Sektore jakin bateko informazioa

Ik. Izendegia: hartz arre: Ursus arctos; hartz beltz: Euarctos americanus; hartz zuri: Thalarctos maritimus; leize-hartz: Ursus spelaeus; panda hartz: Ailurus sp. + Ailuropoda sp.; hartz inurrijale: Myrmecophaga tridactyla; hartz-baratxuri: Allium ursinum.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ursus sp.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

AS gisa gehituz: hartz handi, hartz txiki .

Landare eta animalien taxonomi izena

Ursus sp.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

hartz arre 1, Gipuzkoako flora ("Horietako batzuk otsoa —Canis lupus—, gure lurraldean lehen bizi arren egun erabat desagertuta dagoena, noizbehinkako agerpen batzuk kenduta, eta hartz arrea —Ursus arctos— ditugu, azken hori Nafarroako Erronkari Haraneko edo Zuberoako ekialdeko inguru batzutara noizean behin baino hurbiltzen ez dena"). Cf. hartz zuri 5

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Cf. Izendegikoak: hartz — Ursus sp. / leize-hartz — Ursus spelaeus / hartz arre — Ursus arctos / hartz beltz — Euarctos americanus / hartz zuri — Thalarctos maritimus.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

hartz arre: Berria ("hartz arrea edo Pirinioetako arrazako azken emea zen Cannelle").

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Adierazle egokia da, eta horren premia dago

Jasotzekoa da forma, baina espeziea adierazten du.

Teknizismo hiztegi honen mailari ez dagokiona

Teknizismoa (maila honetakoak, normalean, ez dira jasotzen itzuli honetan).

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-arre.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Arrazak

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Teknizismo hiztegi honen mailari ez dagokiona

Teknizismoa.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-beltz.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: +

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-handi.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hartz sarrerari dagokion azpisarrera.

Forma baten adiera(k)

(konstelazioa).

Zerrenda osagarriak

HitzIrud: "hartz inurrijalea = oso hormiguero".

Teknizismo hiztegi honen mailari ez dagokiona

Teknizismoa.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

inurrijale.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: +

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-txiki.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hartz sarrerari dagokion azpisarrera.

Forma baten adiera(k)

(konstelazioa).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Zerrenda osagarriak

MilaHitz: "hartz zuria".

Teknizismo hiztegi honen mailari ez dagokiona

Teknizismoa.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-zuri.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ar- 14 (Bp, Mst 11, Ibiñ, Mde); har- 51 (E, Lç, Ax, O, Etch, UskLiB, Xarlem, CatS, UNLilia, ChantP, Mde); -rtz- 6 (Ax, Mde 5); -rz- 59; har(t)zara (eta ar(t)zara) 56: Ibiñ Virgil ("Gudu berriak sortuko dira eta Akileu andia arzara Troiara igorria izango da"), E ("Perileki baiezila ezin noake hargana / eta agian hark orduian ezpaituke aizina; / badu ere, beldur date; bertan doha harzara; / nik nahien dudanian, berzek besoan daratza"), Lç 15 (adib.: "Lehen hil diratenek harturen ditukeizte harzara bere leheneko gorputz berak", "Baina Herodesek bere jendearekin hura menospreziaturik eta eskarniaturik, abillamendu xuri batez beztiturik, harzara igor zezan Pilatgana", "Ezen ene seme haur hil zen eta harzara biztu da"), Ax ("Zeren orai zeure onak eztitutzu gutitu nahi, ezin delibera dezakezu, hartzara"), O 3 (adib. "Arsto-kumea harzara", "Aspaldi neure gogara / Libertatez biz'izanik, / Orai dakusat harzara / Neure buru' atzamanik, / Gotor, eta gor izatez / Galdu nahi n'aien batez", "Baina zuk nahi baduzu sarri / Harzara piztu & iratzarri, / Nonbait, egizu, Iainkoaren partez / Ikus zitzadan zenbait artez"), ChantP ("Desertiala / Juan nahi bazira, / Arren zuaza, / Oi! bena berhala! / Etzitiala jin harzara nigana, / Bestela / Gogua / Dolütüren zaizü, amoros gaxua"), Mde 10 (adib.: "Jendea barreiatu baino lehen, harzara jarririk ginauden gure pulpituetan", "Arkubide apal eta luze batetik igaro, jatsi, aurrerago joan eta hartzara jatsi ginen"), Bp II ("Batheiüko hitzemanak berritü arzara zin egin Jinkoatan sinheste oso bat dükegüla"), Mst 11, (adib.: "Hori heltü datekianian, goguan etxeki ezazü, arzara argia ützültzen ahal dela", "Egün kofesatzen dütüzü zure bekhatiak, eta bihar arzara egiten dütüzü bekhatü berak"), Xarlem 4 (adib.: "Alo dozepariak / emazie batailla bat / eta gero hanti landan / harzara danza bat"), UskLiB 2 (adib.: "Huner harzara, behala, / Guazen oro alkharreki"), Etch 2 (adib.: "Eni hen ikhustiak odola alteratü; / Atzione triste bat süjet hartarik heltü, / Harzara jüstiziak ni berriz presu hartü"), CatS ("Ene arimaren etsaien kuntre azkar nezazü, gisa batez nun eztezadan nigar egin behar zü harzara ofentsatüz"), UNLilia 2 (adib.: "Üskal Noelen Lilia. Huntürik Jesüsen Inkarnazioniaren uhuretan eta orai harzara üskaldun batek ahaire zaharrekin arra mulda erazirik"), Mde HaurB ("Hartzara hartu zuen Theresa bere besoetan"); Ik. OEH argitaratuan, gainera: Mustafa ap. DRA ("Eztü ez arauz ükhanen / Seküla bonürra / Pariseko hiri aren / Ikhusteko harzara"); CantIzp ("Beldurrez erra nadin hartzara"); harzaragarri 1, Lç ("Hek eztirade Legearen egiazko deklarazione baizen zein ezpaitirade haren obedienziatik gure harzaragarri, baina hartara gidagarri"); harzaratu 8, denak ap. Lç (adib.: "Baina Zentenerak Paul enparatu nahiz, harzara zitzan konsillu hartarik", "Populua Iesus Kristgana xuxenki ioaitetik harzara ahal lezakeen inpedimendurik ezlizenzat", "Suplikatzen augu gure anaie eta menbro gaixo, hik eure zihorrez eta gaztigamenduz bisitatzen dituan guziakgatik, othoi nahi duan eure hira hetarik harzaratu eta itzuli", "Ezen ezta deus Ebanjelio saindu hunetarik Iainkoaren haurrak erauz, ez harzara ez urrund ahal ditzakenik").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

har(t)zara 5: Mde 2 (cf. supra), F. Krutwig ("Bakhea ta ordina harzara ethor litezenean ere herrialde osoan sabotatuko dute"), I. Garmendia ("Noski, eta hartzara zuk arrazoin, beti bezala"), J. Urain ("bihar,/ hartzara joanen dira / miru harraparientzat / xixarerik goxoenak / ateratzeko").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

hartzara , hartzaragarri : LurE; harzara , harzaragarri , harzaratu : HiztEn // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

hartzara : HiruMila (de nuevo), EskolaHE (1 atzera, atzerantz; 2 berriro, berriz), Casve EF (de nouveau), DRA (de nuevo; eta artzara: 1 nuevamente; 2 prohibición; Larramendi aipatuz), PMuj DVC (artzara - de nuevo, nuevamente, otra vez, bis); hartzaragarri : HiruMila (inconveniente), EskolaHE (hastangarria, atzeragarria), PMuj DVC (arzaragarri: inconveniente); hartzaratu : HiruMila (retroceder), DRA (retroceder; Lhande aipatuz; eta artzaratu: prohibir), PMuj DVC (artzaratu: retroceder); harzara : EuskHizt (1545; 1 Zah. G. er. atzera, atzerantz; 2 (1571) Zub. eta ing., edo goi; berriro, berriz), ElhHizt (de nuevo, otra vez), Labayru (de nuevo, otra vez), DRA (1 a reculones, para atrás; 2 de nuevo; eta arzara: (1 de nuevo; 2 arzara itzüli: retroceder; Dv Imit aipatuz); harzaragarri : EuskHizt (1571; Ipar. Zah. G. er.; hastangarria, atzeragarria), ElhHizt (cosa repulsiva, repelente), DRA (repelente, que hace retroceder); harzaratu : EuskHizt (1571; Ipar. Zah. G. er.; gibela, atzera eragin; eragotzi), ElhHizt (recular, echarse hacia atrás), DRA (recular, echarse hacia atrás), PMuj DVC (arzaratu: atrasarse, rezagarse) // Ez dugu aurkitu ap. Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Lh DBF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: †  ik. harzara / HiztEn: harzara / LurE: + / ElhHizt: harzara / EskolaHE: +

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

ikus "Euskaltzainen oharrak" s.u. artzara eta BAgiria (2003-10, 2003-11): "hartzara Zah. Ipar. 'berriro'".

