24.3.3. Izan eta egon

24.3.3a Gramatiketan esan ohi da benetako aditz kopulatiboak izan eta egon direla: esanahi semantikoaren aldetik hutsak dira, eta subjektuaren eta predikatuaren arteko lotura bideratu besterik ez dute egiten, flexioari dagokion informazioa (denbora, aspektua, pertsona, modua) emanez; eta garrantzitsuena dena, ez dituzte beren subjektuak hautatzen, ez diete subjektuei murriztapenik ezartzen. Izan eta egon aditzak azaltzen diren perpaus kopulatiboetan atributuak hautatzen du subjektua, eta atributu-subjektu erlaziotik datoz murriztapenak. Begira diezaiegun honako bikote hauei: Miren bizkorra da; *Betaurrekoak bizkorrak dira; Josune lerdena da; *Liburua lerdena da; Leire goibel dago; *Txirrindua goibel dago. Adibide hauetan atributuak (bizkorra, lerdena, goibel) erabakitzen du ezaugarri batzuk dituzten subjektuak onargarriak izango direla, eta beste ezaugarri batzuk dituztenak ezin direla perpaus horren subjektu izan. Atributuaren eskakizunen arabera izaten da subjektua era batekoa edo bestekoa, eta horregatik esan ohi da perpaus kopulatiboetan predikazioaren ardatza atributua dela, ez aditza.

24.3.3b Izan eta egon aditzekin doazen predikatuek sarri -a eta -ak hartzen dituzte: Zopa hotza dago; Zaldi horiek dotoreak dira. Morfologiaren aldetik artikuluak, eta haien zeregina subjektuaren eta atributuaren arteko komunztadura markatzea dela dirudi²¹⁴. Eta gorago esan dugun bezala, batzuetan aukerakoa da artikulua hartu edo ez hartu, beste batzuetan nahitaezkoa, eta zenbaitetan debekatua dago. Atributua artikuluarekin edo gabe azaltzea, hautatzen den lotura aditzari eta predikatuen izaera eta adierari lotua dago; eta hizkera guztietan gauzak ez dira berdin.

24.3.3.1. Izan

24.3.3.1a Lotura aditza izan bada, atributua adjektibo kategoriakoa denean, eskuarki artikuluarekin erabiltzen da: Jertse hori merkea da; Jertse horiek merkeak dira. Baina tradizioan batzuetan artikulurik gabe ere azaltzen da: Jertse hori merke da; Jertse horiek merke dira, bereziki ekialdean, eta antzina edonon: Ikusteko zen orduan mutiko horren zangoek, patarra gora on baziren, patarra behera zer balio zuten (J. B. Elizanburu); Egoki eta bidezko da, zuzen eta osasungarri, Zuri, Jaun guztiz ahaltsu horri […]; Arrunten atseginerako baizik egoki ez litzatekeena (Mirande). Egoera mailako predikatuak ditugunean hizkeren artean desberdintasunak daude: mendebaldean egon aditzera sarriago jotzen da (irakaslea lasai dago), eta ekialdean izan aditza eta artikulurik gabeko atributua dutenak (irakaslea lasai da) erabiltzen dira (Orbegozo et al. 2018). Atributu gisa azaltzen den adjektiboa egoera mailako predikatu modura interpretatzeko modukoa ez bada, beti artikuluarekin azalduko da: Elkano getariarra zen / *Elkano getariar zen; eta oro har, izaera mailako predikatuaren adiera lortu nahi dugunean artikuluarekin emango dugu: Josune urduria da; Nire alaba lasaia da. Aldiz, izaera mailako predikatutzat interpretatu ezin diren adjektiboak ditugunean, nahitaez artikulurik gabe azalduko dira: Hori ikusgai da; Hori eginkizun da, edo hizkerarik gehienetan egon aditzaz baliatuko gara: Hori ikusgai dago; Hori eginkizun dago. Atributua partizipioz osatua bada, espero bezala, artikulua eramaten du beti: Liburu hori oso ondo idatzia da; Arau horiek ondo pentsatuak dira; *Nekatuta/nekaturik naiz²¹⁵.

24.3.3.1b Subjektua mendeko perpaus bat denean, eta atributu zereginean doan adjektiboa hari dagokionean, artikuluarekin nahiz gabe azal daiteke²¹⁶: Gauza guztiak ongi egitea zail(a) da; On(a) da eskolatzea; Harrigarri(a) da zein nekez ikasten duten batzuek. Artikulurik gabeak ekialdean ugariagoak dira mendebaldean baino; eta oro har, artikulurik gabeek hizkera landuaren kutsua dutela dirudi, artikuludun formak baino ‘jasoagoak’ edo ‘ikasiagoak’ balira bezala.

Bestalde, badira zenbait adjektibo beti predikatu nagusitzat agertzen direnak eta inoiz ez izen sintagma baten barnean (gai, gauza, aiher, haizu, zilegi, sori, bide… eta beharbada komeni, ados eta akort ere hauen artean sartuko genituzke). Horrelakoak beti artikulurik gabe agertzen dira, eta beharbada aditz esapide modura sailka daitezke: Ez naiz gai zuk diozuna ulertzeko; Ezkontzaren haustea lege da, baina ez zilegi; Ados ginen geure asmo guztietan.

24.3.3.1c Adjektiboen ondoan zenbait osagarri ager daitezke, adjektiboaren esanahia nolabait osatuz. Osagarri hori askotan perpaus osoa izaten da; sarri -ko atzizkia daramana, baina inesiboan edo instrumentalean ere azal daiteke: Egin nahi duzun lana egiteko trebe da gizon hori; Perretxiko guztiak ez dira jateko onak izaten; Ez naiz zure arazoak konpontzeko gai²¹⁷; Liburu hori ulertzen zail(a)/gaitz(a)/erraz(a)/neke da. Osagarria bestelako postposizio sintagma bat ere izan daiteke: Ez da apezetako on (Axular); Diruz aberats zen baina osasunez behartsu; Elizari hurbil dago Joxeren etxea; Piramideak ondoan zabal eta puntan mehar ziren (Axular).

24.3.3.1d Izan aditzarekin izenak ere joan daitezke atributu gisa, nahiz aukera mugatuagoa den: askotan jarduera adierazten duten izenak (lanbideak, karguak, zereginak eta abar) azaltzen dira, eta oro har, zerbait orokorra adierazi eta adjektibo modura edo interpreta daitezkeenak. Predikaziozko adiera duen egitura bada, atributua artikuluarekin nahiz gabe ager daiteke (Miren irakaslea da / Miren irakasle da), nahiz ziurrenera artikuludun adibidea izaera mailako predikatutzat hartzeko joera izango dugun (Mirenen ezaugarri iraunkor bat), eta artikulu gabea egoera mailakotzat (Mirenek betetzen duen zeregin bat). Adibide horretan bertan irakasle izate hori aldi bateko eginkizuntzat mugatzen badugu —izenlagun baten bidez, edo perpausean irakurketa horretara eramango gaituzten beste elementu batzuk erantsiz— (Iñaki euskarako irakasle da Lekeitioko ikastolan), artikulurik gabe errazago emango dugu, ‘irakasle ari da’ esan nahi bagenu bezala; aldiz, irakasle izenari adjektibo bat eransten badiogu (Iñaki irakasle zorrotza da), artikulu eta guzti emango dugu, Iñakiren berezko ezaugarri iraunkor bat adierazi nahian bezala. Hona jarraian atributu zereginean artikulurik gabeko izena dakarten adibide batzuk, Agirre Asteasukoarenetik bilduak: Ni naiz testigu, eta […] ni nerau naiz juez; Ez nekien bekatu zirela; Zeru horiek jaunaren bizilekuaren atari besterik ez dira; Zen […] lurreko gauza guztien jaun eta jabe.

Bestalde, izan aditza eta izenak erabiliz identifikazioa adierazi nahi badugu, bi elementuak berdindu eta egitura ekuatiboa sortuz, artikuludun adibideak erabiliko ditugu: Arazoa gurasoak dira; Donostia Gipuzkoako hiriburua da; Andoni atzo ikusi genuen mutila da; Gure irakaslea Marta da.

24.3.3.1e Izen batzuek (egia, gezurra eta abar) onartzen dute subjektua mendeko perpausa izatea: Egia al da inoiz zizparekin irten eta ia garbitu zintuela? (X. Amuriza); Gezurra da Frantziako erregea urzalea dela. Horrelakoetan izena artikuluarekin azaltzen da (de Rijk 2008: 452-454).

