Leku-izenak

(...)
Creemos de interés el publicar reunidos ciertos discutidos sufijos toponímicos para obtener de este modo relaciones entre los mismos pues a veces resultará que sean distintas formas evolutivas del mismo en el tiempo o en el espacio. // Los agruparemos de la siguiente forma: //...// -oz. Arraioz, Leoz, Leioz, Oronoz, Imoz, Araoz, (Aranoz según M. Pidal), Madoz.
(...)

(...)
Larraun ibar edo ballean, egoaldetik azkeneko erri koxkorra, Madotz deitzen da. Erri ontantxe dago ba, Naparrats ta Naparrats-aldea esaten zaion alderdi bat. Toki orren izena eman ziotenak Naparratx deitu zuen, iñolaz ere. Baño ondorengo biztanleak, Naparrats esaten diote, bukaerako atx ori zer den eztakielako. Madotz’en eta Larraungo erri geienetan, malkorra esaten zaio atx edo arkaitzari. Eta orrengatik Naparrasko malkorra esaten giñion Naparro’ko atx orri. Geroztik Naparratx, bi itzezko izena da: Naparr ta atx itzez egiña. Atx zer den ikusia dago. // Gañera, Madotz’en tx’en ordez tse egiten da; adi-bidez, goiko-etxekoa esan bearrean, Goiko-etsekoa esaten da. // Naparratx aldeko atx edo malkor ori, Madotz’ko iturri ondoan asi, ta goraka-goraka Aralarko Artxueta mendi muturreraño igotzen du; naiz artean beste izen sail bat puxketaka izan. Ordun Naparratx alde guzia arkaitz edo malkorra al da? Ez orixe. Naparrats edo Naparratx aldea da Madotz’ko erritik asi ta eguzkiaren sarraldera; Aralar mendiaren oñetarañoko alderdi guzia, luzean; zabalean berriz, Naparratx aldeko arkaitz edo malkor muturretatik asi ta Arakil aldera dauden beiko arkaitzetarañoko alderdi osoa Madotz’tik Irurtzun alderako bide zarretik asten da. Naparratx alde orrek, asieran mear-xamarra izanik (kilometro erdi bat nonbait-or), gero zabaltasun aundia artzen du azkeneraño. Iru-lau bat kilometro izango ditula nago. // Naparratx alde au, ezta guzia Madotz’koa; askoz gutxiago ere. Geiena Uarte-Arakil’goa da; naiz Madotzek larretarako eskubidea izan, bide luzean. Baño, naiz Madotz’ko naiz Uarte’ko alderdi guzi orri, Naparratx esaten zaio. Orko zelai ta aldapa, muño, zulo-mulo, lur landu, edo landu gabeak, pagadi, arizti, gaztaindi edo irastordiak, ainbeste izen ba-dittue; baño Naparratxen daude; ta Naparratx osoa egoaldea da. Atx edo arkaitz orren beste aldea (Iparraldea), Ataldea deitzen da. // Oraintxe igarri dezaiokegu Naparro izenari. Naparratx, Madotz’ko erriaren eguzki-sarraldera, ta Atx edo malkor orren ego aldetik dago. // Alderdi ori guzia, atx edo malkorra izan edo ez izan, bere luzetasun eta zabaltasun oso-osoan, egoaldea ta eguzkiaren sarraldea da. Erderaz su-oeste esango giñukena. Orra ordun, Naparr itzak esan nahi duna. Ego-alde, sarraldera dagon tokia. // Geroztik Naparroa da, Ego-alde ta eguzkiaren sarraldeko erria. // Begiraiogun orain mapa batean Naparroari. Auña-mendi edo pirineoak bereixten dute Prantzi edo Francia’tik. Oien eguzki-sarraldean, ego aldera zabaltzen dala dago gure Erriaren lur-alde guzia. // Naparroa izenak ¿ez al du argi ta garbi adierazten gure Erriaren egoera? Gure Erriari ain egoki datorkion bere-berezko izen jakintsu ta mamitsua, iltzuli [sic] egin bear giñioke ordun. Bere buruan, Navarra edo Nabarraren ordez, NAPARROA jarriz (2) [oin oharra: Naparrats edo Naparratxez esan dizuetan guzia egiztatu nai dezuenok, bide ederra ta erraza dezue Madotz’eko. Altsatsua aldetik zoaztenak, Irurtzun baño lentxagotik; eta Tolosa aldetik, Lekunberri artu bide berezia. Nondinaitik 6 bat kilometro Aralar’ko Migel Goiaingeruaren Etxe santura ba-zoazte. Trinitate Santuaren eliztxoaren zearreko muñotik begiraldi bat emaiozue Naparrats edo Naparratx alde orri ta Madozko erritxoari] (3) [oin oharra: Nabarra, Leitzeko nekazarien artean, lurra bereixteko erabiltzen duten tresna bat da]
(...)

