de Duvoisin (traduciendo a Cardaberaz). Precedido de radical, lo emplean algunos autores posteriores a 1930, como Orixe, Lizardi, Etxaide y N. Etxaniz (en los dos últimos alternando con participio).
Kredoa asi ta akabatu eziñik, atzeneko iru asnaseetatik bat estu estu eman det. Cb Eg II 96. Tabernako sukaldian / berotu ezinik. DurPl 55. Irten nai ta irten ezinik. Mg CC 128. Zelan lotsaz konfesau ezinik kondenau zirian batzuk. Mg CO 158. Aizartu ezinik irtetzen. VMg 13. Larriturik, azalak artu eziñik. NekeA 221. Prakaak jaso ezinik. JJMg BasEsc 207. Lorik bere ein ezinik egoan. Zav Fab, RIEV 1909, 34. Euskarari izen bereki au opa eziñik. Izt C 15. Bere bijotzian / Aztu ezinik gaukaz. Ur MarIl 125. Kredoa hasi, eta akhabatu ezinik. Dv LEd 174. Malkuak gorde eziñik. AB AmaE 14. Oñazari eutsi eziñikan. Apaol 114. Gizaldi luzeetan alkar ikusi eziñik egozan arraza biak. Ag AL 68. Umiakin jolastu-eziñik, jezarritta egoten zan. Altuna 50. Luzaro itzegin eziñik geratu zan. Or Tormes 89. Asarria ta amurruba barruban eutsin eziñik. Otx 69. Euren gariak saldu eziñik, erre egin dabezala. Eguzk GizAuz 135. Bururik altxa eziñik gelditzen diranak. ABar Goi 67. Erabilli eziñik, utzita zeuzkan sallak. TAg Uzt 16. Guziok aldatu eziñik, banaka batzuk aukeratu ditugu. Etxde JJ 271. Luzaroago egon eziñik, guenez aldegin eban Zuriñek. Erkiag Arran 158. Ia berbarik be egin eziñik. Bilbao IpuiB 130. Erritar xumeen uztarri astuna eroan ezinik. Zait Plat 31. Burua jaso eziñik. BEnb NereA 91. Burni batetik esegita balia eziñik gelditu zan. NEtx LBB 73. Gaur ez da iñor ibiltzen / txala ordaindu eziñik. Uzt Sas 202. Orrela ibiltzen omen ziran, alkarri obeditu eziñik. BAyerbe 132. Emazte eta seme-alabak / altzau eziñik begirik. Ayesta 103. Hainbeste gogoeta daude hor mukuru [...] kabi-ezinik, liburuari leher-eztanda eragiteko zorian. MIH 48.
v. tbn. Azc PB 347. Echta Jos 366. Iraola 46. A Ardi 43. JanEd II 18. Or Eus 148. Enb 137. Kk Ab II 147. Munita 145. Mde Pr 158. Txill Let 43. SM Zirik 38. Akes Ipiñ 16. Basarri 121. Ugalde Iltz 46. Gand Elorri 211. Osk Kurl 199. Etxba Ibilt 481. Alzola Atalak 42. Lasa Poem 113. Azurm HitzB 62. Berron Kijote 181. Etxabu Kontu 221. Ataño TxanKan 111. BBarand 110. Gerrika 84. Albeniz 57.
Zeiñ ote dan eziñik / kontura erori. Bil 135.
(Con el verbo elidido). v. GEHIAGO EZINIK s.v. gehiago.
Legorpe bat eziñik / otzak ikaretan. Echag 259. Lan ori eziñik, zerbait orraitiño egin gura ta. Kk Ab I 3. Neure begijok berandik / alde eziñik dagoz. Enb 146. Bestetara eziñik, ziarretara ta auzpaz zaldi ganian imiñitta. Otx 116. Altsuei, gogor eziñik, alki izan. Zait Sof 37. Ago-xabalka da, eziñik egurats. "Sin poder respirar" . Or Poem 525. Aurrera eziñik gelditzen dira nexka biak. NEtx LBB 133. Baiña oso azkar zijoan Rozinante, ta, bera eziñik atzean gelditzen zala. Berron Kijote 116. Suz inguratua, leio ondoan, mora eziñik ojuka. Ataño TxanKan 50.
