Pertsona-izenak

(...)
vaccoeta V. 640 (Raymond-Dict. )
(...)

(...)
bascle XIe s. (Ch. de Roland, citée par Raymond-Dict.)
(...)

(...)
bascli Terra Basclorum XIIe s. (Guide-St-Jacques pp. 20-24) “Terra Basclorum” 1239 (T. Walsingham, Ypodigma Neustriae, H. Thomas Riley, éd. Londres, 1876), Vasculus Arnaldus Sencii, 1297, RGascons inédits I, III, intr. p. CXCII
(...)

(...)
vaccei 1105-1119 (Sorde p. 23)
(...)

(...)
Bernard Gilem de Lane, nepos Doad Brasc, vulneratus a Vacceis [2. oharra, 24. or.: Les Basques] mortali vulnere in Plesla-Campia
(...)

(...)
Denique decima partem ejusdem ecclesie comparavit monachus, Wilelmus Brascus, de quodam homine, Guilemtina de Urdasen, quem occiderun Vaccei [4. oharra, 26. or.: Les Basques] in domo sua et dedit Sancto-Johanni, jure perpetuo
(...)

(...)
Aquests son qui an perdud la maitad a Sen Leon [...] Ne Marie S. le Basque... XVIII d.
(...)

(...)
bascli Terra Basclorum XIIe s. (Guide-St-Jacques pp. 20-24) “Terra Basclorum” 1239 (T. Walsingham, Ypodigma Neustriae, H. Thomas Riley, éd. Londres, 1876), Vasculus Arnaldus Sencii, 1297, RGascons inédits I, III, intr. p. CXCII
(...)

(...)
et etiam illis de Baiona qui sunt in treuga huiusmodi comprehensi, ire et redire per Vasconiam et aliam terram dictorum regis Anglie et eius primogeniti […] nos senescalo Vasconie uel eius locumtenenti per nostras patentes litteras declarare debemus […] etiam justicia debita posset fieri, de eisdem si in Vasconia [proprias treugas] inueniri
(...)

(...)
vasco Michael_, sergent d’armes et Margarita, sa femme, tenanciers du moulin du roi, 1328 (Archiv-Nav.8)
(...)

(...)
Pero Uascuenco, VIII s.
(...)

(...)
bascos Reonet de_, propriétaire à Mocoron, 1462 (Archives de Bayonne, EE 17.1)
(...)

(...)
Adj. Heuscaldunac
(...)

(...)
Adj. Bascoac (son las dos únicas referencias a los vascos en esa forma en la literatura vasca)
(...)

(...)
Lengua. Heuscara
(...)

(...)
Así se explicaría, además, la forma enusquera que se registra para el siglo XVI dos veces en Garibay en oposición a erdeera, 'lengua extranjera, especialmente castellana', según su propia definición
(...)

(...)
El País Vasco. Heuscal-herrian, 'en Euskal Herria'
(...)

(...)
*HEUSKAL-HERRIAN GAZTETASUNAREN IRAKASTEKO KARGUA DUTENER ETA GOITIKO GUZIER, *I *LEIÇARRAGA *BERASKOIZKOAK Iainkoaren grazia desiratzen
(...)

(...)
Adj. Heuscaldunac
(...)

(...)
Adj. Heuscalduney
(...)

(...)
Eta minzatzeko maneraz den bezenbatean, *Heuskal-herrian relijionearen exerzizioa den lekhuko jendetara konsiderazione gehiago ukhan dut, ezen ez berzetakoetara, eta haur, speranzaz ezen Instrukzione hunek lehenik, eta orain behin gehienik, hetan zerbitzaturen duela
(...)

(...)
Lengua. Heuscarazco
(...)

(...)
Baina are gehienik bihotz eman ukhan zerautana zen nik nuen speranza, ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukhanen luela sartze eta abanzamendu *Heuskal-herrian, eta hunetakotzat zu Andrea, hunez zerbitzaturen zinadela tronpeta baten anzora, zeinez Iainkoak deitzen baitzaitu hala zure *Nafarroako resuman-ere *Satani gerla egitera, nola egin eta egiten-ere baitraukazu zure dominazioneko berze lekhu guzietan
(...)

(...)
Gainerakoaz den bezenbatean, batbederak daki *Heuskal *herrian kuasi etxe batetik berzera-ere minzatzeko maneran zer diferenzia eta dibersitatea den; razoin hunegatik sensu egiazkotik aldaratu gabe, lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza, eta ez xoil edozein lekhu iakineko lengoaje bereziri, eta badakigu ezen denborarekin anhitz hitz eta minzatzeko manera, eridenen dela obra hunetan berzela hobeki erran zatenik, halakoetan, gauza zeren den dakitenetarik batbedera, orhoituren da, otohi, ezen hunelako gauzak, guziz lengoaje oraino usatugabe batetan, ezin behingoaz halako perfekzionetan iar daitezkela, nola behar bailizateke, guziagatik-ere minzatzeko maneran anhitz arrastatu gabe, Iainkoaren hitz purari iarreikiteko desira dutenek, sporzu dugu eridenen dutela, suporturekin, zerzaz kontenta
(...)

(...)
Leiçarraga en 1571, Testamentu berria, "Gvcizco Andre noble...", p. 5, tiene: Heuscal-herrian, 'en el País Vasco', caso inesivo, debiéndose tener en cuenta que entonces se escribía heuscara, con h-, al parecer etimológica, cfr. la edición de 1900 de H. Schuchardt y Linschmann, y la reproducción en facsímil de Hordago, San Sebastián 1979
(...)

(...)
Don Arnaldo Guillelmo Puyana Prior Petragoricensis Dioecesis, de nacion Vasco
(...)

(...)
en la lengua latina, que ya se hablaua, la llamaron Nova Ara, y en la Cantabra natural, corrompiendo el nombre Latino Nouarreria, por auerse hecho otras Iglesias, y gran población en el montecillo donde esta la Cathedral
(...)

(...)
Zeren bai-takit iende añhitz dela *Euskal-herrian itsasoan dabilanik, behar derauet hei ere erakutsi nola behar derauktaten bere orazinoak eta othoitzak Iainkoari egin,e ta egun oroz haren Maiestateari bere burua gomendatu
(...)

(...)
Miretsiko duzue agian nik, *Euskal-herriko ez naizelarik, Euskaraz eskiribatzeko ausartziaren hartzea
(...)

(...)
Zeren Iainkoak niri hitzkunza hunen ikasteko enze aphur bat eman derautanaz geroz, iduritzen zait hoben nukeiela, eta ere ezagutza gutitako eta esker gabe izanen ninzela, baldin *Euskal-herrian ikasia *Euskal-herriko probetxutan enplegatu ez-panu
(...)

(...)
Zeren Iainkoak niri hitzkunza hunen ikasteko enze aphur bat eman derautanaz geroz, iduritzen zait hoben nukeiela, eta ere ezagutza gutitako eta esker gabe izanen ninzela, baldin *Euskal-herrian ikasia *Euskal-herriko probetxutan enplegatu ez-panu
(...)

(...)
Gaiñerakoan badakit *Euskal-Herria añhitz moldez minzatzen direla, eta nor bere herriko Euskara zaikala hoberenik eta ederrenik
(...)

(...)
Ordea ea *Sarako Euskara denz *Euskal-herriko hoberena eta garbiena, ez naiz ni hartan sartzen, bat-bederak emanen du bere iduririk
(...)

(...)
Eta zeren añhitz baita *Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baiña ez Euskara baizen bertze hitzkunzarik aditzen, halatan egin ditut halakoenzat Euskaraz debozinozko othoitz eta Orazino batzuk, goizetan, arratsetan, eta bertze añhitz denboratan eta okasinotan egin eta erran ahal ditezkeienak, zeinetzaz egiten baitut hirurgarren partea, Guztiak dohazi borondate on batez eginak
(...)

(...)
Adj. Escaldunac
(...)

(...)
Lengua. Escara
(...)

(...)
Zuk *Franziako eliza darokuzu altxatzen, zuk gure *Eskal herria ohoretan ematen
(...)

(...)
Hala zuri zordun zaitzu *Franzia famatua, zuri zordun *Eskal herri nihork ez garaitua
(...)