(...)
Leku izenen euskarazko formak Nafarroan // Nafarroarako Euskaltzaindia prestatzen ari den udal eta auzune izenen zerrenda dela-ta hona hemen neure tesian sartu nuen txatal bat, erdaraz hitz egiterakoan -oz bukaera dutenak nola ahoskatzen diren euskaraz gaiari dagokiola, dirudienez, batzordeko azken batzarre bitan entzun genduenez, batzuetan txistukari afrikariaren lekuan frikaria ere erabiltzen baitute batzuk, seguru asko egungo eguneko erdararen eraginez, zeren halakoetan lehenago Erdi Aroko erromantzeak ere afrikaria izan baitzuen, Nafarroako Ekialdean -Erronkari inguruetan eta abar- eta Aragoi aldean izan ezik. Edozein modutan ere bertako euskaldun lege zaharreko gehiagori galdetu beharko litzaioke arazo honen egoitza zein den argi finkaturik geldi dadin, eta, ondorioz, ahal denik eta tradiziozkoen diren formak hautatzeko posibilitatea izan dezagun, gero zabal erabil litezen Herrialde hark ezarri berri duen legearen arauera. Honela dio: // "Según me informa Francisca Arregui, que conoce bien el habla vasca de Areso, Navarra, en dicha localidad dicen Urrótz, Urrótzèn, 'en Urroz', Madótz, Madótzèn, 'en Madoz', Imótz, Imótzèn, 'en Imoz', Anótz, Anótzèn, 'en Anoz', bisílabos con acento en la segunda silaba, tanto en lengua vasca como en castellano
(...)

(...)
Lehenengo eta behin adierazi behar da Almándotzen, Bertítzen, eta Baztandik kanpoko toponimoen artean Madótzen, eta abar, esaten dutenak ere argi eta garbi bereizten dituztela frikariak eta afrikariak, eta ez bakarrik bat bederaren hizkera arruntean, baita zenbait toponimotan ere. Kontua da jakitea zergatik erabiltzen dituzten halakoetan afrikariak eta ez frikariak.
(...)

(...)
Alderantziz gertatzen da, eta Mariano Izeta dugu lekuko, Baztango ez diren toponimoak esaten dituztenean, zeren Urrózèn, -baina konturatu gabe Urròtzaldeán dio hizketaldian-, Madózèn, Azpírozèn, Imózèn, Aráizèn, Aizározèn, ateratzen baitzaizkie. Eta hor zer esan beharko lukete afrikaria erabiltzen duten baztandar ez direnek, baztandarrek ez dutela afrikari eta frikaririk bereizten? Argi dago ez dela horrela. Baina, beste alde batetik, beti Aurtíz ebakiarren eta gero Aurtízèn, uste du badirela Aurtítzèn diotenak ere, eta agian hori pentsatzen du hurrengo aipatuko dena gogoan duelako. Izan ere, euskaraz beti eta zalantzarik gabe Aurítz ahoskatzen du erdaraz Burguete dena, eta jakina, hor, berezkoa denez, erdarak ez du inolako eraginik, eta hala dio Salaburu-k ere.
(...)