24.3.3.1f Zenbait izen adjektibo modura erabiltzen ahal ditugu: beldur, gose, haserre, ahalke, lotsa, ikara, egarri, hotz, bero… Oro har, inoren egoera, barnekoa nahiz kanpokoa, adierazten duten izen adjektibatuak izango lirateke, eta atributu modura ematean artikulurik gabe azaltzen dira: Nire txakurra gose zen; Haserre da gure mutila; Ahalke naiz zuk diozuna egiteko. Baina kontuan izan behar da atributu modura izen gutxi batzuk bakarrik ager daitezkeela, eta gehienak debekaturik daudela (*hori liburu da), identifikaziozko adieran edo definizioetan ez bada.

24.3.3.2. Egon

24.3.3.2a Egon lotura aditza testuinguru gehiagotan erabiltzen da Hegoaldean Iparraldean baino (§ 24.3.2). Sarri adjektiboekin joaten da, eta adjektibo askorekin artikuluarekin (kafea beroa dago; Miren gaztea dago; gizena zaude; zerua beltza dago) nahiz artikulurik gabe (kafea bero dago; Miren gazte dago; gizen zaude; zerua beltz dago) ager daiteke. EIMAren arabera, “Tradizio biak dabiltza lehian. Eredu zaharra mugagabearen aldekoa da, nahiz eta erdialdeko euskalkietako oraingo erabileran mugatua erabat nagusitu” (Kalko Okerrak, 28). Nolanahi ere, zenbait adjektiborekin aukera bakarra artikulurik gabea da: Josune urduri dago; Ikaslea lasai dago azterketaren aurrean; Aitona gaixo dago. Bestalde, izenak agertzen direnean aukera bakarra artikulurik gabeko adibideak dira: Neskame egon zen hiru urtez Iñaxi; Iñaki irakasle dago ikastolan; Miren zuzendari dago Petronorren.

24.3.3.2b Kasu berezi bat beldurrak egon, goseak/egarriak egon, hotzak/beroak egon, minak egon; txizagurak egon bezalakoek dakarte: Bero harekin egarriak geunden guztiok; Minak egotea azkenekoa da. Atributu modura izen bat doa, eta morfologikoki ergatibo singularrean azaltzen da; berdin dio subjektua pluralekoa den edo ez (ni hotzak nago; gu hotzak gaude). Egoera psikologikoak edo fisikoak adierazten dituzten predikatuak izaten dira, eta interpretazioaren aldetik egoera mailako predikazioa adierazten dute. Nolanahi ere, molde hau une honetan ez da guztiz emankorra ez erregularra: hitz gutxi batzuetara mugatzen da, eta teorian antzeko ezaugarriak lituzketen beste batzuekin ez da erabiltzen (*tristurak nago; *penak nago; *gorrotoak nago); are gutxiago egoera ‘positiboak’ adierazten dituztenekin (*maitasunak nago; *pozak nago).

24.3.3.2c Adberbioak ere sarri agertzen dira era honetako predikazio egituretan: Haurra isilik dago; Amona gaixorik dago; Gustura nago zurekin; Gezurra esatea ez dago ondo; Pozik nago. Guztiak ere egoera mailako predikatu gisa interpretatzen dira. Baina nabarmendu behar da adberbiodun egiturak izan loturazko aditzarekin ere ager daitezkeela, nahiz aukerak murritzagoak diren: Etxean ondo gara; Gustura izango zara?; Gure amona ondo da; Oporrak hurbil direlarik, haurrak pozik izango dira²¹⁸.

24.3.3.2d Adberbioak bezala, postposizio sintagmak ere aurkituko ditugu: Haurra negarrez dago; Umore onean dago gaur amona; Adorerik gabe nago; Izeba buruko minez dago aspaldian; Gure gizartea noraezean dago.

24.3.3.2e Egon aditz kopulatiboarekin sarritan agertzen dira oinarrian partizipioa duten egiturak, -tuta eta -turik formak hartuz: Aspertuta nago; Korrikaldiaren ondoren nekaturik nago; Lotsaturik zegoen; Gizartearen norabideaz kezkatuta gaude. Baina partizipiodun adibide hauek berak artikuluarekin ere eman daitezke, -tua forman: Aspertua nago; Nekatua nago; Lotsatua zegoen; Kezkatuak gaude.