(...)
vasconia (eskaintza [0508. orr.]) Vasconia in publicum prodire parans // vasconum (synopsis capitum [0514. orr. (sic. 0513)]) Caput I. Qui Vasconum nomine comprehendantur (...) Cap. VIII. De statu vasconum, tempore Poenorum et Romanorum in Hispania // vasconibus (synopsis capitum [0514. orr. (sic. 0513)]) Cap. VI. Regionem Vardulorum, Autrigonum eta Caristorum à Vasconibus occupatam videri // vasconiae (synopsis capitum [0514. orr. (sic. 0513)]) Cap. VII. De situ veteris Vasconiae et de populis à Strabone Iacetanis dictis, an iidem sunt cum Lacetanis // vascones (synopsis capitum [0514. orr. (sic. 0513)]) Cap. IX. Quo statu vixerint Vascones Gothis in Hispania dominantibus // vasconum (synopsis capitum [0513. orr. (sic. 0514)]) Caput X. De moribus veterum Vasconum. Cap. XI. De lingua Vasconum et an verum sit illius nomina in A singulari numero, plurali verò in AC definere // vasconicâ, vascâ (synopsis capitum [0513. orr. (sic. 0514)]) Cap. XII. De veteri lingua Hispanorum, an eadem esse cum hodiernâ Vasconicâ, seu Vascâ // vasconicae, vasconicorum (synopsis capitum [0513. orr. (sic. 0514)]) Cap. XIV. Singularia quaedam linguae Vasconicae, déque vocabulorum Vasconicorum declinandi et coniugandi ratione // vascones (...) vasconibus (synopsis capitum [0516. orr.]) Caput I. Quo tempore de Hispaniâ in Aquitaniam migrarint Vascones, de plurimis excursionibus ab ipsis in agrum Aquitanicum factis, et de variis ex eo illorum cum Francis dimicationibus (...) Caput II. De Regione Nouempopulaniae à Vasconibus occupata et de tempore huius occupationis // vasconum, vacceorum, vasculorum, basclorum, vascos (synopsis capitum [0516. orr.]) Cap. III. De nominibur Vasconum, Vacceorum, Vasculorum et Basclorum, à variis authoribus ad designandos Vascos ususrpatis // vascitaniae, vascorum regionis (synopsis capitum [0516. orr.]) Cap. IV. De Vascitaniae seu Vascorum Regionis situ, et de illius gentis moribus ac de veteribus Principibus, Ducibus et Comitibus Vasconiae Citerioris // vasconiae, vasconum (I, I. kap., 001. orr. [0518. orr.]) // vasconum (I, I. kap., 002. orr. [0519. orr.]) // bascos (I, I. kap., 002. orr. [0519. orr.]) // vascongados, vascones (I, I. kap., 002. orr. [0519. orr.]) // vascuenze (I, I. kap., 002. orr. [0519. orr.]) // basca, biscaina (I, I. kap., 003. orr. [0520. orr.]) // vasconibus, gascones, vasconiae (I, I. kap., 003. orr. [0520. orr.]) // vasconum (I, II. kap., 008. orr. [0525. orr.]) // vasconum (I, III. kap., 011. orr. [0528. orr.]) // vasconiae (I, V. kap., 016. orr. [0533. orr.]) // vascones, vasconiam, vasconis, vasconum (I, V. kap., 017. orr. [0534. orr.]) // vasconibus (I, VI. kap., 018. orr. [0535. orr.]) // vascones, vasconibus, vasconum (I, VI. kap., 021. orr. [0538. orr.]) // bascos (I, VI. kap., 021. orr. [0538. orr.]) gentem desumpta, namque tres illos populos Biscainos inquam, Alauenses & Ipuscuates Galli uno nomine Bascos appelan, quae vox solo declinandi & pronuntiandi modo à nomine Vasconum discrepat Hispani autem ipsos Vascongados, eorum autem linguam Vascuence nominant, ab iisdem Vasconibus ductâ utrâque denominatione. // vascongados (I, VI. kap., 021. orr. [0538. orr.]) gentem desumpta, namque tres illos populos Biscainos inquam, Alauenses & Ipuscuates Galli uno nomine Bascos appelan, quae vox solo declinandi & pronuntiandi modo à nomine Vasconum discrepat Hispani autem ipsos Vascongados, eorum autem linguam Vascuence nominant, ab iisdem Vasconibus ductâ utrâque denominatione // vascuence (I, VI. kap., 021. orr. [0538. orr.]) gentem desumpta, namque tres illos populos Biscainos inquam, Alauenses & Ipuscuates Galli uno nomine Bascos appelan, quae vox solo declinandi & pronuntiandi modo à nomine Vasconum discrepat Hispani autem ipsos Vascongados, eorum autem linguam Vascuence nominant, ab iisdem Vasconibus ductâ utrâque denominatione // vasconibus (I, VI. kap., 022. orr. [0539. orr.]) // vascones, vasconum, vasconico, vasconiae, vasconiâ (I, VI. kap., 022. orr. [0539. orr.]) // vasconia (I, VII. kap., 022. orr. [0539. orr.]) // vasconum, vasconibus, vascones (I, VII. kap., 023. orr. [0540. orr.]) // vasconum (I, VII. kap., 024. orr. [0541. orr.]) // bascontum (I, VII. kap., 024. orr. [0541. orr.]) // vasconiae, vascones (I, VII. kap., 025. orr. [0542. orr.]) // vasconum (I, VIII. kap., 025. orr. [0542. orr.]) // vasconum, vascones (I, VIII. kap., 026. orr. [0543. orr.]) // vasco (I, VIII. kap., 026. orr. [0543. orr.]) Silio Italikoren latinezko bertso batzuen lau aiputan. // vascones, vasconum (I, VIII. kap., 027. orr. [0544. orr.]) // vasconum, vasconem (I, VIII. kap., 028. orr. [0545. orr.]) // vascones (I, IX. kap., 028. orr. [0545. orr.]) // vascones, vasconiae, vasconibus (I, IX. kap., 029. orr. [0546. orr.]) // vasconum, vascones (I, IX. kap., 030. orr. [0547. orr.]) Besteak beste, Prudentzio Sandovalen latinezko aipuan // vasconiam, vuascones, vuasconibus (I, IX. kap., 031. orr. [0548. orr.]) Eginhardoren latinezko aipuan // vascones (I, IX. kap., 032. orr. [0549. orr.]) Eginhardo edo Ademaroren latinezko aipuan // vasconum (I, X. kap., 032. orr. [0549. orr.]) // bastetania (I, X. kap., 034. orr. [0551. orr.]) Estrabonen latinezko aipuan // vascones, vascae, vasco, vascus (I, X. kap., 034. orr. [0551. orr.]) Besteak beste, Estrabonen latinezko aipuan // vascones, bascae, vasconum (I, X. kap., 035. orr. [0552. orr.]) Besteak beste, Eginhardoren aipuan // vasconum (I, XI. kap., 035. orr. [0552. orr.]) // vascones, vasconicam, vascorum, vasconicis, vasconica (I, XI. kap., 036. orr. [0553. orr.]) // bascos vel basculos (I, XI. kap., 036. orr. [0553. orr.]) Scaligeroren latinezko aipuan: Galli eos qui eâ linguâ utuntur vocant, Bascos vel Basculos // bascuença (I, XI. kap., 036. orr. [0553. orr.]) Scaligeroren latinezko aipuan: hispani regionem, in qua illa dialectus locum habet, generali nomine Bascuença vocant, nihil barbari, aut stridoris, aut anhelitus habet, lenissima est et suauissima, est que sine dubio vetustissima et ante tempora Romanorum illis finibus in usu erat. trad. "Bizcaya" (!!) // vascitaniae (I, XI. kap., 036. orr. [0553. orr.]) // linguae vascae (I, XI. kap., 037. orr. [0554. orr.]) // vascâ, vasconum, vascos (I, XII. kap., 037. orr. [0554. orr.]) // vascorum (I, XII. kap., 038. orr. [0555. orr.]) // vasconia, vasconica (I, XII. kap., 041. orr. [0558. orr.]) // vasconum, vascones, vasconibus, vasconicâ (I, XII. kap., 042. orr. [0559. orr.]) // vasconum (I, XII. kap., 043. orr. [0560. orr.]) // vasconicam, vasconibus, vasconicae, vasconice (I, XIII. kap., 044. orr. [0561. orr.]) // vasconicorum, vasconice, vasconico (I, XIII. kap., 045. orr. [0562. orr.]) // vasconica (I, XIII. kap., 046. orr. [0563. orr.]) // vasconico, vasconice, vascones (I, XIII. kap., 047. orr. [0564. orr.]) // vasconum, vasconiae, vasconica, vasconico (I, XIII. kap., 048. orr. [0565. orr.]) // vascones (I, XIII. kap., 049. orr. [0566. orr.]) // vasconicis, vasconico (I, XIII. kap., 050. orr. [0567. orr.]) // vasconico (I, XIII. kap., 051. orr. [0568. orr.]) // vasconice (I, XIII. kap., 052. orr. [0569. orr.]) // vasconis, vasconicâ, vasconicae, vascones, vasconice, vascon. (I, XIII. kap., 054. orr. [0571. orr.]) // vasc., vasconica, vasconicâ (I, XIII. kap., 055. orr. [0572. orr.]) // vasconicâ (I, XIII. kap., 056. orr. [0573. orr.]) // vascones, vasconicae, vasconibus (I, XIII. kap., 056. orr. [0573. orr.]) // vasca, vascorum, vascae (I, XIV. kap., 057. orr. [0574. orr.]) // vasca (I, XIV. kap., 058. orr. [0575. orr.]) // vascos (I, XIV. kap., 060. orr. [0577. orr.]) // vasci (I, XIV. kap., 061. orr. [0578. orr.]) // vasci occidui (I, XIV. kap., 061. orr. [0578. orr.]) Mendebaldeko euskaldunak // vascos occiduos (I, XIV. kap., 064. orr. [0581. orr.]) trad. Vascos occidentales // vascitaniae, vasci (I, XIV. kap., 065. orr. [0582. orr.]) trad. Vasconia, vascos // vascâ (I, XIV. kap., 066bis. orr. [0583bis. orr.]) // vascitanam, vasconibus aquitanis, vulgo vasci (I, XIV. kap., 071bis. orr. [0588bis. orr.]) // vasconum populi, vasconum (II, I. kap., 073. orr. [0590. orr.]) // vasci (II, I. kap., 073. orr. [0590. orr.]) // vasconum, vascones (II, I. kap., 074. orr. [0591. orr.]) // vasconicâ (II, II. kap., 076. orr. [0593. orr.]) // vasconum (II, II. kap., 079. orr. [0596. orr.]) // vasconibus, vasconum, vasconica (II, II. kap., 087. orr. [0604. orr.]) // vasconice (II, II. kap., 090. orr. [0607. orr.]) // vasconicâ (II, VI. kap., 132. orr. [0649. orr.]) // vasconum (II, VII. kap., 132. orr. [0649. orr.]) // vascones (II, VII. kap., 134. orr. [0651. orr.]) Zuritaren gaztelaniazko testu baten aipuan // vasconibus, vasconum, vasconibus (II, VII. kap., 137. orr. [0654. orr.]) // vasconum (II, VII. kap., 139. orr. [0656. orr.]) Prudentzioren himno baten latinezko aipuan. // vascones (II, VII. kap., 141. orr. [0658. orr.]) Juvenalen latinezko olerkiaren aipuan // vasconum (II, VIII. kap., 145. orr. [0662. orr.]) // vasconiae, vasconiâ (II, VIII. kap., 150. orr. [0667. orr.]) Besteak beste, Joan Biclarenseren latinezko aipuan // vasconico, vasconice (II, VIII. kap., 151. orr. [0668. orr.]) // vasconicae (II, VIII. kap., 153. orr. [0670. orr.]) // vasconicè (II, VIII. kap., 155. orr. [0672. orr.]) // vasconibus (II, VIII. kap., 163. orr. [0680. orr.]) // vasconicâ (II, VIII. kap., 168. orr. [0685. orr.]) // vasconibns [sic. vasconibus] (II, VIII. kap., 175. orr. [0692. orr.]) // vascones, vasconum (II, IX. kap., 177. orr. [0694. orr.]) // vascones, vasconibus, vvasconiam [sic] (II, IX. kap., 178. orr. [0695. orr.]) Besteak beste, Eginardoren latinezko aipuan // vasconum (II, IX. kap., 179. orr. [0696. orr.]) Eginhardoren latinezko aipuan // vasconibusque, vasconum (II, IX. kap., 182. orr. [0699. orr.]) Reginón de Prusniens-en latinezko aipuan // vasconum, vascones (II, IX. kap., 191. orr. [0708. orr.]) Besteak beste, Moralesen latinezko aipuan // vasconum (II, IX. kap., 192. orr. [0709. orr.]) // vasconum (II, X. kap., 202. orr. [0710. orr.]) Zuritaren latinezko aipuan // vascones, vasci, vasconicis (II, XII. kap., 248. orr. [0765. orr.]) Nauarrae citerioris fines attingit (quamque inhabitant Vascones ii qui vulgò Vasci dicuntur). Nafarroa Behereko biztanleak // vascitano, vasco, vascum (II, XII. kap., 251. orr. [0768. orr.]) // vasconicis, vascitani, vasconicâ, vascitanos (II, XII. kap., 252. orr. [0769. orr.]) // vascitanis (II, XII. kap., 254. orr. [0771. orr.]) // vascitanis, vascones, vascitanâ (II, XII. kap., 255. orr. [0772. orr.]) // vvascones, vascones (II, XII. kap., 256. orr. [0773. orr.]) Besteak beste, Karlomagnoren bizitzaren latinezko aipuan // vascos, vascitanos, vascones, vvasconiam (II, XII. kap., 257. orr. [0774. orr.]) Besteak beste, Ludovico Pioren bizitzako eta Karlomagnoren analeen latinezko aipuetan // vvasconum, vascones (II, XII. kap., 258. orr. [0775. orr.]) Besteal beste, Karlomagnoren bizitzako latinezko aipuan // vasconicorum (II, XII. kap., 260. orr. [0777. orr.]) // vasconibus (II, XII. kap., 263. orr. [0780. orr.]) // vasconum (II, XII. kap., 266. orr. [0783. orr.]) // vasconibus (II, XIII. kap., 268. orr. [0785. orr.]) // vasconibus (II, XIV. kap., 315. orr. [0832. orr.]) Marianaren latinezko aipuan // vascitanos (II, XV. kap., 339. orr. [0856. orr.]) // vascitano, vascitania (II, XV. kap., 344. orr. [0861. orr.]) // vasconicâ (II, XVII. kap., 371. orr. [0888. orr.]) // vascitaniâ (II, XVII. kap., 373. orr. [0890. orr.]) // vascitaniâ (II, XVII. kap., 375. orr. [0892. orr.]) // vasconiae (III. kap., 383. orr. [0900. orr.]) // vascones (III, I. kap., 383. orr. [0900. orr.]) // vasconum, vasconibus, vascones (III, I. kap., 384. orr. [0901. orr.]) // vascones, vasconiae, vasconis (III, I. kap., 385. orr. [0902. orr.]) Besteak beste, Ausonioren latinezko aipuan // vasconibus, vasci, vasconum, vasco (III, I. kap., 386. orr. [0903. orr.]) Besteak beste, Venancio Fortunatoren latinezko aipuan // vascones (III, I. kap., 387. orr. [0904. orr.]) Besteak beste, Gregorio Tourskoaren latinezko aipuan // vascones, vasconibus, vasconum (III, I. kap., 388. orr. [0905. orr.]) // vasconibus, vascones (III, II. kap., 389. orr. [0906. orr.]) // vascones, vasconum, bascos, vasconibus (III, II. kap., 390. orr. [0907. orr.]) Besteak beste, Elias Venetoren latinezko aipuan. V eta G hasierak nahasi ohi direla (Gaskoinia = Vasconia) // vascones, vuascones, vasconum (III, II. kap., 391. orr. [0908. orr.]) Besteak beste, Fredegarioren latinezko aipuan // vascones, vuascones, vuasconiam, vuasconiae, vuasconibus, vuasconicum (III, II. kap., 392. orr. [0909. orr.]) Besteak beste, Fredegarioren latinezko aipuan // vascitaniae, vacceiam, vuasconia, vacceis, vasconibus, vascones, vaccones, vasconum (III, II. kap., 393. orr. [0910. orr.]) Besteak beste, Selvalatako dokumentuko latinezko aipuan // vasconum, vascone, vasci (III, II. kap., 394. orr. [0911. orr.]) // vasconum, vacceorum, vasculorum, basclorum, vascos, vascorum, vasci, vascones (III, III. kap., 395. orr. [0912. orr.]) Besteak beste, Ludovico Pioren bizitzaren latinezko aipuan // vascones, vascos, vascitania, vascorum, vasconum, vacceos, vascei, vasci, vacceorum, vasconibus, vaccei (III, III. kap., 396. orr. [0913. orr.]) Besteak beste, Ludovico Pioren bizitzaren latinezko aipuan // vascos, vascones pyrenaicos (III, III. kap., 396. orr. [0913. orr.]) // vuasconorum, vaccei, vacoei, vaceti, vacceorum, vascis, vascitaniae, vascos, vasculos, vasclos, basclos (III, III. kap., 397. orr. [0914. orr.]) // vasco, vasconicis, vascum, vasconem, vasconum, vasconorum (III, III. kap., 398. orr. [0915. orr.]) // vascitanis, vasculos, basculos, basclos, bascos, vascos, vasconum, vascorum (III, III. kap., 400. orr. [0917. orr.]) // vascitaniae, vascorum, vascos, vascitaniam (III, IV. kap., 400. orr. [0917. orr.]) // vasconicum (III, IV. kap., 401. orr. [0918. orr.]) // vasconicâ, vascitania, vascitaniae (III, IV. kap., 402. orr. [0919. orr.]) // vascitania, vascitanis, vascitaniae (III, IV. kap., 405. orr. [0922. orr.]) // vascitaniae, vascitaniâ, vascloniam, basclos (III, IV. kap., 406. orr. [0923. orr.]) Besteak beste, Fray Hugoren eta Roger Howedenen latinezko aipuetan // vascitaniae, vvasconiae, basclorum (III, IV. kap., 407. orr. [0924. orr.]) Besteak beste, Walsinganoren latinezko aipuan // vascitaniâ, vasci (III, IV. kap., 408. orr. [0925. orr.]) // vasconiae, vasconiam, vascones (III, V. kap., 409. orr. [0926. orr.]) Besteak beste, Fredegarioren latinezko aipuan // vuasconorum, vasconibus, vuascones, vuasconiam, vuasconiam, vuasconia (III, V. kap., 410. orr. [0927. orr.]) Fredegarioren eta Freher-en latinezko aipuetan // vuasconia, vuasconiam, vasconiae, vasconum, vuasconorum, vaccei, vvascones (III, V. kap., 411. orr. [0928. orr.]) Besteak beste, Freher-en, Duchesneren eta Fredegarioren latinezko aipuetan. // vuascones, vascones, vuasconorum (III, V. kap., 412. orr. [0929. orr.]) Besteak beste, Fredegarioren latinezko aipuan // vuascoum, vasconibus, vasco, vasconum, vuascones (III, V. kap., 413. orr. [0930. orr.]) // vasconum, vascitanâ, vascones, vasconibus, vascis (III, V. kap., 414. orr. [0931. orr.]) Besteak beste, Antonio Montgaillardoren latinezko aipuan // vasconibus, vuasconibus (III, V. kap., 415. orr. [0932. orr.]) // vasconum, vasconibus, vasconiae, vacceorum (III, V. kap., 416. orr. [0933. orr.]) Besteak beste, Nikolas Bertrandoren latinezko aipuan // vasconiae, vasconiam, vasconum (III, V. kap., 417. orr. [0934. orr.]) Besteak beste, Nikolas Bertrandoren latinezko aipuan // vasconum (III, V. kap., 418. orr. [0935. orr.]) // vasconiae (III, VI. kap., 419. orr. [0936. orr.]) // vasconiae (III, VI. kap., 420. orr. [0937. orr.]) Auch eta Lescarreko dokumentuen latinezko aipuan // vasconicâ, vasconum (III, VI. kap., 423. orr. [0940. orr.]) // vascones (III, VI. kap., 424. orr. [0941. orr.]) // vascis (III, VI. kap., 426. orr. [0943. orr.]) // vasconiâ (III, VI. kap., 428. orr. [0945. orr.]) // vasconias (III, VII. kap., 431. orr. [0948. orr.]) // vasconiae (III, VII. kap., 432. orr. [0949. orr.]) // vasconiae (III, VII. kap., 434. orr. [0951. orr.]) // vasconiâ (III, VII. kap., 439. orr. [0956. orr.]) Ciaconioren latinezko aipuan // vasconia, vasconiae, vasconiam (III, VII. kap., 442. orr. [0959. orr.]) Besteak beste, Aimonioren latinezko aipuan // vasconiarum, vascitania, vascitanis (III, VIII. kap., 445. orr. [0962. orr.]) // vasconiae (III, VIII. kap., 454. orr. [0971. orr.]) // vasconensium, vasconiae, vasconensis (III, VIII. kap., 459. orr. [0976. orr.]) // vasconensis (III, VIII. kap., 460. orr. [0977. orr.]) // vasconiae (III, VIII. kap., 460. orr. [0977. orr.]) // vasconiae, vasconensem (III, VIII. kap., 462. orr. [0979. orr.]) // vasconiae, vasconensis, auscorum, vasconia (III, VIII. kap., 463. orr. [0980. orr.]) Besteak beste, Auch-ko elizako dokumentuaren latinezko aipuan // vascons (III, VIII. kap., 463. orr. [0980. orr.]) Aire-sur-l'Adour aldean dagoen herri baten izena, Marciano izeneko aurkintzan // vuasconiae, vasconensis, vasconiae (III, VIII. kap., 464. orr. [0981. orr.]) // vascitanâ (III, IX. kap. [IV sic], 467. orr. [0984. orr.]) // vasconum (III, IX. kap. [IV sic], 468. orr. [0985. orr.]) // vasconiae (III, IX. kap. [IV sic], 471. orr. [0988. orr.]) // vasconibus, vasconicâ (III, IX. kap. [IV sic], 472. orr. [0989. orr.]) // vasconia (III, IX. kap. [IV sic], 476. orr. [0993. orr.]) Ciacon-en latinezko aipuan // vasconiae (III, X. kap., 479. orr. [0996. orr.]) // vas[co]niae (III, X. kap., 480. orr. [0997. orr.]) // vasconiae (III, X. kap., 481. orr. [0998. orr.]) // vasconiae (III, X. kap., 484. orr. [1001. orr.]) // vasconibus (III, X. kap., 487. orr. [1004. orr.]) // vasconiae, vasconibus (III, XI. kap., 489. orr. [1006. orr.]) // vasconiae (III, XI. kap., 492. orr. [1009. orr.]) // vasconiae (III, XI. kap., 499. orr. [1016. orr.]) // vasconiae, vasconicis (III, XII. kap., 519. orr. [1036. orr.]) Besteak beste, Commingesko aipu epigrafikoan // vasconum (III, XII. kap., 531. orr. [1048. orr.]) // vascones, vasconiae, vasconem, vasconum, vasconibus (III, XII. kap., 532. orr. [1049. orr.]) // vasconiae (III, XII. kap., 537. orr. [1054. orr.]) // vascitania, vascorum regione, vasconie, vascitaniae, vascâ (III, XIII. kap., 539. orr. [1056. orr.]) // vasconicis (III, XIII. kap., 543. orr. [1060. orr.]) // vasconicis (III, XIII. kap., 550. orr. [1067. orr.]) // vasconiae, vasconie (III, XIII. kap., 551. orr. [1068. orr.]) // vasconicorum (index, s.v. a & ac [1078. orr.]) // vasco (index, s.v. adelericus [1078. orr.]) // vasconenses (index, s.v. adurenses [1078. orr.]) // vasco (index, s.v. amanugus [1079. orr.]) // vasconibus (index, s.v. arcium [1079. orr.]) // vasconibus (index, s.v. arimbertus [1079. orr.]) // vasconum (index, s.v. arnaldus [1079. orr.]) // vasconiae (index, s.v. aznarij [1079. orr.]) // vascones (index, s.v. austroualdi [1080. orr.]) // vasconicis (index, s.v. b & v [1080. orr.]) // vasconicè (index, s.v. baia [1080. orr.]) // vascitaniae (index, s.v. baiona [1080. orr.]) // vascorum (index, s.v. baiona [1080. orr.]) // basci (index, s.v. basci & biscaini [1080. orr.]) // basci (index, s.v. basci [1080. orr.]) // vasci (index, s.v. basci [1080. orr.]) // basclonia (index, s.v. basclonia [1080. orr.]) // vascorum (index, s.v. basclonia [1080. orr.]) // bascones (index, s.v. bascones [1080. orr.]) // vasconibus (index, s.v. bascones [1080. orr.]) // vasconiae (index, s.v. belengerius [1080. orr.]) // vasconibus (index, s.v. bladastes [1081. orr.]) // vasconiae (index, s.v. calagurris [1081. orr.]) // vasconibus (index, s.v. calagurritani [1081. orr.]) // vasconum (index, s.v. calagurris fibularia [1081. orr.]) // vascam (index, s.v. cantabricae linguae [1082. orr.]) // vasci (index, s.v. cantabrorum nomine [1082. orr.]) // vasconibus (index, s.v. caroli magni [1082. orr.]) // vascones (index, s.v. carolus magnus [1082. orr.]) // vasconicorum (index, s.v. coniugationes [1083. orr.]) // vasconicorum (index, s.v. declinatio [1083. orr.]) // vascae linguae (index, s.v. dialecti [1083. orr.]) // vascâ (index, s.v. g post s [1084. orr.]) // vasconibus, vascis (index, s.v. garsias-simiri [1085. orr.]) // vasconiae (index, s.v. garumna [1085. orr.]) // vasconibus (index, s.v. gascones à vasconibus [1085. orr.]) // basconica (index, s.v. generibus [1085. orr.]) // vasconibus (index, s.v. genialis [1085. orr.]) // vasconia (index, s.v. graccuris [1085. orr.]) // vasconum (index, s.v. hijo dalgo [1085. orr.]) // vasconum (index, s.v. iacca [1086. orr.]) // vasconis (index, s.v. iberus fluuius [1086. orr.]) // vasconice (index, s.v. ili [1086. orr.]) // vasconiae (index, s.v. ipuscoae [1086. orr.]) // vascones (index, s.v. iruna [1086. orr.]) // vasconicâ (index, s.v. l in vasconicâ linguâ [1086. orr.]) // vasconiae (index, s.v. leuuigildus [1087. orr.]) // vasconica (index, s.v. lingua vasconica [1087. orr.]) // vasconum (index, s.v. lingua vasconica [1087. orr.]) // vascis (index, s.v. litterae [1087. orr.]) // vasconum (index, s.v. lupus [1087. orr.]) // vascis (index, s.v. lupus [1087. orr.]) // vasco, vasconum (index, s.v. lupus-centulli [1087. orr.]) // vasconice (index, s.v. menditar [1088. orr.]) // vasconice (index, s.v. mentarra [1088. orr.]) // vasconice (index, s.v. naua [1089. orr.]) // vasconum, vascones (index, s.v. nauarris [1089. orr.]) // vasconiae (index, s.v. nauarrorum regio [1089. orr.]) // vasconibus (index, s.v. nouempopulania [1089. orr.]) // vasconica (index, s.v. in o (2) [1089. orr.]) // vasconiae (index, s.v. otho [1090. orr.]) // vasconum (index, s.v. pompelon [1090. orr.]) // vasconicâ seu vascâ linguâ (index, s.v. s minutâ [1091. orr.]) // vasconibus (index, s.v. senocus [1092. orr.]) // vasconiae (index, s.v. siguiinus, vel siminus [1092. orr.]) // vasconum (index, s.v. siguinus dux [1092. orr.]) // vascis (index, s.v. taureta [1093. orr.]) // vascae (index, s.v. tibiae vascae [1093. orr.]) // vasconum (index, s.v. totilus [1093. orr.]) // vascis (index, s.v. vaccaei, pro [1093. orr.]) // vascuence, lingua vasca (index, s.v. vascuence [1093. orr.]) // vasconibus (index, s.v. vardulorum [1094. orr.]) // vascae (index, s.v. vascae tibiae [1094. orr.]) // vasci (index, s.v. vasci [1094. orr.]) // vascitani (index, s.v. vasci [1094. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasci [1094. orr.]) // vascitania seu vascorû regio (index, s.v. vascitania [1094. orr.]) // vascitaniae (index, s.v. vascitaniae [1094. orr.]) // vascitaniam (index, s.v. vascitaniam [1094. orr.]) // vasconenses (index, s.v. vasconenses [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones, in germania [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones olim [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones planam [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones proximi [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones sub gothis [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones à carolo magno [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones armis [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones à vuamba [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones nouempopulaniam [1094. orr.]) // vascones (index, s.v. vascones tholosae [1094. orr.]) // vasconiae (index, s.v. vasconiae veteris [1094. orr.]) // vasconiae (index, s.v. vasconiae à mauris [1095. orr.]) // vasconiae (index, s.v. vasconiae pars [1095. orr.]) // vasconum lingua, basca, biscaina, vascuence (index, s.v. vasconum lingua [1095. orr.]) // vasconicorum (index, s.v. vasconicorum [1095. orr.]) // vasconicae linguae (index, s.v. vasconicae linguae [1095. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasconum varia [1095. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasconum veterum mores [1095. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasconum hodiernorum mores [1095. orr.]) // vasconum, vascorum (index, s.v. vasconum nomen [1095. orr.]) // vasconum seu vascorum (index, s.v. vasconum seu vascorum [1095. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasconum primae sedes [1095. orr.]) // vasconum (index, s.v. vasconum veterum vrbes [1095. orr.]) // vasculi, vascli, bascli, vascis (index, s.v. vasculi [1095. orr.]) // vascus, vasco (index, s.v. vascus [1095. orr.]) // vascitaniae (index, s.v. vastanensis [1095. orr.]) // vasconiae (index, s.v. victoriacum [1095. orr.]) // vasconice (index, s.v. vrbs [1095. orr.]) // vascones (index, s.v. vrbs [1095. orr.]) // vasconicâ seu vascâ linguâ (index, s.v. z in [1096. orr.])
(...)