Kategoria

adlag.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Diakronia

Zah.

Forma baten adiera(k)

berriro.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: hartze izan Ipar. 'merezi izan, zor izan': hiltzea hartze du.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

merezi izan

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

hiltzea hartze du.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

hartze 4. (L, BN, R-uzt, S ap. A ; Dv, H). Inteligencia, comprensión. "L'intelligence, la faculté d'apprendre. [...] Zure semeak laster ikhasten du zeren hartze ona baitu" Dv. "Hartze oneko, gaitzeko haurra, enfant de bon, de difficile entendement" H. "Comprehensión, inteligencia. Haur horrek hartze ona du, berehala hartzen ditu gauzak (L)" A. v. harraira. * Haren pietatea eta hartze ona miretsirik, burrhasoek auzo herriko eskola batean ezarri zuten. Laph 123. Haur horien artean hautatu ditugu hartzerik hoberena dutenak, eta hasarazi latinaren ikhasten. Prop 1876-77, 411. Errex da heier erlijioneko egien irakastea, hartze ona dutelakotz. Prop 1880b, 59. Hartze guti dutenek hemen bereko mintzairea baizik ez dute ikhasten. Prop 1881, 146. Horra bada, ene arabera nundik heldu den Europatarrek uste ukhan baitute hemengo jendea, hartze ona ukhana gatik, berenaz tontoa dela. Prop 1889, 267. Haurtasunetik hasirik hartze ona bide zuen, eta behar bezalakoa zen. Jnn SBi 148. Zoin duen hartze ona, zer nahiren ikasteko, eta zer gosea. HU Aurp 190. Eman zen berehala [...] gure Fede sainduko lehen erakaspenaren artha handienarekin ikhasten. Zorigaitzez, hartze gaixtoa zuen eta hartuaren atxikia gaixtoagoa. Prop 1897, 260. -- Jin zen seminarioan sartzeko tenoria. [...] Langile handi eta hartze hun zelakoz, denbora orotan, jakitatez bere lagünen aitzinian egon zen. Const 18.

LB: “Zinez hartze ona zeukan. Matematika azterketak bereziki airez aire garaitzen zituen” (Elkar); “Goizik apeztua, hartze onekoa, itzal haundia izan du Mauleko San Frantses kolesioan” (Euskaltzaindia); EPG: “Maharaja batek, bere hartze ona ikusi eta, ikasketak ordaindu zizkion.” (Herria), “Hartze ona izan badut orduan, behar bada giroari zor diot.” (Piarres Aintziart); ETC: “Hartze on bat egin diote Londres-en.” (Herria)

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: hartze menditik etorri ondoren hartze ona izan genuen: después de bajar del monte tuvimos una buena acogida; zeure semeak laster ikasiko du, hartze ona du eta: tu hijo aprenderá pronto porque tiene una buena inteligencia; Adorez: 0; Labayru: hartze 1 iz. acogida, recibimiento. Hartze ona egin eutsien. 3 iz. inteligencia, comprensión. Zure semeak laster ikasten du, hartze ona dauka eta.

hartze2 iz. Adimena, gauzak ulertzeko gaitasuna. (Batez ere hartze ona izan, hartze oneko izan bezalako esapideetan erabiltzen da). Zure semeak laster ikasten du, zeren hartze ona baitu.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera gisa jasotzekoa. Bide batez, OEHko adibideren bat jaso behar da oharrik eta adibiderik gabe geratuko den hartze2n.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa hartze eta on sarreretan.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. h. hartzekodun.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ipar. Ik. hartzekodun.

Euskaltzaindiaren Arauak

iz.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

hartzekoduna.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Kategoria

izond.

Forma baten adiera(k)

g.er.