v. tbn. v. tbn. Laux BBa 2.
b) Buscando, intentando, etc. por todos los medios, con todas las fuerzas.
Ara zelan dabiltzan burruka oratzarragaz zuzendau ezinik. Mg PAb 133. Eta gorputz au nabil ni edertu ezinik, ilgura, guztu zitel ta naigurak emon ezinik? EL1 34. Denpora guztia emon bearko dabe bildu ezinik euren almen ta zenzun deslaituak. LoraS 96. Arako mutill dotore, dama pausuba ikasi ezinik dabiltzanak. JJMg BasEsc 156. Iñoren bizitzako gauzaak yakin ezinik. EL2 154. Eskuaz emen nabill / sikatu eziñik. AB AmaE 314. Asko egin dabe aleginik / Sizilia beretu ezinik. Azc PB 212. Zerbait esan naian egoera on bat billatu eziñik. Ag AL 48. Batzuk ebiltzan oial zarrak zuloan sartu eziñik. Echta Jos 82s. Ixiltzen etzan bere mutil petrala famatu eziñik. Iraola 66. Lanik asko du disimulatu / eziñik bere errena. Urruz Zer 77. Ordu-laurden batean ari izan ziran gero besterikoa-ren zentzuna, adierazpena, azaldu-ezinik. A Ardi 52. Ba-yuakon zangurru gaxua atzetik, eldu eziñik. Otx 60. Ta nik dakit nolako nekeak eramanik gauden, gure neurtu-griñatxo au [...] izkuta-eziñik! Ldi IL 27. Erkin eta makalok indartu eziñik ibilli baño, gaur indartsuena dan Eusko-Langille-Batza [...] sendoago egitea. Eguzk GizAuz 194. Gazteluak zer opako zion asma eziñik, an atera zan egiñalean. Etxde AlosT 48. Geure buru au eriotzaren atzamarretatik atara eziñik. Bilbao IpuiB 267. Egan egin eziñik, atzera asi zan egalaria aal zuan modurik onenean etortzen. Anab Aprika 103. Maisuaren esanaldi ta jakinbear illun eta nekagarriak ausnartu ta eio eziñik, zazpi alegiñetan jardun. Erkiag BatB 17. Bizi eziñik badabilzkigu / guk naikua komeriyak. Uzt EBT 87. Ordu erdi bat pasa genduan ori ikasi eziñik. BBarand 122.
v. tbn. EusJok II 140. Enb 161. Tx B 120. Laux BBa 16. SM Zirik 20. Akes Ipiñ 29. Zait Plat 84.
c) A punto de.
Katigatu zitzaion ezurra eztaarrian. Ito ezinik zegoala ikusi zuen zorionez kurulloa. VMg 8.
EZINIKO.
a) (Precedido de participio). Imposible de; que no puede.
Gizon iresleak atzeman eziñiko abartxoren bat. Or Mi 3. Nik esan-eziñiko dongakeriak esanaz. Zait Sof 93. Oial-urdiñetan yasan-eziñiko euri-yasa. Ib. 171. Il-eziñiko nork erdi ziñun? Ib. 88. Nagusiak ere iruntsi eziñiko liburuak dituzte gure aurrak. SM ( in MEIG III 61 ).
b) (Precedido de comparativo). v. EZIN ... -AGO.
Jaungoikoa aundia dala gauza aundietan; txikienetan, barriz, aundiago eziñikua. EEs 1931, 17.
EZIN KONTA. Más de lo que se puede contar. Cf. EZIN ESAN (KONTA) AHAL(A).
Eta gaixtoek dukete ezin konta damua. EZ Man I 85. Zeren naizen ezin konda bekhatuz estalia. Ib. 10.
EZIN KONTA AHAL, EZIN KONTA AHALA, EZIN KONTA ADINA (etc.). v. EZIN ESAN AHAL(A) (ADINA, BESTE, etc.).

Azkue Biblioteka eta Artxiboa

ORDUTEGIA
9:00 - 14:00

Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus