Leku-izenak

(...)
Kodea: 4.1.12.
(...)

(...)
Altsasu / Alsasua izenaren inguruan. Iruñean. 2003ko urtarrilaren 21ean. Patxi Salaberri, Onomastika batzordekidea. Erdaraz Alsasua deitzen den herriaren euskarazko izena Altsasu da, eta inguruko herriren batean Altsu, herri hizkerak berezko ohi duen lastertasuna dela-eta. Deklinatzeko bidea berriz, hurrengo hau da: Altsasu, Altsasun, Altsasutik, Altsasura, Altsasukoa… Herritarren izena, bestalde, altsasuar da (ikus Nafoarroako Herri Izendegia, 82). Erran bezala txistukari afrikatua duen aldaera (Altsasu) da Euskaltzaindiak 1979an eta1990ean hobetsi zuena, inguruko herri batzuetan erabiltzen dena (NHI, 82, Euskalerria Irratia & Muxika, 1990: 47) eta egun euskara estandarrean orokortu dena, komunikabideetan, liburuetan, agiri ofizialetan eta bestetan erabiltzearen ondorioz. Nolanahi ere, Kandido Izagirre zenak, “Altsasuko euskeraren gai batzuk” izeneko lanean (1967), herriko euskaldun batzuen ahotik frikaria (s) zuen aldaera bildu zuen: alsasuarrak ‘los de Alsasua’ (50. or.), Alsasuko estáziyoa (86. or.), Alsasutí ‘Altsasutik’, Alsasúa edo Alsasuá ‘Altsasura’, Alsasuko portubaú ‘Altsasuko portu hau’ (92. or.). Kontuan hartu behar da, halarik ere, lan horretan berean Aranzazun ‘Arantzazun’ (86. or.) eta Aránzazu ‘Arantzazu’ (90. or.) ere bildu zituela, alegia, tz-ren ordainetan z duten aldaerak. Zernahi gisaz, NHI-n ere jasotzen dira Alsasu, alsasuar eta Alsu, alsuarra lekukotasunak, hondarreko biak Urdiainen. Nafarroako Euskaldunen Mintzoak izeneko lanean Burundako aipatutako herriko Luzia Zufiaurren ahotik lekukotasun hau bildu zuen Euskalerria Irratiak (1990: 47): «Urdiaingoa. Baakizu hoy nola dan? Zian bi apiz anaiek, e? Bat Altsasun, zarrena ta bestia Urdiaiñen, eta Altsasukoa zarro zelako San Pedrok bee eguna paatu zen, zarrena zalako Altsasukoak eamateko, ta hala segitzen dau. Ya noiz ezkeo, e? Urtiak izein dia, gue abuelak eta esaten zain hola izan zala, bi anai, apiz, bat Urdiañen eta bestea Altsasun, ta Altsasukoa zarrena zalako San Pedrok bee eguna Altsasukok zelebratu, ta hurrengo jaien zelebratzen da hemen, eta hola segitzen dau» (beltza gurea da). Urbasan Altsuko mugako bretxa, Altsukosaizarra eta Altsuko txabola toki izenak daude bizirik, hau da, Altsasuko mugako bretxa, Altsasuko sare zaharra eta Altsasuko txabola (ikus NTM-XVIII, 108). Gogoratu beharra da, puntu honetan, horrelako izen laburtzeak aski ezagunak direla euskal toponimian: Dorrao, Dorrau > Dorro, Irañeta > Irinte, Lizarragabengoa > Lixarrango, Olatzagutia > Olazti, Urdiain > Urdin… eta abar. Dokumentazioan Alsasusaroa ageri da 1743an erdaraz idatzitako agirian, hots, segur aski Altsasusaroa ebakitzen zen leku izena. Literaturan Altsasu ez da agertzen, XX. Mende arte. Manezaundik 1935eko artikulu batean aipatzen du, bukaeran –a eta guzti duela, baina gogoan eduki beharra da idazlea garaztarra zela, Luzaidekoa, urrungoa beraz: «Bainan horiek ethorri baino leheen (sic), Espainiarrak, Duque de Alba buruzagi, sartu ziren Naparroan Gazteiz’ko bidetik Altsasua eta Arakil’eko ibarrian barna». (E. Zubiri «Manezaundi», 1990: 159. Beltza gurea da). Testu berriagoetan ohikoa Altsasu da: «Hala ere ederki entzuten zen Tolosaraino eta Nafarroan Altsasu eta Olaztiraino» (Mitxelena, 1988 [1958]: 100. Beltza gurea da). «Euskalerri barruan ere badaude zenbait leku, industria nahiz uda dela bide, erdararen barreatzaile: Altsasu, Olazti, Doneztebe, Elizondo…» (Mitxelena, 1988 [1960]: 119. Beltza gurea da). «Aski da Altsasuko arainaun eta arainaun-etziti Txorierriko erenegun eta erenegun-atxeti-rekin erkatzea goian geniona ikusteko (…)» (Mitxelena, 1988 [1971]: 104. Beltza gurea da). «Nafarroako kateek ez zuten baztertu hamahirugarren mendeko aldaketan, eta herri banakatuetako udalek ere euren hegazti hego zabalduna atxiki zuten, bi buruko itxura bereziarekin batzuek, eta burubakarreko iduri normalarekin besteek. Denborarekin, eranskinak hartu zituen Altsasukoak» (Satrustegi, 1999: 55. Beltza gurea da). «Otalur esaten zioten lehengo urdiaindarrek Altsasuri. Otea ez da noski estimu