(...)
Nor da *Euskal-Herrian aldez edo moldez, zordun eta obligatu etzaitzunik
(...)

(...)
Zeren anhitz moldez eta diferentki mintzatzen baitira *euskal *herrian
(...)

(...)
Euskal-herrian
(...)

(...)
Adj. Euscaldunen
(...)

(...)
Geroz eta lehen izan da zure familian personaje handirik, *Franzian, *Italietan, *Biarnoan, *euskal herrian, *Moieneko izena gora eraman dianik
(...)

(...)
XVI. Pamplona y sus nombres [en Fontes Linguae Vasconum, XXIII, núm. 57 (1991), Pamplona: Gobierno de Navarra, pp. 55-76] […] 3. El nombre vasco […] 3.4. En la bibliografía de los siglos XVI-XVII […] Johannes Etxeberri, el de Sara (1668-1749) mencionó la ciudad en contexto euskérico: «Iruñea Escualdunen hiri buruçaguia»; «itçultcen da Iruñra»; «ceren mundu guztiac daquien beçala egundainotic Iruñea deithu, eta hala hiri noble hura içatu da Escual-herrico hiri buruçaguia»; «Iruñeco alaba»; «Iruñeac» 697 [MICHELENA, 1987, p. 187]
(...)

(...)
*Eskual-Herrian *Axularren eskutik errezibitu tugun iskiribu katholikoak direla zerutikako kartak, edo guthunak; halako moldez, non *Eskual-Herriak egun ezin erran baitezake *Tobias sainduak aingiruari erran zioena: qq
(...)

(...)
Baldin Grekez eta Latinez iskiribatu diren gauzak, eta Zeruko izpiritu biziarekin kantatu eta erran direnak, erran eta ezarri izan balira Eskuaraz eta *Eskual-herrian, diot berriz ere munduaren artean etzela hek baino estimu gutiagokoa izanen, aitzitik uste dut ezen abantail eramanen zerauela
(...)

(...)
Egiaz alde guztiz hunen zorthea izan da hagitz diferenta bertze lengoaienetarik: zenbatenaz ere hauk edertzen eta hazten baitira gehiago jende letradunen artean, eta gaizkoatzen nekhazalenetan, Hanbatenaz Eskuara kontrarago da tratatua; zeren bere garbitasuna konserbatu eta konserbatzen baitu jende nekhazale estudiatu gaben artean; eta baldin jeus nahastakadurarik lothu bazajo edo lizundu bada, hori ethorri zajo Eskola-nausien eta presuna estudiatuen ahoetan, zeinek eskuarazko hitzen lekhuan hedatu eta erain baitituzte izen arrotzak edo dela zeren ahantzi baitzitzaizkoten eskuarazkoak, edo ezbaitzituzketen behin ere ikhasi *Eskual-herrikoak
(...)

(...)
*Eskual-Herrian *Axularren eskutik errezibitu tugun iskiribu katholikoak direla zerutikako kartak, edo guthunak; halako moldez, non *Eskual-Herriak egun ezin erran baitezake *Tobias sainduak aingiruari erran zioena: qq
(...)

(...)
Horra beraz Irakurtzaillea ikhusi tutzu orai zer diren Eskuara, Eskualdunak eta *Eskual-herria; ustez eztut jeusik neure baitharik ekharri, ez eta ere autoretan kausitzen ezten gauzarik iskiribatu
(...)

(...)
Ordea halarikan ere ezin sinhets dezaket, *Mariana hain gizon jakinak eskualduna *Racha deithu nahi izatu zuela, eta oraino are gutiago *Fatue: lehen erran nezake, eskualdunen, eta *Eskual-Herriko berririk jakin gabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken ajerupenezko kontairei sobera fede emanik: aitzinatxe iragan zela
(...)

(...)
Ezen segur naiz etzela hain aitzina iraganen, baldin *Eskual-Herriko berri jakin izan balu, eta eskualdunak ezagutu, eta oraino are gutiago baldin gogora balitzajo *Aristotelesen errana: qq
(...)

(...)
Baldin dastatu balu bada *Marianak *Eskual-Herria ikhusiko zuen aski emea eta eztia dela izpiritu habilen, eta adimendu haltoen emaiteko: ezen ezta beroegia, hala nola baita eguberdiko partea, ez eta ere hain hotza, nola Nortea: hargatik erran zuen *Galenok ere, Nortearen azpian egoitza dutenak adimenduz eskas direla: baina northearen, eta eguerdiaren artean direnak, hagitz direla prudentak, eta izpiritutsuak zorthe hunetako da *Eskual-Herria, zeren Nortearen, eta Eguerdiaren artean baitago jarria, eta halatan erran behar da izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko dela lekhu ona, eta behar bezalakoa, eta baldinetariak baldin baliz oraino nihor hain burugogorrik egia hunetaz duatzen luenik, hainaren sinhets+gogortasunaren bentzutzeko, ekharriko diotzat lekhuko herri hautako arbol ferde fruitutsu eta hagitz ederrak, ithurri gozo garbiak, itsasoko, eta ur eztietako arrain ozteak, hegastina, eta ihizi arinak, eta abre mutu tropelak;
(...)

(...)
*SARAKO ESKUARA *ESKUAL-HERRI GUZTIAN ESTIMU, ETA OSPE HANDITAKOA DA
(...)

(...)
Ordea indarrez eskas kausitzen nuen neure burua eskumenka edo ahurka landa zabal hetan ephaiten haritzeko, halatan bada kontentatu naiz buruka biltzen ibiltzeaz, hetarik moldatu dut ophil hau, ezaguturik ene izpiritu xumea eztela gai ogi osoaren *Eskual-herriko mahainean presentatzeko
(...)

(...)
Baldin dastatu balu bada *Marianak *Eskual-Herria ikhusiko zuen aski emea eta eztia dela izpiritu habilen, eta adimendu haltoen emaiteko: ezen ezta beroegia, hala nola baita eguberdiko partea, ez eta ere hain hotza, nola Nortea: hargatik erran zuen *Galenok ere, Nortearen azpian egoitza dutenak adimenduz eskas direla: baina northearen, eta eguerdiaren artean direnak, hagitz direla prudentak, eta izpiritutsuak zorthe hunetako da *Eskual-Herria, zeren Nortearen, eta Eguerdiaren artean baitago jarria, eta halatan erran behar da izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko dela lekhu ona, eta behar bezalakoa, eta baldinetariak baldin baliz oraino nihor hain burugogorrik egia hunetaz duatzen luenik, hainaren sinhets+gogortasunaren bentzutzeko, ekharriko diotzat lekhuko herri hautako arbol ferde fruitutsu eta hagitz ederrak, ithurri gozo garbiak, itsasoko, eta ur eztietako arrain ozteak, hegastina, eta ihizi arinak, eta abre mutu tropelak;
(...)

(...)
Halakotz haur gaztetto bat bere izanez, eta ethorkiz lizelarik greziarra: eta sorthu, eta berehaladanik haz baledi *Eskual-herrian; segur da, elitekela mintza grekez, baina bai eskuaraz: eta halaber eskualdun umea haz baledi *Grezian, sorthu, eta berehala danik; egiaz eliteke eskuaraz mintza, baina bai grekez: eta hunen arrozoina da, zeren gure mintzoa baita, xirolaren, edo flautaren soinua bezala; xirolari haize eman eta soinu eragiten zaion manera berean, guk ere eztarriari, xirolari bezala haize emaiten diogunean, haize hura mintzo egiten dugu
(...)

(...)
*Eskual-Herriaz mintzatu eta ondoan, zer erranen dut bada orai, eskualdunez
(...)

(...)
Arrozoinamendu hunen eredura ezin erran diteke beraz eskualduna burugogor eta har-aria gaitzetakoa dela, baina bai gai ona, eta eskoletakotzat behar bezalakoa; egia hau exenpluz hala erakutsi izatu dute *Eskual-Herritik herri arrotzetarat ilkhi diren bakotxetarik hainitzek, hala nola D *Navarro *Baztan *Aspilkoeta semeak; aita *Elizalde *Jesusen Konpainiako jesuistak eta halaber *Etxelarko semeak: aita *Geronimo *Etxenike *Urdazubiko konbentukoak, eta *Erratzuko semea
(...)

(...)
Ordea hortaz bezanbatean ere, nahi nuke iakin othe den munduan herririk, edo probintziarik hain fermuki on eduki duenik saindutasuneko bidea, zeina baita *Jesu *Kristo gure Jaunaren lege katholika saindua, nola izatu baita *Eskual-Herria
(...)

(...)
Menturetan *Eskual-Herrian izan da den herririk xumerenik on eduki eztuenik, eta fede katholikaren amoreagatik odola azken xortarainokoan gogotik, eta bihotz onez isuri etzakenik
(...)

(...)
Eta behar bada zeren zenbaitek usteko baitu, herriko seme bezala neure herriaren abantailletan mintzo naizela, hargatik bada mintzaraziko dut aita *Materra, zeinak mintzo zaielarikan eskualdunei, baitio gisa hunetan: miretsiko duzue agian nik, *Eskual-herriko ez naizelarik, eskuaraz iskiribatzeko ausartziaren hartzea; baina nahi dut jakin dezaten halakoek, nik hitzkuntza hunetan dakidana, *Saran ikhasi dudala, eta hango eskuara ungi erabiltzen badut, ez naizela gaitz erraiteko, eta ez arbujatzeko
(...)

(...)
*Axular gure errotor famatuak ederki ukitzen du pontu hau noiz eta ere baitio, Aitzitik badirudi, ezen bertze hitzkuntza, eta lenguaia guztiak bata bertzearekin nahasiak direla; baina Eskuara bere lehenbiziko hastetean, eta garbitasunean dagoela, zeren lenguaja hala zahar, nola berri, eta arrotz, ja hain komun, eta ardurako egin direnen artean den nahastakadura baithoa egun guztiaz aitzinatuz, eta hedatuz, hala nola goaja handiak lurra arrobatuz bere iragaitzako lekhua baitarama zabalduz, eta hala nahastakadura hau dela kausa hainitz jendaki suertek osoki utzi tuzte galtzera bere hitzkuntzak; ezen konsidera badezagu munduan izan diren hitzkuntzarik famatuenak, hebreoa, grekoa, eta latina, noizbait ardurako eta komun zebiltzanak, edirenen dugu ja estudiatuz baizik nihork eztituela ikhasten, eta ja erregelen manera, eta bat bederaren traballura eroriak daudela: bainan eskuara egundainotik, eta bere lehenbiziko hatsapenetik ardurako, eta komun izan dena, gure *Eskual *Herri hunetan orai ere hala konserbatzen, eta mantenatzen da; baina hebreoaz lehenbizirik mintza nadin *Babiloniako gathibutasunean hirur hogoi eta hamar urthez hebreoei ahantzitzajen bere hitzkuntza propiala, eta ikhasi zuten kaldeoa bere etsai garaitiarrena, eta bere herrirat itzuli zirenean ere hura zerabilaten bere hitzkuntzatzat, eta Jainkoaren semea gizon egin zenekotzat, hekien hitzkuntza hebreoa nahastekatua zen siriakarekin, eta kaldeoarekin, halako moldez, non liburu sakratuak aditzekotzat obligatuak baitziren estudiatuz hebreoaren ikhastera, guk orai latina bezala
(...)

(...)
Jainkoari beraz eskerrak emaiteko diotzagu: zeren begiratu baitgaitu eresia eta seta gaixto guztietarik, hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu: *Mahometek, *Calbinok, ez *Luterok, eta ez nihork bertzek ere kreditik aski izan dutela *Eskual-Herrian ostatatzeko: aitzitik bethi behatu diote *Eskual-Herriari hekien kontrako gaztelu hagitz gogor, eta borthitzari bezala: eskualdunekin eztute nahi izatu hantazinorik, ez egitekorik; zeren ezaguturik hekien fermutasuna, baitzeakiten progotxurik, ez irabazirik etzuketela, salbatzaillearen erranaren arauera: qq
(...)

(...)
Jainkoari beraz eskerrak emaiteko diotzagu: zeren begiratu baitgaitu eresia eta seta gaixto guztietarik, hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu: *Mahometek, *Calbinok, ez *Luterok, eta ez nihork bertzek ere kreditik aski izan dutela *Eskual-Herrian ostatatzeko: aitzitik bethi behatu diote *Eskual-Herriari hekien kontrako gaztelu hagitz gogor, eta borthitzari bezala: eskualdunekin eztute nahi izatu hantazinorik, ez egitekorik; zeren ezaguturik hekien fermutasuna, baitzeakiten progotxurik, ez irabazirik etzuketela, salbatzaillearen erranaren arauera: qq
(...)

(...)
Hargatik bada *Eskual-Herria bethi izatu da xahu, eta garbi, orai ere da, eta Jaunaren garaziarekin batean aitzinarat ere bai izanen: halako gisaz non *Calbinok, *Lutherok, *Mahometek eta moistarrek erran baitezakete, *Horaciok erran zuena: qq
(...)

(...)
Denboraz *Athenasko hiria izan zen *Greziako hiri guztietarik famatuena, han izaiten ohi ziren presunaja handi, eta eskola-nausi jakinak zirela kausa: *Sarak ere bada eredu berean eztu gutiago merezitu *Eskual-Herrian, bere denboran izatu tuen gizon galant eta seme ohorezkoen partetik, zeinek baiterraket abantail eraman diotela Athenastarrei, batzuek bere kargu ohorezkoak direla kausa, eta bertzek eskuaraz argitara athera tuzten obra katholikoen bidez
(...)

(...)
Oraino bertze-alde Jainkoak ere deabruaren mandatari, eta eskolen madarikatu hekin kontra, *Eskual-Herritik hautatu, eta athera tu millaka hanbat presunaja bertutetsu eta lege sainduaren kridari, eta sostengari: *Ignacio *Loiolakoaren eta *Francisco *Xabierko bi saindu haukien presunetan: bata *Jesusen Konpainiaren fundatzaillea eta bertzea *Indietako apostolua, eta *Nafarroako Patroina: hauk dira bi eskualdun, bi izar argi, eta bi aingiru zerutik igorriak *Jesu *Kristoren lege sainduaren hedarazteko, eta heresien iraungitzeko
(...)

(...)
Gure Jainko Jaunak athera tuela *Eskual-Herriko bi familia prestu, eta ohorezkoetarik bi izar argi iguzkiak, eta ilhargiak baino gehiago distiratzen dutenak, hala zeruan, nola lurrean, hala gabaz, nola egunaz, iguzki ilkhitzetik, iguzki sartzeraino, eta iguzki sartzetik iguzki ilkhitzerainokoan: halako gisaz non, Deuteronimoarekin, batean erranen baitut: qq
(...)

(...)
Iskiribatzeko eginbidean ere halaber izatu dira enplegatu direnak: aita *Haranburu, Aita Serafikoaren ordenakoa, eta *Kristobal *de *Harizmendi jaun apheza, bata *Haranburuko semea, eta bertzea *Mendiondokoa: ordea guztien gainetik *P *Axular gure errotor famatua: eta nola hauk eskuaraz iskiribaturik argitara eman tuzten obra katholikoak baitzautdezin *Eskual-Herrikotzat bertze hitzkuntzen itzalaren azpian estaliak eta gordeak, halatan uste dut ezen arrozoinekin erran dezakedala *Saraz, *Casidorok *Severinori iskiribatu zioena: qq
(...)

(...)
Diot bada nik ere hainitz gauza hitzkuntza arrotzen itzalaren azpian guretzat ehortziak zeudezinak, *Sarak eskuaraz argitara emanik, eragin tuela Eskual-Herrikotzat: non arrozoinekin erran baitezaket, *Eskual-Herriko *Athenas *Sara *Lau-Urdin
(...)

(...)
*Luterok bere heresiaren hazi pozoatua *Alemanian erain, eta hedatu zuenean; *Ignacio *Loiolakoak, *Eskual-Herriko edergaillu dohatsuak preparatu zituen bere konpainiako ordenantzak, eta soldaduak, heresiaren buruzagi traidore, fedegaixtotako haren eta haren banderizakoen kontra, hala hitzez, nola iskiribuz bethi, garrazki, eta dohatsuki ihardukitzeko, zeinek egin, eta egiten duten bezala
(...)

(...)
Beraz hemen mendi Perineo hautan, zeinetan orai eskuaraz mintzo baitgara *Eskual *herriko jendea gelditu zen librerik, eta xahurik etsai haukien menetik
(...)

(...)
Halatan beraz *Eskual *Herriak egun arrozoin du Joandoni *Paulorekin erraiteko bozkariozko hitz hek: qq
(...)

(...)
Ezta beraz zer miretsi, baldin eskuara gelditu bada nahastakadurarik gabe bere garbitasunean; ordea erranen duzu eskuaran ere edireten direla hainitz hitz, zeinek baitirudite bere ethorkia latinetik, españoletik, edo franzesetik dutela, eta segur ere, hitz suerte hek lothu ahal izan zaizkola, bertze orduz *Eskual *herrirat ethorri izatu izan diren jende arrotzetarik, eta halatan, eztela batere zer miretsi, baldin nahastekatua edireten bada bertze hitzkuntza haukin, daudenaz geroztikan gauza bat hain ardurako, eta komun dabilana munduko hitzkuntza guztien artean, ezen erromarrak izan zirelarik munduko jendaki guztien garaitiar, eta hanbat artha handi hartzen zutelarikan bere hitzkuntza latinezkoaren hedarazteko, bai halaber haren garbitasunaren, eta bokanzaren konserbatzeko, guztiarekin ere lothu izan zitzaizkola zenbait hitz batetik, eta bertzetik, baita oraino kartajendar hekien etsajenetarik ere, handikan erran zuten *Quintilianok, eta *Dionisiok, qq
(...)

(...)
Saindu dohatsu hauk direla *Eskual-Herriko bozkarioa, eta khoroa
(...)

(...)
Hauk direnez geroztikan: ez xoilki *Eskual-Herriko, baina oraino arrozoinekin, deit ditezke *Espainiako, *Franziako, *Italiako, *Alemaniako, *Amerikako, eta antipodetako zuzi eta argi biziak
(...)

(...)
Ordea hargatik arrozoin hau ezta aski erraiteko, eskuarak galdu duela bere garbitasuna, zeren ezbaitu hartu ganbiadurarik bere lehenbiziko hatsapenetan, zeinak baitira deklinazinoak, eta konjugazinoak, ez eta ere gizonak bizitzearen mantenatzeko behar tuen gauzen izenetan ezen nor da erranen duenik, orai aiphatzera daramatzidan izenak egun, eta egundanotik eztirela ardurako, eta komun izan *Eskual *Herrian
(...)

(...)
Escual-herrian
(...)

(...)
Escual herrirat
(...)

(...)
Halatan beraz *Teophilotek erran zuena nik ere *Eskual-Herriarekin erraiten dudalarikan, akhabatzen dut perpaus hau
(...)

(...)
Atsegin eta plazer dut saindu dohatsuak, zeren zuek zareten bezalakoak izanez zareten *Eskual *Herriko khoroa, eta loria: qq
(...)

(...)
Escual herrico jendea
(...)

(...)
Diot berriz ere, eztudala erran nahi, eskuaran ezlitezkela kausi zenbait hitz arrotz: ordea ezta miresteko, zeren *Eskual-Herrian eztiren hainitz gauza kausitzen baitira bertze hainitz lekhutan, edo dela zeren lekhu hetako lurrak ekhartzen, eta emaiten baititu: edo zerenetariak herri hetan berriroki izan baitira asmatuak: eta hala eskualdunek gauza hek bere izenez deitzekotzat, baieta-ezbada izendatu behar zituzten zein ere lenguaietan edo hitzkuntzetan lehenbizirik izenak entzun baitzituzten, eta hekien eredura, edo bertzela berek asmaturik behar zerozten ifeini izen berriak
(...)

(...)
Bada gisa berean eskualdunak ere kausitzen tuenean *Eskual-Herrian eztiren gauzak, non ere kausituko baitituke, eta han, obligatua dateke hango izenen hartzera, eta hek eskuararen erregelen arauera moldaturik, hetaz baliatzera: ordea hargatikan ezin erran diteke gisa hunetako hitzak aski direla hitzkuntzari ethorkiaren, eta izaitearen emaiteko; zeren lehenbiziko hatsapenak gelditzen baitira bere izaite osoan, zeinek egiten baitute hitzkuntzaren izaitea, eta gora behera guztia
(...)

(...)
Adj. Escualdunetara
(...)

(...)
Ezta bada zer erran, eskuararen kontra garaitia batere botheretsuago izatu dela, ezen *Espainian izatu direlarikan nausi hainitz jendaki arrotz, eta bereziki erromarrak garaitiar, eta nausi zirenean, heltzen ziren lekhuetan entsejatzen ziren bere hitzkuntza latinaren sar-araztera, eta hedaraztera, asko lekhutan egin izan zuten bezala: eta bide hunetaz iraungiarazten zituzten kausitzen zituztenak, zeren lehen erran den bezala, gauza guztiak garaitiarraren alde jokatzen baitira: ordea halarikan ere ezta ageri gure eskuarak batere jautsapenik egin dioela jende arrotzen garaitiari, aitzitik amorik eman gabe bethi on eduki du, eta orai ere bere hatsapenetan, eta garbitasunean dago, aitzineko kapituluan frogatu dudan bezala: halako moldez non arrozoin hau dela kausa dudatzeko baita, ea erromarrek, edo bertze zenbait jendaki arrotzek izan othe duten garaitiarik *Eskual *Herrian
(...)

(...)
Eta nitukelarik oraino asko bertze arrozoinamendu egiteko hunen gainean aiphatzeko, uzten tut guztiak: zeren ezbaitut uste nihor kausitu, eskualdunak baino, fede, eta froga seguragorik eman ahal dezakedanik; denaz geroztikan gauza bat hain jakina, eta egun guztiaz bat bederak frogatzen duena; *Eskualherritik ilkhitzen garen bezain laster, hitzkuntza arrotzen premian jartzen garela
(...)

(...)
Eta oraino bertze-alde, geure herritik ilkhi gabe *Eskual-herrian berean barrena, geure artean dugu pena, eta neke ondikozko hau; zeren gure hitzkuntza propiala baitarabilagu hain nahasia, eta trukhatua, non eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko
(...)

(...)
Ezperen bat bedi *Nafarroa-beherearra, edo zuheroarra bizkaitarrerekin, edo alabesarekin, eta otxagabiarra, edo erronkalesa baztandarrarekin eta lau-urtarrarekin; edo zein nahi *Eskual-herriko aldebatekoa bertze alderdikoarekin, eta ikhusiko duzu, elkhar ezin adi dezaketela; aitzitik elkharri idurituko zaizkio eskualdunak direlarik, eztirela hitzkuntza berekoak
(...)

(...)
Ordea diferentzia suerte hau ezta egungoa ez eta ere xoilki *Eskual-Herrikoa, baina bai hainitz lekhutan usatu izan dena, eta orai ere usatzen dena; *Geronimo sainduak mintzo delarikan Jondoni *Betriz, dio: ezagutu zutela gallilearra zela, mintzo zelarikan *Judeako hitzkuntzaz, zeina baitzen *Siriako orduan *Judean zebilana, qq
(...)

(...)
Halakotz bada Jaunak, orai hemen dakhartzketzuet, egin ahal tudan maneran moldatuak eta eginak; non haukien bidez estudiatu nahi duenak, eskuaraz *Eskual-herritik ilkhi gabe, ikhas baitetzake latinezko deklinazionak, bai halaber konjugazinoak, eta lehenbiziko hatsapen guztiak
(...)

(...)
Egia hunen lekhuko, fiador, edo berme, eta lehenbiziko *Eskual-herriko orijinaltzat emaiten dut ene seme *Agustin, zeina baita presenteko karta edo guthun gomendiozko hunen eramailea hau
(...)

(...)
Eskuara latinera ganbiaturik; edo bertzela eman bezo zenbait autor, edo liburu latinezko eskuaraz esplikatzeko; eta esperantza dut, eskuaraz bertze hitzkuntzarik ez jakin arren, eta oraino *Eskual-herritik ilkhi eztelarikan, halere hunen ahoak, eta mihiak bathere ahalketan eman gabe, aitzitik ohorezki egietan atherako nautela
(...)

(...)
Orai bada konsidera badetzagu eskualdunen arteko sinifikantzak, izenen deklinazinoak, berboen konjugazinoak, eta mintzatzeko manerak, kausituko tugu, batzuek beraktsu direla *Eskual-Herrian, zeinek egiten baitute hitzkuntzaren izaitea eta batasuna
(...)

(...)
Hau bera gerthatzen da bada hemen ere: ezen eskuara delarikan *Babiloniako dorretik ilkhi ziren hitzkuntza hautuenetarik bat, eta *Eskual-Herrian ardurakotzat dabilana, guztiarekin ere egun kausitzen da arbujatua, eta mesprezatua bi jende araldez
(...)

(...)
Batzuek dira eskuararik eztakitenak, eta bertzeak eskualdun *Eskual-Herriko ume eskuararen jakiteko obligazino dutenak
(...)

(...)
egiazki *Eskual-Herrian hau da bakharra, hanbat autoren liburuetan zauntzan gauzak, arantzepetik atherarik bezala, eta teolojiaren mami hautua bildurik eskuaraz ederkienik argitara eman darokuna; halatan beraz baderraket eskuarazko autoretarik hau dela aitzindaria, buruzagia, eta lehena
(...)

(...)
zeren hunen filosofia, qq, baita hagitz zuhurragoa, eta seguragoa, ez gauza naturazkoez, eta lurrekoez bainan bai naturalezaz goragokoez tratatzen duena: non handikan segitu baitu Dotor Aingiruaren eskola, eta eginbidea, eta denbora berean merezitu du deit dadin eskuararen, eta *Eskual-Herriko eskualdun Dotor, Aingirua bezalakoa
(...)

(...)
Iduritzen zait egun eskuararen edo *Eskual-Herriak ere arrozoin handirekin erran dezakela gauza bera bere seme ezagutza gabeko hautaz profetarekin batean, erraiten tuelarikan hitz hauk: qq
(...)

(...)
Lehen aiphaturikako gerla hetaz, bere menera, eta azpira zituen lehenik *Guiena eta *Eskual-Herria, bai halaber mendi pirineoaren gaindegi guztia *Hebrorainokoan, zeina *Nafarroan sortzen baita, eta *Espainiako kanpo fruitutsuak arrasatzen zituelarikan, halako gisaz hezi zituen, non trebutari eragin baitzituen
(...)

(...)
Beraz arrozoinekin erran diteke, zerbait ere moldez, ordena, eta gradu miragarri hauk guztiak *Axular baithan kausitzen direla; eta halatan hau bere denboran izatu zela eta orai ere dela, baita oraino aitzinarat ere izanen *Eskual-Herriko buruzagi filosofoa, dotor, aingirua bezalakoa; *Hipokrates arimetako narrio, eta erhasunen sendatzeko erremedio emaillea; *Justiniano zeruko lege sainduaren kridaria; Elizako aitzindari leiala, eta buruzagi egiazkoa: zeruko erresumen begiralle fidela; *Sarako elizako harma sainduen gobernaria, eta jenerala; populuaren aita arthaduria, eta bihotz-samurra; *Alexandro handia baino kapitain kurajos eta balentagoa; *Eskual-Herriko *Ciceron bokhantzaz bethea
(...)

(...)
Beraz arrozoinekin erran diteke, zerbait ere moldez, ordena, eta gradu miragarri hauk guztiak *Axular baithan kausitzen direla; eta halatan hau bere denboran izatu zela eta orai ere dela, baita oraino aitzinarat ere izanen *Eskual-Herriko buruzagi filosofoa, dotor, aingirua bezalakoa; *Hipokrates arimetako narrio, eta erhasunen sendatzeko erremedio emaillea; *Justiniano zeruko lege sainduaren kridaria; Elizako aitzindari leiala, eta buruzagi egiazkoa: zeruko erresumen begiralle fidela; *Sarako elizako harma sainduen gobernaria, eta jenerala; populuaren aita arthaduria, eta bihotz-samurra; *Alexandro handia baino kapitain kurajos eta balentagoa; *Eskual-Herriko *Ciceron bokhantzaz bethea
(...)

(...)
Ofizialeak bere eskuetako obra ongi eginek laudatzen tuztela; hartarakotz bada orai ezta ikhustea baizik hunek egin zuen liburu ttipi handia, bigarren *Thomas *Khempis *Eskual-Herrikoa, guztia sententziaz, eta zuhurtziaz bethea; dotrinan hagitz katholikoa, eta bokhantzaz *Ciceronen parekoa, zeren autorarentzat ahal diteken frogantzarik hoberena baita obra bera
(...)

(...)
Baldin egun ethor baledi *Eskual-Herrira bertze *Claudio bat, zenbat kargutarik khentzeko, eta eskualdunen herronkatik atheratzeko kausi othe letzake
(...)

(...)
*Silio Italiarrak eskualdunaz mintzo delarikan erraiten du; eleakikela eskualdunak bizitzen, non ezlituen harmak eskuan eta halatan dirudi naturalezaren autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu meapean, bere baitharikako naturalezaren eredura, hetaz baliatzeko, eta harmatzeko; ezen non egiten da hanbat burdina, nola *Eskual-Herrian
(...)

(...)
Hunarainoan jeneralki mintzatu naiz eskuladun guztiez: ordea nola eskoletako erregela baita: qq: halatan orai hetarik zenbait bat banazka nahi nituzke izendatu: lehenbizirik hasten naizelarikan, aitzineko mendetan *Eskual-Herritik ilkhi izatu diren presunaja ohoratu, eta ospe handitako hetarik: badakit ordea erranen darotazula, hainak aspaldi hillak direla, eta mundu hunetako aldia eginik, ja ahantziak bezala daudezila
(...)

(...)
Ene Jaun iphizpikuaren mezuz arthoski irakurri dut liburu hau zeinak tratatzen baitu, penitentzia ez biharamunekotz utzteaz: zeinaren autora baita *P *Axular gure *Eskualerrian presunaja fama, eta ospe handitakoa, eta aitzintxean *Sarako errotora, eta hala nik berean ene izena iskiribaturik, fede emaiten dut, eztudala kausitu fedearen, eta debozinoaren kontrako gauzarik, aitzitik guztiak dira azkuntza, eta usantza onetara darontsatenak, eta gidatzen dutenak; *Donijoanen egina, Abendoaren laurean, milla sei ehun, eta berrogoi eta bigarren urthean
(...)

(...)
*ESKUAL-HERRIKO GAZTERIARI
(...)

(...)
Eta azkenean hauk guztien khoroatzeko, erranen dut, *Eskual *Herriak izan tuela bere erregeak: qq
(...)

(...)
Ihes egin zuen *Joannes *Eskual-Herriko erregearengana;
(...)

(...)
Baldin *Severo enperadoreak ongi ezagutu izan balitu *Eskual-Herriko gazten izpiritu habilak, eta adimendu haltoak, hanbat abantail, eta dohain bereziez dothaturikakoak, eta ezarri eginbide berean erran dezaket ausartki, izatu ziratezkela unibersitatetan eskola-nausi handi, eta mundu guztiari hainitz argitasun eman zioketenak
(...)

(...)
ordea hemendik erran nahi dena da, errege hek eskualdunak zirela ezen istorioen eredura *Eneko, eta *Semeno *Nafarroako errege izan ziren, zeinen izenek aski klarki aditzera emaiten baitarokute eskualdun izenak direla: eta oraino bertze alde erranen dut, *Tubal eskualdunak hemendik aitzinago hedatu duela bere xedea, noiz eta ere igan baita munduko bi khoroarik, eta errresumarik handienetara; hartarakotz frogantzak begien aitzinean tugu; zeren mundu guztiak dakien bezala egundainotik *Iruñea deithu, eta deitzen baita *Iruñea, zeina, egiazki baita eskuarazko izena, eta hala hiri noble hura izatu da *Eskual-Herriko hiri buruzagia *Celio *Augustoren arauera: qq
(...)

(...)
Ezen nor izanen da ez xoilki *Sarako elizan, baina oraino *Eskual-Herrian ausardiza, hunen ikhusteaz, eta entzuteaz beraz, *Ovidiorekin batean bihotza erdiraturik erranen eztuenik
(...)

(...)
Baldin altxa badezazu tonba hori horren azpian dauntzan hezur handiez espantatua geldituko zara, dio *Virgiliok: zuk ere bada konsidera bazeneza, *Axular *Eskual-Herriko *Esdras handi haren hezurrak tonba horren azpian dauntzala, eta hortik ere mintzo direla; agian hobekiago orhoit zindezke errespeturekin zor zajoen ohorearen emaitera
(...)

(...)
Bertze alde Doña *Katalina *Iruñeko alaba, *Nafarroako erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura ere eskualduna zela, ezen *Eskual-Herriko umea zer ahal dateke baizik eskualduna
(...)

(...)
Baldin *Eskual-herriko gaztek ongi har balezate gogoan Espiritu Sainduaren abisu miragarri hau, eta ausnar egin balezate erlen eta xinaurrien exenpluen gainean; daritzat, bere gaztetasuneko denbora ongi enplegaturik, entseja litezkela aitzinerat, ethorkizunean eta bethiere zahartasunaren dohatsuki iragaiteko behar lituzketen egin-biden egitera, eta bide hartaz esperantza nuke egietan athera nentzaketela; halatan behar da trabaillatu, eta trabailluaren bidez merezitu; ezen ikhus zazu, Gure Jainko Jaunak *Adam lehenbiziko gure aita hura lurreko parabisuan plazerez, eta atseginez betherikako hartan ezarri zuelarikan, guztiarekin-ere nola manatu zuen trabailla zedila, eta begira zezala parabisu hura
(...)

(...)
Euscalerrico
(...)

(...)
Euscalerriac
(...)

(...)
El dialecto guipuzcoano es así como se sigue: "Estaquit, cer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola qusoal erriac edertu, ta jasoko ditudan [...]" [Tellechea Idigoras (1969, 300): El dialecto guipuzcoano es así como se sigue: // "Eztaquit, cer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola Euscal Erriac edertu, ta jasoco ditudan..."]
(...)

(...)
El dialecto guipuzcoano es así como se sigue: // "Eztaquit, cer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola Euscal Erriac edertu, ta jasoco ditudan [...]" (300)
(...)

(...)
Eskriturak nonbait diona da, aurtxoak ogi eske zeuden, ta etzan nork puska ziezaten: ta oraiñ ere auxe bera esan dezakegu *Euskalerrientzat; bada Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, sekereak igartuak bezala, goseak hilzen daude asko ta asko
(...)

(...)
Baña egia baliz ere, ez ta lotsagarri hitzegin bear digutela Euskaldunak *Euskalerrietan, ez guziok dakigun hizkunzan, ez gure herriko gure gurasoen hizkunzan, ez bularrarekin batean edoski genduen, ta lenbiziko ginekien hizkunzan; baizikan Gaztelauen hizkunza arrotzean
(...)

(...)
Atera zazu beraz zure libru hori, eta len baño len bana ezazu *Euskalerrietan; batezere non eta *Jesusen ballera santuak jaso dituzun, ta lenago jasoak zeuden
(...)

(...)
Hitzetan egiten dezuna egizu hitzkunzetan ere ta zure hitzkuntza bada badijoa, mugaz etorri da, eman diozkat ez, baizik badoa, garai onez etorri da, eman dautzat, eta libruan arkitzen badezu lenbizikoa, aren irakur-aldian esazu: badijoa edo badoa, mugaz edo garai onez etorri da, eman diozkat edo dautzat, eta gertatuko da hitzketan ere hitzetan geniona ta urte gutiren buruan len baño errazkiago elkar adituko dute *euskal *erriko Nafartarrak eta beste euskaldun guziak eta edertuko ta luzatuko da euskara
(...)

(...)
*Euskalerrietan nola gauza onik izango da
(...)

(...)
*Araban nenbillen batean, ango adiskide, ta Erregeren Guardietako Kapitan baliente batek beñ esan zidan: Aita, nola *Euskalerrietan, umeen aziera ona, ta bear dan Dotrinarik izango da, baldin Euskera ondatzeko alegiñ guziak egiten badira, ta gure mutiltxo, edo aurrai bldur, ta azoteakin, Euskeraz itzegitea eragozten bazaie
(...)

(...)
*Euskal-errietan len ia, ie, io, iu usatzen zan: ta orañere *Bizkaian askotan esaten dan: ian, iauna, monia, ta ez jan, jauna, monja: au eransia da
(...)

(...)
Jangoikoari eskerrak, *euskal-errian ez da ekusten janziaren aldetik agiriko arrotasunik komulgatzera dijoazenetan
(...)

(...)
Berriz badator *Euskalerrira erdaldun andi edo azi bat, zein nekez, ta gaizki
(...)

(...)
es una voz de origen vascongado, compuesta de la palabra vaso, que significa monte, y el caso del nombre co pospuesto a usanza del idioma. Por manera que vasocó y por contraccion vasco vale tanto como si dixera del monte ó montañés. De ahí los latinos formaron, segun la índole de su lengua, el substantivo Vasconia. Sin embargo el nombre de vascones no se halla usado en los escritores que precediéron á Augusto y fuéron comprehendidos baxo la denominacion de ibéros, cántabros y vaceos. Los limites de esta region tuviéron muchas alteraciones en diferentes tiempos, y en las explicaciones de los que pueden pasar casi por conteraporaneos se halla no pequeña oposicion. Estrabon da alguna noticia de la situation de los vascos por estas palabras lib. 3. “Desde Tarra„co por los montes dichos hasta los últimos vascones que habitan el Océano cerca de Pompelon é Idanusa, ciudades situadas en el mismo mar, hay un camino de 2400 estadios que acaba en los límites de Aquitania y España.” Y poco después: “Sobre la Iaccetania hácia el septentrion habitan los vascones, en los quales está la ciudad de Pompelon”, como si dixera de Pompeyo. No mucho antes por incidencia había escrito que Calagurri era ciudad de los vascones. Estos textos son insuficientes para fixar con exactitud los límites de la Vasconia, y solo por mayor nos dan una idea confusa de su situacion septentrional por el Océano y montes Pirineos hasta Calahorra cerca del Ebro. Por otra parte nuestro geógrafo tenia noticias poco exactas del terreno, pues coloca á Pompelon en la costa misma del mar, como á Idanusa, Oeasona ú Oeaso en el promontorio ó monte Jaizquivel, á no ser que por este testimonio se quiera establecer otra Pamplona marítima á distincion de la mediterránea que conocemos. Sería esto proceder con mucha ligereza porque el mismo Estrabon en el lib.3. pag.166. edit. París 1620 manifiesta lo poco que se sabia de nuestra geografía en su tiempo, atribuyendo la causa á la loquacidad de los griegos y al poco esmero que pusiéron los romanos en corregir su inexactitud, contentos con seguirlos ciegamente. De aquí debe inferirse que el situarse un pueblo por diversos escritores en sitios muy distantes no es siempre suficiente motivo para multiplicar las ciudades. Tolomeo describió con mas claridad y extension la Vasconia, pero ignoramos si las noticias de que se valió fuéron mas exactas. Pomponio Mela, español, en su geografía desconoce los vascones y nombra los cántabros y várdulos. Hablando en el lib.3. cap.I. de la costa cantábrica por donde se estrecha la tierra hácia el confin de Francia por la parte de occidente, dice: “Ocupan este distrito los cántabros y várdulos. De los cántabros son algunos pueblos y ríos, pero de tal nomenclatura que no puede expresarse en nuestra pronunciacion. Por ellos y los salenos corre el río Saurio, por los autrigones y algunos de los origeviones el Nerva. El Deva pasa por Tricio Tubolico y mas adelante el Magrada por Iturisa y Oeaso. Los várdulos, una nacion que en estas partes ocupa el promontorio del Pirineo, terminan las Españas” Parece que Mela tuvo por mas célebres á los várdulos que á los vascos, sin que pueda entenderse la razon de este concepto, poco fundado en las antiguas memorias y contrario á la idea que por estos tiempos tuvo de ambas naciones Claudio Tolomeo en Alexandria. Plinio, lib. 3. cap. 20., hace ocupar á los vascones parte de la costa del Océano en la vecindad de los várdulos y cántabros: de manera que es indubitable que la Vasconia terminaba por alguna parte en el Océano, conviniendo en esto Estrabon, Plinio y Tolomeo, y que de consiguiente se extendía por alguna de las provincias vascongadas fuera de los límites de la actual Navarra, que por ningun lado llega al mar. Ni sirve decir que esto solo se puede verificar, confundiendo los várdulos con los vascones, porque Tolomeo y Plinio, que hablan con distincion de estos pueblos, alargan hasta el Océano los confines de la Vasconia propia. En este supuesto y en el de que Tolomeo es el que habla con mas extension de la Vasconia antigua, señalarémos por este autor sus límites. El geógrafo alexandrino cuenta por pueblos mediterráneos de la nacion vasca á Iturisa, Pompelon, Bituris, Andelus, Nemanturisa, Curnonium, Jacca, Gracurris, Calagorina, Cascantum, Ergavia, Tarraga, Muscaria, Setia y Alavona. En su marina coloca la boca del río Menlasco, la ciudad de Oeaso y el promontorio ó cabo del mismo nombre 10 minutos mas occidental y 25 minutos con 20 segundos mas boreal que el pueblo. Si la correspondencia de estos nombres pudiera establecerse con entera seguridad, no sería dificil determinar con exactitud los confines de la Vasconia tolomáica: mas como muchas de las correspondencias sean ó muy dudosas ó del todo arbitrarias, para proceder con mayor seguridad debemos fixarnos en algunos puntos que están fuera de disputa. Tales son que la Vasconia llegaba al Océano por el rio Menlasco y cabo de Oeaso: que Pompelon es la ciudad de Pamplona: que Jacca es la actual Jaca, Alavona Alagon, Cascantum Cascante, Gracurris Agreda y Calagorina ó Calagurris la ciudad de Calahorra. Por estos datos se establece que la Vasconia salia de los confines de la actual Navarra por e. hasta las montañas de Jaca, por s. hasta pasar el Ebro é incluir en sus términos á Alagon, Agreda y Cascante, y por o. hasta llegar al Océano por las bocas del rio Menlasco y cabo Oeaso. Mas de aquí no se deduce que se puedan tirar líneas rectas de jaca á Alagon, de Alagon á Agreda y de Agreda á Calahorra sin salirse ó dexar fuera algo de los términos de la Vasconia. Sin embargo podemos asentar que el límite oriental de la Vasconia y parte del austral lo era el rio Gallicus o Gállego desde su nacimiento encima de Sallent del valle de Tena hasta donde abandonando los montes sale por la peña á tierra mas llana. De allí, torciendo, algo hacia s. o., iba en busca del Ebro, cerca de donde recibe al Salo ó Xalon; y pasando á la ribera opuesta y comprehendiendo la villa de Alavona ó Alagon sin tocar á Tarazona llegaba á Gracurris ó Agreda, desde donde tiraba por Calahorra en busca del Océano septentrional, casi por los mismos límites que ahora dividen á Álava de Navarra, é internándose algo mas por Guipuzcoa. El confin por el n. era el mar y el Pirineo hasta las fuentes del Gallego. Obligan á estrechar el límite occidental de la Vasconia por Álava la ciudad de los várdulos Alba, hoy Albeniz, que está muy vecina á Navarra y la cercanía de otros pueblos de la misma federacion. Segun Tolomeo la Vasconia confinaba por o. con los autrigones, caristios y várdulos, por s. con los celtíberos, por e. con los ilergetes y por n. con Francia. Ademas de los pueblos mencionados por Tolomeo deben contarse dentro de sus términos a á muy corta distancia de ellos Aracelis, Aquae Atilianae, Barbariana, Caravi, Care, Corbion, Lamentses, Lumberi, Lursenses, Sercontia, Suesetani, Sumonus, Pyrinaeus y Tutia, de los quales se hace mencion en Plinio, Itinerario de Antonino y otros autores. Pertenecia la Vasconia á la chancillería ó convento jurídico de Zaragoza, segun Plinio, y estuvo comprehendida en la España citerior y tarraconense. Se conocen entre sus pueblos tres que tuvieron casa de moneda en tiempo de los romanos y fueron: Calagurris, Gracurris y Carcantum, de los quales solo el último pertenece á lo que hoy se dice Navarra de esta parte del Ebro. Ninguna de las ciudades vascas tuvo el honor de colonia, aunque por haber leido mal un texto de Plinio atribuyéron algunos este dictado á Calahorra, que solo, fué municipio. Tales fuéron con corta diferencia los términos de la Vasconia durante el imperio romano. Destruido éste y ocupada gran parte de España por los bárbaros del septentrion, en el año de 449 Reciario saqueó las Vasconias por el mes de febrero; pero no podemos, faltando las memorias necesarias, determinar en qué modo se habia dividido en dos partes la Vasconia antigua , ó si fué una impropiedad de estilo en Idacio el explicarse de este modo, puesto que S. Gregorio de Tours y el Viclarense la llaman posteriormente Vasconia en singular. Por este último autor y por un pasage de S. Isidóro conocemos como pueblos de la federaeion vasca los aragones y rucones: dos voces que segun cierto erudito expresan una nacion y aplica á los habitantes del valle de Roncal con mas verosimilitud que certeza. Lo que no admite duda es que los rucones eran pueblos vascos, comparando las expediciones de los años de 610 y 612 de los reyes Gundemaro y Sisebuto, de que habla S. Isidóro, ya con el nombre de vascos; ya con el de rucones. Antes de este tiempo por los años de 587 parece que los vascos comunicáron su nombre á parte de la Vardulia propia, segun el Viclarense, que dice: el rey Leovigildo ocupa parte de la Vasconia, y fundó la ciudad que se llama Victoriaco. Es verdad que no dice que la nueva poblacion se hiciera en la Vasconia; pero este es el sentido natural justificado por la conducta de todos los conquistadores que fortifican plazas en el pais vencido para asegurar la tierra, y que no ignoráron los godos, los quales 40 años despues en tiempo de Suintila fundáron á Ologito para estorbar las rebeliones de los vascos. Fuera de esta obvia reflexion hay otra que obliga á entender así el texto del Viclarense. Los vascos se resistiéron mas que otros pueblos de España á la dominacion de los bárbaros, y jamas la sufriéron pacíficamente, como consta de S. Isidóro, S. Gregorio de Tours, Fredegario, el autor de la vida de S. Amando, S. Julian, Tajon y otros. Parece que ayudaron á los vascos las tropas romanas de origen, segun se colige de varios textos de S. Isidóro con harta claridad. Por otra parte los vascos solos reducidos á los límites que les señala Tolomeo, apénas podían defenderse en lo mas montuoso del pais contra el poder de los godos, y para hacerles frente era forzoso que de grado ó por fuerza atraxeran las naciones vecinas a su federacion y liga. Es cierto por S. Isidóro que después de muchas derrotas tuviéron ánimo los vascos para derramarse por la provincia tarraconense. Años ántes, segun S. Gregorio de Tours, habian los vascos extendido sus armas y nombre por la Novempopulania en las Galias; y así parece indubitable que hiciéron lo mismo por la parte de occidente, ocupando la Vardu lia, los caristios, autrigones y origeviones. Por lo ménos es cierto, segun Fredegario, hablando de Sisebodo ó Sisebuto, que este rey quitó á los francos la provincia de Cantábria y muchas ciudades que ocupaban aún los romanos en toda la costa hasta los montes Pirineos. Llama Fredegario cántabros los que S. Isidóro conoce por los nombres de vascos y rucones, de donde se infieren dos cosas, una que los vascos habian extendido, por aquellas partes sus armas y nombres, otra que el país de los aragones y rucones debia mas bien hallarse en Guipuzcoa y Vizcaya que en el valle de Roncal, tan distante del teatro de la guerra de Sisebuto. Finalmente consta por un pasage de S. Julian en la historia de Wamba, y por otro del cronicon Moisiacense, hablando del mismo rey, que la Vasconia confinaba con la Canrábria S. Julian dice que estando el rey en las partes de Cantábria acomodó á la feroz nacion de los vascos, y que por siete días el exército del rey extendido por los dilatados campos causó tanto daño al enemigo, que le obligó á dar rehenes y pedir la paz. La crónica Moisiacense dice: “Wamba reynó 9 años: en el primero de su imperio, habiéndosele revelado el duque Pablo con una parte de España, primeramente domó á los feroces vascos en los confines de Cantábria.” De estos textos se infiere que la Vasconia entónces llegaba á confinar con la Cantábria propia, lo que no sucedia en tiempo de Tolomeo, y que no solo confinaba por la costa del Océano, sino por tierra de Campos, no siendo la estrechez y aspereza de la costa de Vizcaya y Guipuzcoa para verificar la pintura del terreno que hace S. Julian por estas palabras: Mox cuna omni exercitu Vasconiae partes ingreditur, ubi per septem dies quaqua versum per patentes campos depraedatio, et hostilitas castrorum domorumque incensi tam valide acta est, ut Vascones ipsi animorum feritate deposita, datis absidibus, vitam sibi dari pacemque largiri,non tam precibus quam muneribus expectarent. El nombre de Vacceia, que segun el autor de la vida de S. Amando, se dió antiguamente á la Vasconia, es un nuevo indicio de que los vascos se habian extendido por los vacceos conocidos de los romanos y situados entre el Ebro y Duero debaxo de los murbogios. Bien sé que esta observacion tiene contra sí la opinion que coloca en las crestas del Pirineo otros vacceos, así dichos de un pueblo que S. Isidóro llama Vacca. Pero sobre estar el texto muy confuso y citado fuera de propósito un verso de Virgilio en confirmacion del nombre, es desconocida en el Pirineo y vecindades de Francia semejante nacion y ciudad por los antiguos geógrafos, miéntras Estrabon, Tolomeo y otros mencionan vacceos entre la Cantábria y Vasconia. Y si S. Isidóro no fué mas feliz en los motivos que tuvo para admitir la ciudad de Vacca en el Pirineo que para derivar de allí el nombre de vaccones y despues vascones, no podemos pasar por su dicho que se halla sin apoyo en la antigüedad. Es mas natural suponer que habiendo ocupado los vascos por algun tiempo la Vacceia vecina á los murbogios, y usado indiferentemente el nombre de vacceos como el de cántabros, aragones y rucones, naciera de ahí en siglos, poco ilustrados la opinion de que antiguamente se dixéron vacceos los vascos que por estos tiempos eran muy conocidos en España y Francia. De lo dicho hasta aquí se concluye , con la certeza que admite la materia, que el nombre de Vasconia aun ántes de la irrupcion de los bárbaros del septentrion se confundió mas de una vez en los escritores con los nombres de várdulos y cántabros. Que despues de Augusto sus límites fuéron mas reducidos. Que entrados los suevos, alanos y godos, habiendo resistido tenazmente los vascos á los nuevos señores hasta la declinacion de su imperio, extendiéron sus confines hasta las fronteras de la Cántábria propia, no solo por la costa del Océano, sino por los paises mediterráneos, como resulta con mucha claridad de los textos citados de escritores coetáneos. La invasion de los árabes encontró la Vasconia con corta diferencia en el mismo estado en quanto al nombre y extension de éste, sí bien estaba ya allanada y sujeta á los godos. Por lo ménos no consta que despues de la victoria de Wamba volviera á rebelarse aquella nacíon. Entrados los árabes, y arruinado el imperio gótico, no tenemos noticias individuales de la Vasconia por nuestros escritores en el siglo VIII y IX. A fines de éste se dice haber escrito el obispo de Salamanca Sebastian la crónica atribuida á Alonso III de Asturias. No consta de cierto el autor de la obra, por otra parte desconocida de nuestra antigüedad, é ignoramos si salió así de las manos del escritor, ó ha sufrido las alteraciones casi inevitables en los muchos siglos que fué ignorada del público. Sea quien quiera el autor, lo cierto es que no tenia el aparato conveniente para escribir con acierto. Ignoró estando en las fronteras de Portugal que Isidóro Pacense hubiera escrito despues del santo arzobispo de Sevilla del mismo nombre; ni tuvo noticia del monge de Albelda, que poco antes que él se dedicó á escribir su historia ó crónica. Las fuentes, pues, que debió consultar Sebastian para llenar su escrito fuéron las tradiciones de los antiguos por los tiempos pasados. De los presentes pudo hablar como testigo idóneo con mas fundamento. Por desgracia, ni en uno ni en otro caso parece se cuidó mucho de la exactitud, sino en una cosa capaz de hacer sospechosa su intencion. En las cosas muy remotas fiadas á la infiel memoria de los hombres no es extraño padeciera error, como en los vicios y excesos de que contra la relacion del Pacense carga á Witiza y D. Rodrigo. De su tiempo es mas extraño que refiera el descubierto sepulcro del último rey godo. Si el hallazgo es cierto, su memoria hace poco honor al autor, que no debia creerse de la impostura, constando por las historias árabes que D. Rodrigo no solo murió en la batalla de Guadalete, sino que su cabeza fué enviada por el vencedor á África. El Albeldense coetáneo que refiere la conquista de Visco y Sampiro algo posterior que escribió los hechos de Alonso III, nada dicen de semejante hallazgo en aquella ciudad. Parece que Sebastian gustaba de lo maravilloso, como se ve en los sucesos de Pelayo, pero cuidaba poco de la exactitud. La que observa en la cronología solo es buena para desacreditarlo, porque siendo imposible conservar en la simple memoria tantas fechas mortuorias sin alteracion, el autor sin dudar en nada nos da la cronología de dos siglos, como si la copiara de un escrito de la mayor fé. Todo esto pudiera pasar y pasaría al cabo á falta de testimonios, si no tuviéramos la crónica del Albeldense escrita poco ántes, que desmiente del modo ménos equívoco la cuenta de Sebastian. Este hace empezar á Pelayo su reyno el año 718, y pone su muerte en el 739. El Albeldense afirma que Pelayo no se rebeló contra los árabes hasta el gobierno de Jucef, el qual, segun su cronología, no empezó ántes del 744, en cuyo tiempo, segun Sebastian, ya contaba el quinto año de su reynado D. Alonso I dicho el católico. Ni sirve decir que el Albeldense pone la misma fecha mortuoria á D. Pelayo y á D. Fruela que Sebastian, porque estas datas no se compadecen con los principios adoptados por el monge de Albelda, ni expresa los años mortuorios de los reyes hasta Ramiro I, y así es conocidamente una interpolacion hecha á dicha crónica en tiempos posteriores, ó por la de Sebastian, ó por la que sirvió de guia al autor de aquella memoria. Sería cosa larga detenernos mas en este punto, y lo dicho basta para dudar de la legitimidad y antigüedad de este escrito, ó por lo ménos de que haya llegado incorrupto á nosotros. Este autor por lo que hace á nuestro intento nos da algunas noticias sobre la Vasconia y paises vecinos. Dice que la Vardulia en su tiempo se llamaba Castilla. Menciona á Álava, Vizcaya, Alaon, Ordunia, Degio y Berroza, nombres todos pertenecientes á la Vasconía del tiempo de los godos, extendida ya por los várdulos, caristos, autrigones y cántabros. Mas de estos nombres no se infiere que ya dexaran estos pueblos absolatamente de llamarse vascos. Lo contrario se colige no obscuramente del mismo autor, porque refiriendo que Fruela hizo prisionera en los vascos á D.a Munia, que fué después madre de Alonso el casto, cuenta que este príncipe tuvo que huir á Álava, y refugiarse entre los parientes de su madre. De estos dos pasages se deduce que el país nativo de Munia era Álava, y que Álava era tierra de los vascos. Aún se colige mas, y es que Álava en tiempo de Mauregato no era de su dominio, porque ninguna seguridad hubiera tenido el príncipe fugitivo en los estados de su contrario. Se prueba todavía mas que Alava se decía Vasconia por el tiempo en que se cree escribió Sebastian, á causa de que el Albeldense dice expresamente que Alonso III venció dos veces á los vascos, y Sampiro y el arzobispo hablando de esta misma expedicion dicen que fué en Alava. Bien sé que contra estas reflexiones se opone que D.ª Munia sin ser de Álava pudo tener deudos en aquella provincia, y que las expediciones de que hablan el Albeldense, Sampiro y el arzobispo son diversas. Mas esto es un libre dicho que en quanto á lo del pais nativo de Munia no favorece á la fuga del casto, si Álava en tiempo de Mauregato pertenecía á Asturias; y en quanto á lo segundo multiplica sin bastante causa los hechos guerreros de Alonso III, solo con el empeño de sostener la dudosa antigüedad y extension de la dominacion asturiana, contra el expreso y el mas antiguo y único testimonio del Albeldense, que fixa su principio hacia mitad del siglo VIII. Ni para confirmar la antigüedad que se pretende sirve recurrir á los letreros de los predecesores del casto. El de Bermudo I, que se ve en S. Juan de Corias, es del tiempo de Alonso el sabio: el de Silon no trae nota alguna cronológica en la iglesia que se dice haber erigido en honor de S. Juan evangelista en Pravia: el de D. Fruela de Oviedo tampoco señala el tiempo de su reynado, y es una memoria puesta allí por el casto. El letrero de la villa de Lara y la moneda atribuida á Alonso I no se prueba pertenezcan, á él. No el primero, porque en 762, segun los de la opinion contraria, ya no vivía este rey. No la segunda, porque careciendo de toda nota que precise á aplicarla al católico, somos libres en atribuirlaá qualquiera otro de los Alonsos. El único que puede dar alguna sujecion es el letrero en que se menciona á Favila en la iglesia de santa Cruz junto á Cangas. En él se lee la era 777, año 739, que se supone el de la muerte de aquel príncipe. Mas contra esta memoria hay muchas observaciones que hacer. Primera, no se dice en ella que reynara el autor de la obra, y así pudo ser ú otro Favila, ó el mismo muchos años ántes de subir al trono. Segunda , si como se lee en Sebastian el rey Favila murió el 739, teniendo en el mismo año muchos hijos, según el letrero, y siendo hijo de Pelayo, es de extrañar se prefiriera á éstos, sin dar causal alguna, su tío D. Alonso en la sucesion. Tercera, la época de lá creacion del mundo que se adopta en la memoria de 6300 años, es inverosímil en aquel tiempo en que por Isidóro Pacense, y poco antes por S. Julian de Toledo se ve que en España se contaban desde la creacion al nacimiento de Jesucristo no 5561, sino 5196 con la diferencia de 4 años. Esta cuenta del Pacense y S. Julian se halla seguida en Asturias posteriormente en un privilegio de D. Alonso III dado el año 883, ú era 921 á 5 dias ántes de los idus de agosto, á favor del abad Posedonio, en cuya fecha se nota ser aquel año el 6082 de la creacion, siguiendo el cómputo del Pacense, con la diferencia de los 4 años que él mismo insinúa. Es verdad que los griegos computáron desde la creacion al nacimiento del Salvador 5508 años, que en esto hubo suma variedad. Pero aliando ántes y despues del 739 establecida en España una misma razon, y siendo conocida la corta diferencia en que no se convenian los nuestros, no es justo omitir una nueva opinion contraria á los usos del pais en fuerza de un letrero obscuro y único que parece favorecerla. Digo que parece, porque tal vez faltaban al tiempo de copiarse algunos números en la fecha, ó porque, lo que es mas verosímil, este letrero, renovado en tiempos posteriores, fué aumentado con poco conocimiento de la era 777, si se insiste en atribuirlo al tiempo en que ya era rey D. Favila, lo que todavía está por demostrar legítimamente, en especial teniendo contra sí por lo que mira al tiempo de su reynado el expreso testimonio del Albeldense. No se puede, pues, dudar razonablemente que en el siglo de la irrupcion arábiga el nombre de Vasconia se extendiera por las provincias vecinas de Alava, Guipuzcoa, Vizcaya y Rioja, aunque ya estos pueblos tuvieran otros nombres que no se conocen por testimonio positivo hasta fines del siglo IX en el escrito de Sebastian, si este autor y su crónica no es muy posterior. Da sospechas de ser, así, á mas de lo dicho, la ignorancia que muestra de la entrada de Cárlo Magno en Navarra, con la qual es incompatible lo que afirma con toda seguridad que Pamplona fué siempre poseida por sus naturales, siendo cierto que no solo en 778, sino posteriormente en los años 6, 12 y 24 del siglo en que escribía Sebastian, Pamplona y parte de Navarra fué ocupada por los francos. No estuvo mejor informado de los sucesos del casto, difiriendo del Albeldense mas antiguo y mirado en sus noticias, en órden á las circunstancias de su persecucion. El monge dice que fué privado del reyno despues de 11 años que estaba en posesion de él, y encerrado en el monasterio de Abelania, hasta que lo restableció en el trono un cierto Theudano. En este tiempo de la reclusion del casto deben colocarse los reynados de Silon, Mauregato y Bermudo, cuyos nombres introducidos desde el núm. 55 en el Albeldense faltan en el 47, en donde despues de Aurelio hace suceder inmediatamente al casto, omitiendo los usurpadores. Si se hubiera advertido en esto, se vería que eI Albeldense no se contradecía en los dos catálogos que da de los reyes, de los quales el primero es como el sumario de los que quiso referir con mas extension en su crónica. Por otro lado intercalando despues del año II del reynado del casto los nombres de los usurpadores Silon, Mauregato y Bermudo, es muy fácil concordar la época de los principios de Pelayo establecida indubitablemente por él monge hacia mitad del siglo VIII con los reynados de sus sucesores: Finalmente se conociera que la crónica de Albelda fué intercalada posteriormente con mas ignorancia que malicia, por quien habia leido él escrito de Sebastian: éste supone que muerto D. Silon fué aclamado rey D. Alonso, pero que su nombramiento no tuvo efecto por las artes de Mauregáto, que lo obligáron á huir á Alava. Pero dexando estas observaciones, que pudieran alargarse mucho, quede asentado lo que llevamos dicho de la extension del nombre vasco por este tiempo en Álava y Guipuzcoa, aunque ni siempre, ni por todos se llamó así aquel pais constantemente , como sucedió en la tierra que sin disputa estaba en la Vasconia rigurosa; porque á fines del siglo VIII se empezó á introducir el nombre de Navarra, miéntras el de Vasconia se extendia por buena parte de Francia y en España hasta las fronteras de Cataluña. Del origen del nuevo nombre no tenemos seguras noticias: su significado de tierra llana da lugar á sospechar que le vino de otro pueblo ménos montaraz que los habitantes del Pirineo, ó alegado allí por tierra ménos quebradas. Eghinardo afirma que el Ebro nacía en el país de los navarros, y que Pamplona era pueblo navarro. A este testimonio suele oponerse el de Plinio, que coloca las fuentes del Ebro cerca de Juliobriga en los cántabros. Mas yo no veo oposicion en estos dos textos que se escribieron con la interposicion de 700 años. No habiéndose oido hasta los tiempos de Eghinardo el nombre de navarros, parece debió tener la curiosidad de informarse de una nacion nueva que empezaba á obscurecer el nombre de los vascos propios y de su capital Pamplona , y así no con ligereza colocó el pais original de los navarros no léjos de las fuentes del Ebro: Pretender que se engañó torpemente en esto solo porque ahora la Navarra no llega á los orígenes de este rio, es querer buscar compañeros de nuestra ignorancia para cubrirla, persuadidos que los coetáneos al orígen, de esta voz no pudiéron ni quisiéron saber mas de ella que nosotros. Sea de esto, lo que fuere, es constante que la Vasconia propia en parte comenzó a llamarse Navarra por este tiempo. Por el mismo una porcion de la misma Vasconia, entre Roncal y Jaca, comenzó a denominarse Aragon, sin dexar absolutamente ni, uno ni otro país el nombre primitivo; hasta que, el tiempo que lo muda todo hizo perder su memoria y uso. El único rastro que en España queda el dia de hoy de Vasconia, es en las tres provincias de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, que en tiempo de Tolomeo tenian otros nombres. Sin embargo, esta singularidad de llamarse provincias vascongadas las que en los tiempos mas remotos no perteneciéron á la Vasconia rigurosa, está demostrando que el nombre de vascos que se les comunicó ó empezó á comunicar en tiempo de los godos, jamas lo perdieron en tal modo que lo olvidasen enteramente hasta nuestros dias. Por el contrario los vascos propios mudaron de nombre, y fueron conocidos con el de navarros, riojanos y aragoneses. Solo en la parte de Francia se conservan vestigios del antiguo nombre entre los gascones y vascos. Los árabes dividieron la España á su modo, y aunque en la Vasconia propia no afirmaron su imperio, extendieron á su arbitrio este nombre hasta Barcelona y Gerona, como se ve por el Nubiense, 2. par. clim. 4. Por lo demas parece que comprehendiéron la actual Navarra en la provincia de Arlit, entre la de Alserrat por o. y la de Alzaitun por e. Menciona el Nubiense una ciudad de Navarra y es Tudela: de Pamplona hace mencion, y la coloca cerca de una de las quatro puertas ó gargantas del Pirineo que llama Cesare, que es la tercera empezando á contar por Barcelona, y la sitúa entre la de Bayona y la de Giaca ó Jaca. Nombra á Mont-Lerina, que parece ser Lerin ó S. Esteban de Lerin; pero como los árabes no poseyéron pacíficamente el país de Navarra, en particular lo interior de ella, y sus estados y pequeñas dinastías tuvieron continuas variaciones , su division geográfica alteró poco y pasageramente los estados cristianos. El único principado de nombre que tuviéron los moros en lo que ahora es Navarra fue Tudela, que ya tenia su gobernador hácia el año 815; y aunque no sin interrupcion se gobernó por régulos hasta 1114 en que la quitó á los árabes para siempre D. Alonso el batallador. De lo dicho hasta aquí debe concluirse que los vascos ántes de Augusto fueron comprehendidos baxo el nombre de cántabros, de cuya federacion parece fuéron por entónces casi todos los habitadores del Pirineo hasta las fuentes del Ebro y mar Cantábrico. Que mejor conocidos posteriormente los términos de la Vasconia, fueron éstos por n. desde Fuenterrabía hasta los orígenes del Gállego en el valle de Tena, en las montañas de Jaca. Que este río que corre primeramente de n. á s., y despues tuerce contra o. antes de salir de los montes, fue el límite oriental y parte del austral hasta las inmediaciones del lugar de la Peña, y que de allí baxando en busca del Ebro y atravesándolo por mas arriba de Zaragoza, continuaba sin desviarse mucho de él el límite austral hasta Agreda, desde donde repasando el Ebro y comprehendiendo á Calahorra seguía por el confin de Álava y Navarra en busca de Guipuzcoa y Océano, cerrándola con esta línea por o. Que destruido el imperio romano por los bárbaros, habiendo resistido obstinadamente los vascos á su dominacion, por lo ménos hasta el reynado de Wamba, la Vasconia comunicó su nombre á las naciones várdula, carista y autrigona. Que arruinados los godos por la venida de los árabes, los vascos extendiéron su nombre por Francia, Aragon y Cataluña, sin perder absolutamente el que habian comunicado á los várdulos y naciones vecinas del occidente. Que poco á poco desde mitad ó fines del siglo VIII la denominacion navarra comenzó á obscurecer el antiguo nombre de los vascones en su pais nativo, y borrado enteramente en él, quedáron sus rastros en las provincias vascongadas de España, y en la. Gascuña y vascos de Francia. Finalmente que aunque estas alteraciones constan con suficiente claridad, es indubitable que en los tiempos obscuros una misma region solía llamarse ya con el nombre genérico de Vasconia, ya con el particular que la distinguía dentro de la misma federacion, y que á veces se confundiéron los nombres de cántabros y vascos. Esta reflexion es preciso tenerla muy en la memoria para la inteligencia de los escritores de la edad media, como asimismo la distincion de Vasconia española y francesa, aunque en un diccionario de los pueblos de España nos abstenemos de hablar de los pueblos que no la pertenecen. T.
(...)