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us/-uz bukaerak] -Otz bukaerari dagokionez [AV, 144-145. orr.], Mitxelenak batzutan hotz izenondoarekin lot dezakegula (Araoz, Iturrioz, Berrospe...), baina gehienetan esanahi hori ez duela uste du (Almandoz, Azpiroz...). Ikerle honek dioenez, -oz-ez bukatu herri-izenek mendebaldeko muga bat dutela dirudi, behinolako lurralde baskoiaren barruan. Erromantzez -oz-dun izenek azentua ezkerretatik hasita bigarren silaban eraman ohi dute (Madóz, Oróz, Uztárroz, Vidángoz), baina hau ez dator bat -ués-ez bukaturiko forma diptongatuek dutenarekin (Navascués), ez eta erronkarierazko azentuaketarekin (Nabaskóze, Uztarróze [Zaraitzuko azken euskaldunen ahotan herri-izen hau Uztárroz, Uztárroze, ústarzè, Ustárze da. Bidangoze-k honek baino azentuaketa dantzariagoak ditu. Ikus honetaz, NHI, 124-125. orr.]) ere. Irakasle errenteriarrak -o(t)z-en ondoan -os amaiera ere agertzen dela dio (Galdos, Obanos, Ubillos...), eta azken toponimo honen aldaeratzat, -us-ez bukatutakoa ere biltzen du (Ubillus, alegia). Bere ustez, -us hori hizkera arrunteko huts izan liteke [AV, 161. or. Honela dio Mitxelenak -(h)uts sarreran: "«vacío» «mero, puro, simple». Eleizalde (Ind. el. 24) propone esta etimología para Zarauz «jaro puro»; cf. Arcauz, Echauz (Echaus, Echaux). La cualidad de la silbante supone, sin embargo, una grave objeción. Sería más hacedero buscar (h)uts en Ubillus, Ubillos, por ejemplo". Toponimo honetaz ikus Galipentzuko Inbilos sarreran dioguna]. Gure alderdian, ikusiko dugunez, mordoxka dira -os (ez -ós) duten toponimoak, bereziki Galipentzu eta Uxuen, eta -as (ez -ás)-ez bukatzen direnen aldamenean azaltzen dira, nahiz ez aldaera gisa. -Os / -oz / -us / -uz txandaketa Uxueko Munos-en baizik ez da dokumentatzen, eta gainerakoetan beti amaiera bera ohi dugu.
(...)

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us/-uz bukaerak] -Otz bukaerari dagokionez [AV, 144-145. orr.], Mitxelenak batzutan hotz izenondoarekin lot dezakegula (Araoz, Iturrioz, Berrospe...), baina gehienetan esanahi hori ez duela uste du (Almandoz, Azpiroz...). Ikerle honek dioenez, -oz-ez bukatu herri-izenek mendebaldeko muga bat dutela dirudi, behinolako lurralde baskoiaren barruan. Erromantzez -oz-dun izenek azentua ezkerretatik hasita bigarren silaban eraman ohi dute (Madóz, Oróz, Uztárroz, Vidángoz), baina hau ez dator bat -ués-ez bukaturiko forma diptongatuek dutenarekin (Navascués), ez eta erronkarierazko azentuaketarekin (Nabaskóze, Uztarróze [Zaraitzuko azken euskaldunen ahotan herri-izen hau Uztárroz, Uztárroze, ústarzè, Ustárze da. Bidangoze-k honek baino azentuaketa dantzariagoak ditu. Ikus honetaz, NHI, 124-125. orr.]) ere. Irakasle errenteriarrak -o(t)z-en ondoan -os amaiera ere agertzen dela dio (Galdos, Obanos, Ubillos...), eta azken toponimo honen aldaeratzat, -us-ez bukatutakoa ere biltzen du (Ubillus, alegia). Bere ustez, -us hori hizkera arrunteko huts izan liteke [AV, 161. or. Honela dio Mitxelenak -(h)uts sarreran: "«vacío» «mero, puro, simple». Eleizalde (Ind. el. 24) propone esta etimología para Zarauz «jaro puro»; cf. Arcauz, Echauz (Echaus, Echaux). La cualidad de la silbante supone, sin embargo, una grave objeción. Sería más hacedero buscar (h)uts en Ubillus, Ubillos, por ejemplo". Toponimo honetaz ikus Galipentzuko Inbilos sarreran dioguna]. Gure alderdian, ikusiko dugunez, mordoxka dira -os (ez -ós) duten toponimoak, bereziki Galipentzu eta Uxuen, eta -as (ez -ás)-ez bukatzen direnen aldamenean azaltzen dira, nahiz ez aldaera gisa. -Os / -oz / -us / -uz txandaketa Uxueko Munos-en baizik ez da dokumentatzen, eta gainerakoetan beti amaiera bera ohi dugu.
(...)