24.3.3.2f Adberbioa/PS/adjektiboa + egon aditzarekin osatutako egitura batzuetan predikatu konplexuen eta egitura predikatiboen arteko muga ez da beti argia izaten. Horrela, argi egon (argi dago gai hau labainkorra dela) edo garbi egon (garbi dago ez duzula lanik egin) predikatu konplexutzat hartu beharko lirateke (§ 23.2.1.3.5). Baina adi egon (Josune adi egoten da klasean; gobernua adi dago, zer gertatuko), oker egon (oker daude arazoa erraz konponduko dela diotenak) edo zain egon (erantzunaren zain daude langileak) gertuago daude predikazio egituren ezaugarrietatik. Gauza bera gertatzen da oinarritzat beste aditz batzuk hartuz inoiz predikatu konplexutzat hartu izan diren zenbait egiturarekin ere (adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, eske etorri, oker ibili eta abar): adjektiboa edo adberbioa subjektuaz predikatzen den ezaugarritzat har daiteke.

24.3.3.2g Badira, azkenik, zenbait esapide, atribuziozkotzat hartu beharrekoak, eta egon eta izan aditzekin eta mugagabean joan ohi den predikatu batekin sortzen direnak (on izan, libre izan, hobe izan, berdin izan, neke izan, harrigarri/harritzeko izan, zail izan, zilegi izan, bare egon, hotz egon eta abar): Eta on zatekeiela, gauza hunetzaz liburu baten, euskaraz, guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat, egitea (Axular); Jaio naiz libre izateko, eta ez loturik egoteko; Itsasoa bare dago; Gaur hotz dago; Zilegi da soldata igoera nahi izatea. Nolanahi ere, hauen arteko batzuk artikuluarekin ere azal daitezke: artikulurik gabeko moldea Iparraldean eta Nafarroako ekialdean (izan) da erabiliagoa, eta artikulua daraman formak baino molde jasoagoaren, landuagoaren itxura du. Mendebaldean, maizago erabili izan dira eta erabiltzen dira mugatzailedunak.

²¹⁴ Elementu horien izaeraz gramatika sortzailearen ikuspegitik analisi desberdinak egin dituzte gramatikariek: Zabalak (1993) numero komunztadura gauzatzen duten morfema soiltzat hartzen ditu, eta Artiagoitiak (1997) determinatzaile izaera nabarmentzen du.

²¹⁵ Zubereraz azken adibide honen ereduko lekukotasunak badira, baina egungo hizkera estandarrean izan aditzarekin -tua motakoak erabiltzen dira. Berdin gertatzen da ukan aditzarekin ere: Liburu hori irakurria dut; *Liburu hori irakurrita dut. -tuta eta -turik daramatenak atributu gisa erabiltzeko egon eta eduki aditzetara jo behar da: Nekaturik nago; Liburu hori irakurrita daukat. Jakina, azken bi aditzok ere onartzen dituzte -tua motako atributuak: Nekatua nago; Liburu hori irakurria daukat.

²¹⁶ Adjektiboak aditz batetik eratorriak ez direnean -ela menderagailua duten subjektuak debekatuak daude. Baina aditzetikoetan, jatorrizko aditzak -ela menderagailua duten osagarriak onartzen baditu, adjektiboak ere onartuko ditu (de Rijk 2008: 452-454): Ohargarria da galderak bai, baina erantzunak ez daramala ba-rik (Mitxelena). Bestalde, zenbaitetan aditzak eta adjektiboak forma bera izaten dute (ageri, ezagun, nabari), eta orduan ez dute artikuludun formarik onartzen: Ageri da engainatu dituela konfesoreak (Mogel); Gizon azkarra dela ezagun da (Labaien); Nabari zaio ez dela hemengoa (Euskal Hiztegia).

²¹⁷ Adjektibo hauetariko zenbait beti osagarriarekin erabiltzen dira. Adibidez, gai beti ‘zerbaitetako gai’ da, eta pare dugunean ‘zerbaiten pare’ izaten da beti.

²¹⁸ -ik atzizkia duten adberbioekin bereziki zubereraz azaltzen dira horrelako egiturak.