(...)
Jangoikuak gorde dagijala, *Euskalerrijak dirauben artian, *Zarauzko kolejijua
(...)

(...)
*Gaztelati badator *euskal *errira lau edo bost urteko mutiltxu bat laster ta geuk legez ikasiko dau euskeria, ta aztuko jako ikasi eban erderia, baserri baten azten bada
(...)

(...)
Ez da gitxiago bere *Euskal *errijetan, ez *Espaina guztian
(...)

(...)
*Euskal-Errijetako olgeeta, ta dantzeen neurrizko-gatz-ozpinduba Aita prai *Bartolome Santa *Teresa, *Markinako *Karmen ortozeko predikadoriak prestauba
(...)

(...)
Menturaz ez da kristandade guztian dantza desonestubagorik, ta lotsa gitxiagokorik egiten egun argiz, *euskal *errijetan baino
(...)

(...)
Bada izanik *euskal *errijetako jentia kristinautasun andikua euren tratu, artu emon, ta egitade guztietan, dira txito nasaijak euren olganzako dantzeetan
(...)

(...)
Au gaiti pensau dot, azartu biar dodala, naasteko dantzeen bereno madadikatuba azaldeetara, *euskal *errijetako kristinau itsubak, kontuban jausi ditezan eureen uts egite andi onetan
(...)

(...)
*Euskal-erri: jaso oneetan ez dau inos illunaren agintarijak, sinistute gaistuaren azija ereinda, pruturik artu
(...)

(...)
Zeubek, Jaungoikuaren urreengo luurreko otseginak, zaitu, gorde, ta jasoten dozu kristandadeko egin biar graziajazkua *Euskal-errijetan
(...)

(...)
Ta onera jakinekua *Euskal *Errijetako kura jaun, ta eleisa-gizonentzat
(...)

(...)
*Euskal *Errijak kanpo laburrak
(...)

(...)
Au buruban sartuta eukiarren, *Euskal *Errijetan daguan baino, ez jakite gitxiago egon dein pekatuzko dantzeen gainian, ta kristinaubak bizi ditezan jakinaren gainera, pensau dot, egiija batzuk argitara ateratia
(...)

(...)
Plazeetan gizon, ta emakume naaste egiten dirian dantzaak, abemarijetan tanbolina isilduta, amaituten dirianak, *Euskal-errijetan usetan dirian moduban, pekatu mortaleko okasinoe urrekuak dira
(...)

(...)
Amaijari duda guztia, edo aituten oiditubeen atxakijaak kenduteko, esaten da: plazaan argitan tanbolinagaz egiten dirian naasteko dantzaak, abemarijetan tanbolina isilduta, geratuten dirianak, *Bizkaijan ta *Euskal *errijetan useetan ta egiten dirian moduban, diriala eurenez pekatu mortaleko okasinoe urrekuak
(...)

(...)
Bardin esaten da beste modu baten: Dantzan egitia berez pekatu izan ez arren, *Euskal *errijetako piesteetan egiten dan moduban, pekatu dala
(...)

(...)
Gogoratu daigun bada, zelan jentia presteetan dan *Euskalerrijetan piestarako, ta gero zelan egiten dirian
(...)

(...)
Geure errijeetako piesta bat, edo bi asi, ta amaitu kontuz ikusi ditubanak, ta *euskal *errijeetako jentiaren, ta etxeen barri dakijanak, ez deuts ukatuko, esan dodan berba bat
(...)

(...)
Esan daigun bada: *Euskal *Errijetan, esan dan moduban, ta jazoten dan moduban, plazaan tanbolinagaz egiten dirian naasteko dantzaak, abemarijeetan tanbolina ixildu arren, pekatu mortaleko okasinoe urrekuak diriala
(...)

(...)
Sinistuten dot, olgeeta madarikatu orreekin daukala satasnasak itsututa *Euskalerrijetako jenterik geijeena
(...)

(...)
Eta, egon leite premiñarik geijago esateko *Euskal *Erri, ta kristinau zaarreen artian, tonto batzuk sartu, ta nasaitasunak zabaldu gura dituban kostunbre lotsagarrijeen kontra
(...)

(...)
*Eskal *herrien edergailu *Parisetik etorria, Zer inkontru gaixtoz daukuzu Doluan utzi herria
(...)

(...)
Ez deucu euscaldunoi lan charra ezarri
(...)

(...)
Euscaldun garbi sendo presto ta nobliac
(...)

(...)
Jancoicuac nai eta aguintari onac Euscaldunac ditube chitoco entzunac
(...)

(...)
Nekazariak maite degu zortzikoa, dantza beste lekutan ez dan modukoa: kanta biotz pozgarri *Euskal-errikoa, plaza soñu egoki denboretakoa
(...)

(...)
Nekazariak maite degu zortzikoa, dantza, beste lekutan ez dan modukoa, kanta biotz pozgarri *Euskalerrikoa, plaza-soñu egoki denboretakoa
(...)

(...)
*Euskal-erriko guztiak eta millaka erbestekoak dira *Lezoko Santo *Kristoren egiazko debotoak: lasterka datoz ager egiten pekatu antziñakoak, damuarekin Gurutzeari galdezka barkazioak
(...)

(...)
Atsegiñez beterik nai degun erara, eziñ obeto pozez emen bizi gera: ikusten gaituztela begi onarekiñ, *Euskal-erriyan artu beso zabalakiñ
(...)

(...)
Baldin benedikatzen baduzu, baliatuko da *Eskual *Herrietan, urthean ilhabethe bat zuri kontsekratzeko usaja debot eta salbagarriaren hedatzekotzat
(...)

(...)
Jauna, uhurez zira zure ezteietan, *Vskal *Herriko lehen svjeten kunpañan; Eta estranjer ere zunbait badvzv han, Arauz adixkide badvzv orotan
(...)

(...)
Orai behar beitvgv, depvtatiak berritv, *Vskal-Herriko jentik oro, nahi zvtiet othoitv; Kargvlant, nubler ez rantiere, eztela behar fidatv
(...)

(...)
*Vskal-Herriko jentia, inpot injustos bethia, Egizie musde *Chahori, zien botzen emaitia, Harek eraginen darizv, gure phetxen txipitxia
(...)

(...)
Musde *Chaho behar dvzv, aldi huntan kargin sarthv, Bestela *Vskal-Herri hunek, Behar dv dvpe baratv Behar beitvke aberasten injustizier pharatv
(...)

(...)
Bi berseten huntzeko denbora dvt hartzen *Uskal herri guzian, nahiz kahnta ditzen *Motebidorat dira hanitz abiatzen Bere khartiel huna, beitie kitatzen Eta gaiztuaguan, fortvna txekatzen
(...)

(...)
Guri hatzaman koblak besteri zeditv: Intertan hek hatzaman ordian bi phakv *Uskal herriko lehen poeta famatv Sekula berse bat ezin-dina formatv
(...)

(...)
*ETxahun *Ziberuan, *Athillo *Laphurdin, Bvrvzagi direnak, khantore egitin, Ezpeikirade beldvr aphezik jin-dadin Eraman deikienik hartan *Uskal herrin, Jokhatvren deregv hek plazer direnin
(...)

(...)
*Vskal-Herri huntan balitz moda Prozesen vztekua *Defisen eskila, Elio lvzaz prezia prauben arrazu txarra Haier elio ez idek beraiek jan beharra
(...)