oneko landarea nekazari herrietan, eta probetxu gutxiko sasia izateaz bestalde, lur txarreko herri pobrea bezala hartzen zen» (Satrustegi, 1999: 58. Beltza gurea da). «Zeruetatik etorriya da / maitasunez beterik / gure Altsasuko Otadien / dagoen Kristo besuak zabalik» (Satrustegik biltzen du, 1999: 58. Beltza gurea da). «Altsasuk eta Urdiainek erdibana zaintzen duten San Pedro baselizako atalburuan harrizko letretan esaten da bertan koroatu zutela Garzia Ximenez Erreinu zahar honetako lehen errege, 717ko urtarrilaren 20an» (Satrustegi, 1999: 87. Beltza gurea da). Izenaren bukaera dela eta, erran beharra da lekukotasun zaharretan normalean –a ohi duela (NHI, 82), baina Mitxelenak dioenez (1983: 450) 1288. urtean Semeno de Alssasso agertzen da eta XVI. Mendean ere bazen Melchor de Alsasu izeneko bizilagun bat Lizarran (Nafarroako notario protokoloak, 4. karpeta). Karasatorrek (1993: 519) lugar de Alsasu biltzen du 1738. urtean eta Villa de Alzazu 1756an. Aldizkatze hau beste herri izen batzuetan ere gertatzen da, Bacaicu / Bacaicua-n (ikus NHI, 82) eta Iturmendi, Yturmendi / Yturmendia-n adibidez (ibid.). Bistan da erdaraz ibiltzen den Alsasua eta euskaraz ohikoa den Altsasu etimo beretik, leku beretik atera direla. Iturri komun hori *Altsa(t)sua-ren moduko bat zatekeen; hemendik gaztelaniak afrikatua (ts) frikarituko zuen (s), bere ebakera ohituretara egokitzeko, eta euskarak berriz, azkeneko –a kendu-utzizko hori lekuaraziko zuen, segur aski inesiboaz beste toki kasuek eraginik, zeren beharbada Altsasuan usaiakoa bazen ere gero Altsasutik, Altsasura eta Altsasuko erraten baitzen, jakina denez toponimoak leku kasuetan erabiltzen direlako gehienik. Burunda arrunt euskalduna izan da orain gutxi arte eta oraindik ere hala da hein batean, eta uste izatekoa da herrian eta inguruetan, berandu arte, euskarazko izena izan dela jaun eta jabe, dokumentazio ofizialean ez bezala, hau erdaraz idatzirik baitago, ezaguna denez. Erran nahi dugu Altsasu / Alsasua-n ez dugula Doneztebe / Santesteban-en moduko baliokidetasunik, ez eta Lizarra / Estella-ren antzeko desberdintasunik, erdarak egindako euskal izen baten (Altsasu(a)-ren) egokitzea baizik (Alsasua). Patxi Salaberri, Iruñea, 2003ko urtarrilaren 21ean. Onomastika batzordeak 2003ko urtarrilaren 23an Euskaltzaindiaren Gasteizko ordezkaritzan izandako bilkuran onartua. Bibliografia: Euskalerria Irratia & Muxika, M. (1990): Nafarroako Euskaldunen Mintzoak, Nafarroako Gobernua, Iruñea. Euskaltzaindia (1979): Euskal Herriko Udalen Izendegia, Bilbo. Euskaltzaindia & Nafarroako Gobernua (1990): Nafarroako Herri Izendegia / Nomenclátor Euskérico de Navarra, Iruñea. Izagirre, K. (1967): “Altsasuko euskeraren gai batzuk”, ASJU 1, 45-97. Jimeno Jurío (zuzendari) (1993): Nafarroako Toponimia eta Mapagintza / Toponimia y Cartografía de Navarra. Andia – Urbasa – Goñi, (NTM), Nafarroako Gobernua, Iruñea. Karasatorre, R. (1993): Barranca – Burunda, Morentin. Mitxelena, K. (1983): “Iruñea”, Piarres Lafitte-ri Omenaldia, Iker-2, Euskaltzaindia, Bilbo, 445-451 Id. (1988 [1958]): “Elgarresta jaunak esan digu”, Euskal idazlan guztiak I. Bertso berriak, berriketan, zinea eta adabakiak, Eusko Jaurlaritza & Euskal Editoreen Elkartea, Klasikoak 21, 99-101. Id. (1988 [1960]): “Iruñetik”, Euskal idazlan guztiak I. Bertso berriak, berriketan, zinea eta adabakiak, Eusko Jaurlaritza & Euskal Editoreen Elkartea, Klasikoak 21, 115-120. Id. (1988 [1971]): “Egunak eta egun-izenak”, Euskal idazlan guztiak VII. Hizkuntzalaritzaz II, Klasikoak 27, Eusko Jaurlaritza & Euskal Editoreen Elkartea, Donostia, 93-110. Satrustegi, J. M. (1999): Sakanerri barrena. Historia, Herri Jakintza eta Ohiturak, Nafarroako Gobernua, Iruñea. Zubiri, E. «Manezaundi» (1990 [1935]): Artikulu bilduma, Klasikoak 41; R. M. Pagolak paratu argitalpena, Eusko Jaurlaritza & Euskal Editoreen Elkartea, Bilbo.
(...)

(...)
Onomastika batzordeak Ziordian izandako bileran onartutako izena
(...)

(...)
Altsasu (euskara); Altsasu / Alsasua (ofiziala). Herritar izena: altsasuar. Eskualdea: Burunda. Merindadea: Iruñea
(...)