(...)
Nombres con sufijo acabado en sibilante (…) b) Nombres que presentan el sufijo -(o)tz, -(o)ze. En otro lugar (Salaberri, 2003: 90) nos preguntábamos si la terminación temprana -osse (Nabaskoze) y el sufijo-o(t)z (Imotz, Iraizotz, Uztárroz / Uztarroze) tienen el mismo origen o no. Independientemente de esto, los topónimos que tienen este final se pueden clasificar en varios grupos, dependiendo de la consonante que precede al sufijo. En realidad se puede pensar que en algún caso el sufijo no es -otz sino -rotz (Azpirotz, Galdurotz…), por ejemplo, y en otros que la vocal -o forma parte del tema (Ilurdotz). Son los siguientes: b.1.- Allotz (de origen antroponímico probablemente; cf. Allo / Alu y el despoblado Aloz de Longida, además de Alli y Allin), Almandoz, Anotz (cf. Anozibar), Arraioz (cf. Arraia en Álava, Arraitza en Navarra, Bidarrai en la Baja Navarra…), Arzotz (también, como se ha dicho, Arcoiz, Arçoiz en la doc., NHI, 162), Azotz, Errotz (cf. Erro y el nombre comun erroitza 'precipicio'), Esnotz (doc. Esnots), Espotz, Estenotz, Ilotz, Ilurdotz, Imotz (< Imaotz), Iraizotz, Irotz (cf. Los derivados de ira, aunque el origen antroponímico es probable; cf. Irués, en Huesca), Larraiotz (cf. Larraia), Leranotz, Madotz (< Mandotz), Meotz (< Meaotz, NHI, 179; cf. Meano), Oronoz (cf. Orontz), Urrotz (cf. Urra, Urritza…), Usotz (cf. Uxue), Ustarrotz, Yárnoz / Iharnotz, Zenotz (< *Zeno procedente del antropónimo Keno documentado en Obarra, Martín Duque, 1965: 41), Zildotz. (…) Decía Mitxelena (1991: 32) que este sufijo era más antiguo que -ain, dado que los radicales a los que acompaña son más oscuros. También opinaba el lingüista guipuzcoano que los topónimos con los finales que estamos examinando aparecen sólo en Navarra y en el Este de Vasconia, y en otro trabajo (1968: 481), y siguiendo la teoría de Rohlfs (1952), afirmaba que los nombres de población en -oze, -otz son del mismo origen sin duda que los aragoneses en -ués y los gascones en -os (-osse), es decir, hay que pensar que también en opinión del lingüista de Errenteria eran de origen antroponímico. Bastantes años antes también Gavel (in Gavel & Lacombe, 1934: 493) era de la opinión de que nombres como --cita su forma francesa «qui d'ordinaire n'est en réalité que la forme gasconne»-- Alos (Aloze), Bardos (Bardotze), Garris (Garruze), Ossas (Ozaze), Tardets (Atharratze)… etc. Son nombres cuya significación es completamente oscura y que «par suite, on peut supposer très anciens» En bastantes casos el sufijo puede ser perfectamente -tz en lugar de -otz, por ejemplo en Almandoz (< Alamando, antropónimo, según Irigoien, 1995b: 92-93), Anotz (Anno, Hanno, antropónimo), Errotz (cf. Erro), Ilurdotz (< Ilurdo, antropónimo), Madotz (< Mandotz < mando), Zenotz (< *Zeno, antropónimo), y cabría otro tipo de explicación complementaria para Irotz (< ira 'helecho') y Larraiotz (cf. Larraia), si nos basamos en el artículo próximo (vide infra). Este mismo sufijo podría estar en Lerrutz, Nabatz (< naba), Olatz (< ola 'cabaña, ferrería'; es similar a Olaitz con sufijo locativo abundancial -itz [cf. Artaiz, Arteiz en la doc., Oteitza en la Solana, Oteitza en Doneztebe / Santesteban, Iñigo, 1996: 138-139] y Olatza[gutia]. El Olaz de la Cendea de Galar era en euskera Olatze, con sufijo locativo abundancial -tze), Usotz (< Uso o uso)… También existió el despoblado Izanoz que puede proceder del antropónimo *Izano (posible doblete del documentado Izani).
(...)

(...)
Madotz (N) // Madotz procede de un anterior bien documentado Mandotz, seguramente por disimilación de nasales. En Mandotz se puede ver mando « mulo », « mula » más –otz o -tz, con la acepción global de « lugar de mulos, mulas »; compárese con Behorlegi (Béhorléguy, BN) y Beortegi (Beortegui, N), con base behor « yegua ». Creo, no obstante, que es preferible partir de un antropónimo relacionado con Mantius (PIEL 1947, p. 321, SOLIN & SALOMIES 1994, p. 112) antes de que se asibilara y pasara a Man(t)zo, Man(t)zio, Man(t)z. Es decir, creo que hay que partir de *Manto variante del documentado Mantius, más exactamente de *Mantonis, con la siguiente evolución: *Mantonis > *Mandoitz (con sonorización de la dental sorda tras nasal, pérdida de la nasal intervocálica lene y africación de la sibilante final, todo habitual en euskera; compárese con jende « gente » y corpus > gorputz « cuerpo ») > Mandotz > Madotz
(...)