(...)
*uskal herriko jentia jente jakite tzipia ezpeitvgv bortv hoietan *pariseko talentia bena badvgv anderetan, han eztien berthvtia
(...)

(...)
*Uskal *Herriko anderik, dirade izarren parik bilhuak hoilli, begiak ordin eta agil haien airik ekhiak bezala brillatzen haien mathelen kolorik
(...)

(...)
*Parisen bada andere, zunbait unest behar ere bena *uskal *herri hoietan, oro halako dirade nahi bada jaun gazte propik, maite dvtien hec ere
(...)

(...)
*Vskal *Herrik dv uhure *Pariseko lehen svjet bat ikhus zitzagvn zv hebe; Zuri hunki jin egiteko gv baginande kapable
(...)

(...)
*Vskal *Herriko jentia, Jente jakite txipia
(...)

(...)
*Parisen bada andere Zunbait unest dvda gabe; Bena *vskal *herriko hoiek, oro halako dirade Nahi bada jaun gazte propik maite dvtien hek ere
(...)

(...)
*Vskal *herriko anderik Dirade izarren parik; Kolorik gorri begik argi eta ajil haien airik; Bethi ere hobe gozua bortv ondoko haragik
(...)

(...)
Musde *Hegobe gaztia, Svtilitatez bethia: Khorte egiten bazeneza okvpa izpiritia, *Vskal *herriko anderetan zure lvkezv haitia
(...)

(...)
Etorkizun on bat neukalarik iritxi naiaz obea *euskal-erritik urrundu nintzan amets-irudiz betea
(...)

(...)
Zerk bururazi, zer aizek *Euskal-erritik aldegitea
(...)

(...)
*EUSKAL *ERRIA
(...)

(...)
*EUSKAL-ERRIKO GAZTERIARI
(...)

(...)
Nere *Euskal-Erriko gazteri ederra, ez det uste derala egin lan alferra, ipuiak ifintzean gure zortzikoan, kantatzeko, nai bada, arturik gogoan
(...)

(...)
Bere jaiot-erriari zion amodio gartsuak, lagun urkoa doatsueraz betetzeko zeban naitasun izekiak, jakintza onbidezko anitz ondorengoai erakutsi naiak, nekeaz oroitu ere bage lanean jarduteko zeban jaiera andiak, beraren argitasun eta estudio parebageak, eta osterontzeko doain eder gizonagan arkitu al leizkeanakin ondo janzia zalako, Konde *de *Peñafloridaren izen andia goienengo mallara igo izan dabee Dierria arrotzetarañokoak, eta Soziedade Matritense, ta *Euskal-errikoak doaindu dute asko beraren oroitpen argidotarra
(...)

(...)
*Euskal-erriaz landarako toki guztietan adoratuak izandu dira gezurrezko Taiu ustelkor modu askotakoak
(...)

(...)
Gazte odol oneko au kristautzarako bidean eskolatzeko, berari etxean utzi zion Apaiz *Honesto; zeña gelditu zan atsegintasun andian, *Fermiñi onbideak emanaz, jende talde andiari *Jesukristoren ikasbide zuzena erakusten; eta San *Saturnino, Ebanjelioa laztantzeko *Euskal-erria aiñ sasoi onean arkitu izan zebalako pozkidaturik, biurtu zan *Franziara
(...)

(...)
zeintzubek adierazten daben argi eta garbi, ezen, Erri onek bere Santu Godartaritzat autatu izan zebala, *Euskal-errira Ebanjelioa aurrena ekarri izan zeban San *Saturnino, eta izen onekin arkitzen dan Elizatxoa dala, *Zaldibian lendabizi egin izan zana
(...)

(...)
Munduaren lendabiziko adiñetik jarria da plaza agirikoetan itz-neurtuak kantuz emateko oitura gozo *Euskal-errietako au, zeña dan gizon ernaietatik sortua, eta askok uste daben baino miraritsuagoa
(...)

(...)
*Euskal-erriaz kanpora beste tokietan ezagutzen ez diran oitura gogoangarri oek biak, baldin balirake *Franziakoak, *Inglaterrakoak, *Turkiakoak, edo Akerlakoak, or ibilliko lirake paperetan edergarri askorekin apaindurik munduz mundu gauza anditzat txit; bañan anziña anziñakoak eta Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da zenbait aizebelatsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko
(...)

(...)
Izen oentzako zer esanik, Izango ez dutela uste det nik, Urrengoentzako ain gutxi, *Euskal-errian diralako bizi, Ta maitatzea dutelako merezi
(...)

(...)
*Euskal-errietako Jauregi, eta Etxalderik aurrenengoak, beretako Nagusi Etxekoandreak Jaungoikoak beregana deitzen zitueneko ifinia oi zuten legezko oitura, nori bere ondasunak agintzen zioten modukoa, nork daki, ordea, noizkoa
(...)

(...)
Oitura maitagarri *Euskal-errietako au noiztik eta zeren bidez datorren esanik daukat lenago, zeñari bere kolkoan arkitzen zaiozkan askok eta askok uste duten baino gauza miraritsuagoak
(...)

(...)
*Eskual-herriko mendi gorenetarik bat: dituena bere inguruan, *Urruña, *Azkaiñ eta *Sara, *frantziako aldetik, eta *Berra, *espaiñakotik
(...)

(...)
Batzuk bertzei eginez legea horrela, *Eskal-herria kausten ungi den bezala; Hoik guziak ikusten gizon Eskaldunak, Mendetan *Pyreneak bere dituenak; Bere haran ederrek, bizia ematen; Oihanetan egurra ez nihoiz eskasten, Ez ahal du sekulan yauna ahantziko, Edo ezagutzari bidea herstuko
(...)

(...)
Etzaiote guziei yakitate eman, Bainan oro balire Eskaldun ariman, Gure yaunek lukete, lagunduz yaun hori, Bertzela distiaraz *Eskal *herriari: Nor nahiren den moltsa arin da sobera, Hedatzeko bakharrik urrezko berdura
(...)

(...)
Eman zioten gerla bethi *franziari, Bizia beiratzeko *eskal *herriari; Duke bezala ziren agertzen kargutan; Zor zaie laudamen menderen mendetan
(...)

(...)
Laugarren erregea *eskal-herrietan, *Santxo *Garzis, sorthua egun gogorretan; Itxiki gora buru, egin balentria, *Bardenan irabazi behin bitoria
(...)

(...)
Nola duzke zuhaitzak zazpi adar eder Begitan ditezkenak andanekin ager, Hala da *Eskal *herri zazpi alde yartzen, Bederen hurbildanik bazaio beiratzen Aldean Laphurtarra ez da *Xuberoko, Ez eta Nafartarra nahi *Alabako;*Mela bizi zen hoita hamar bat urthe *Yesus hil geroz
(...)

(...)
Populu bethi zahar eta bethi berri, Nork ez du maitaturen bethi *eskal-herri
(...)

(...)
*Franzia, *Españia, itsasoa ere, Hedatuak inguru gauza eder dire; Bainan Ibero seme, Kantabre zaharra, *Eskal-herrian bethi, zer gauza ederra
(...)

(...)
Azken horrek, grinatsu, utzi *eskal-herri; *Godofredoaren lagun *Palestinan yarri; Bere axkide hainitz segiarazirik, Toki sainduen kharrak bihotza errerik
(...)

(...)
Hamekagarren mende hiru laurdenetan, Sakratzean *Ramirez *eskal-herrietan; Ez da izan errege baliosagorik, Ez eta zorionez haren parekorik
(...)

(...)
haren izena ez da *Eskal-Herrietan Ahantziren iduriz menderen mendetan
(...)

(...)
Ahideak baditu *eskal-herrietan; Elkhar iduri denek omen hautuetan
(...)

(...)
*ESKAL *HERRIA
(...)

(...)
Bainan *Eskal-Herria izan zen deithua Moroez izatean luze trabatua, Orduan behar hurbil eskuda aldean, Gerla on egiteko etsaia yausten
(...)

(...)
LAUGARREN KAPITULUA: *ESKAL-HERRI BAKHOTXA
(...)

(...)
*IBERIA, *KANTABRIA, *ESKAL-HERRIAK, *ESKAL-HERRI BAKHOTXA ETA HARI DARRAIKONA
(...)

(...)
*IBERIA, *KANTABRIA, *ESKAL-HERRIAK, *ESKAL-HERRI BAKHOTXA ETA HARI DARRAIKONA
(...)

(...)
*IBERIA, *KANTABRIA, *ESKAL-HERIAK, *ESKAL-HERRIKO BAKHOTXA ETA HARI DARRAIKONA
(...)

(...)
*IBERIA, *KANTABRIA, *ESKAL-HERIAK, *ESKAL-HERRIKO BAKHOTXA ETA HARI DARRAIKONA
(...)

(...)
Elizetan baitire kantari maiz aski, Gutiri gerthatzen da yartzea lazoki; Hartako gehienak, aria onetan, Higatzen ere dire *Eskal-herrietan
(...)

(...)
Lehen guduak zuen *Rodriges ehortzi: Kasik haren harmadak arrasto ez utzi; *Eskal-Herri guzia, etsaia inguru, Altxatu bere alde, emateko buru
(...)

(...)
Ihizi gaxto guti da *Eskal-herritan; ager ahala dire suntsitzen orotan; Edozein *Franziako hegaldunik bada; Haragi on bahia, xarpota gaindi da
(...)

(...)
BASQUE (LE PAYS). - On comprend sous ce nom les arrondissements de Mauléon et de Bayonne. - Vasci (Silius Italicus). - Vaccaeia, vers 640 (Duch. Hist. Franc. I, p. 647). - Bascle, XIe se. (chanson de Roland, ch. I, vers 213). - Basclonia, v. 1160 (Hugues de Poitiers). - Los Bascos, XIIIe se. (Hist. de Languedoc, III, pr. col. 32). - Le pays dde Bascles, les Basclois (Froissart, liv. III). - La terre de Bascos, 1519 (ch. de Navarre. E. 470)
(...)

(...)
vasci (Silus Italicus, cité par Raymond-Dict.)
(...)

(...)
Vinson'en apheztegi hauz-apezen bizitegia dala esaten du –demeure de l'abbé (laïque...) (1 VINSON, loc. cit. [Revue Internationale des Études Basques, III gaŕen idaztia] 352 oŕ.) –. Prantzia'ko euskaldunen artean hauz-apeza gure alkate edo ugaldunen antzeko agintari bat zan (2 «Les Basques ne crurent pas mieux faire qu'en confiant la gerde de leurs antiques libertés à l'autorité chargée du depôt de leurs croyances religieuses. Cet usage de confier par délégation le pouvoir civil à l'abbé de la paroisse (hauz-apeza) passa tellement dans les moeurs du pays, que, même après la substitution des laïques aux eclésiastiques, le nom d'abbé désigna l'officier civil jusqu'à l'édit de 1767. Aujourd'hui même, le nom de hauz-apeza est aussi souvent employé parmi les Basques que celui de “maire” (major) pour désigner l'officier civil».- Recherches historiques sus le Pays Basque, par l'abbé P. HARISTOY, Bayonne-Paris, 1883, 1go. id. 134. or.); noiz edo bein Vinson'en iritzia egiazkoa izatea baliteke; baña nik ikasi detanez Apeztegi'k Bidasoa'tik aruntz Bidasoa'tik onuntz bezela adierazo nai du geienetan
(...)

(...)
EUSKAL-EŔIKO ETXÊN IZENAK [izenburua] 84. or.; Gauŕ Euskal-eŕiko etxên izenez zerbait esango dizuet [...] Euskal-eŕiko etxea bakaŕtua egoten da; mendietan baso, soro eta zelaiez inguratua [...] Euskal-eŕiko etxea, txuri naiz iĪun, aundi naiz txiki, mendi-galuŕean agiria edo eŕeka sakonaren eŕtzean ezkutatua, ezta euskaldunentzat girotxaŕaren gogoŕkeriari itzul egiteko ateŕpe bat bakaŕik; ori baño askoz geiago da 85. or.; Egoera au iristeko etxeko bizibidea zatitu gabe eukitzea gauza beaŕezkoa da eta onela geŕtatzen zaigu Euskal-eŕian 86. or.; Euskal-eŕi geienean etxe bakoitzak bere izena du eta etxean bizi danak etxearen izena aŕtzen du [...] Au ikasteko nun eta noraño euskeraz itz egiten dan jakitea ezta aski: gaztelaŕez bakaŕik mintzatzen diran Euskal-eŕiko uri askotan etxeak euskal izenak dituzte 87. or.; Aita Lhande'k esaten digunez Biaŕno'n geŕtatzen da gauza ikusgaŕi bat. Euskal-jatoŕiko eŕi batzuek badira an: Espiute (Azpilda), Nabas (Nabarzi), Castelnan-camblon [sic] (Gaztelubeŕi), Angous (Angastue), Montory (Berorize), Lannes (Landa), Aramitz, Ance (Arhantze), etaa baŕ [sic]. Euskal-eŕiko mugetatik aruntz daude, baña euskal-oiturak badituzte [...] Biarno'n, Pŕantzia geienean bezela, jayotzen zenbatasuna aunitz uŕitu da; Euskal-eŕian, ez; oŕegatik Biaŕno'ra ezkontzen dira euskaldun asko eta goxo-goxo ango etxên jabe egiten dijoaz 91. or.; Euskal-eŕiko igarak urak ibiltzen ditu; Aize-eŕota baseŕia bada ala ere Donostia'n, Ispaster'en ere bai, eta noiz baiten izango zan besten bat Lumo'ko mendi tontoŕean [...] Baditugu Euskal-eŕian basetxe asko guztiz bazteŕtuak, baña ala ere euskaldunak al izan dutenean etxeak bidên aldean jaŕi dituzte 96-97. or.; Eta ¿zeŕtako esan beaŕ det asko ta asko dirala Euskal-eŕiko Etxebeŕia'k, Etxegarai'ak, Etxaburua'k, Etxegoyen'ak, Etxeguria'k, Etxeaundi'ak eta abaŕ? 104. or.; Euskal-eŕiko uriak, eŕialdeburu diranak eta Ebro ibai aldean daudenak kendu ezkero, txikitxoak dira 110. or.; Saŕitako gauza da Euskal-eŕiko luŕalde batzuetan —Napaŕoa'n batez ere— iraslia edo etxekua zein da etxearen izenak ageŕtzea. Ez Napaŕoan bakaŕik, Prantzia'ko Euskal-Eŕian, Gipuzkoa'n eta Bizkaia'n ere bai, oŕelakoak baditugu, baña Bidasoa'tik onuntz urietan, ez baseŕietan 118-119. or.
(...)

(...)
Eskual-herriz kampoko zenbeit herri edo hirien izenak [izenburua]
(...)

(...)
Bestelakoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Toponimoa
(...)

(...)
Conviene señalar que el nombre vasco de persona Garsia, equivalente del latino Ivvenis, CIL, II, 3938, aparece a principios del s. IX vinculado a "los vascones que ocupaban las tierras entre el Garona y el Pirineo", los cuales "iniciaron un levantamiento, tomando como pretexto la remoción de Sigiwino, conde o duque de Burdeos, a quien Luis el Piadoso desposeyó 'por su demasiada insolencia y depravación de costumbres' (816). Por estas mismas fechas, tal vez con motivo de la remoción de Sigiwino, los rebeldes vascones eligieron rey (super se principem eligunt) a Garsimirum, -otros manuscritos Garsiam Muci = Garsiam Innici-, ..., 'pero al segundo año perdió la vida y el principado que por fraude tenía usurpado'. Dos expediciones envió el emperador para abatir estos focos de rebeldía, y ya podía considerarse acallada cuando al año siguiente (819) otro vasco, Lupo Céntulo, se levantaba contra los condes Berenguer de Tolosa y Warin de Auvergne. Un hermano de Lupo, llamado García murió en la lucha", cfr. José María Lacarra, Hist. politica de Nav., op. cit., con cita de fuentes, I, pp. 55-56
(...)

(...)
Sainz de Buruaga-k bere Ordenación del territorio.- El caso del País Vasco y su zona de influencia (Guadiana de Publicaciones- Biblioteca Universitaria de Economía, Madrid 1969) liburuan, Burgos-ko probintzia gure Herriarekin bat eginik jartzen du, bere lurralde antolakizun lan hortan. Beste teknokrata askok ere gauza bera egiten du; baina denek ikusten dute Burgosko probintziaren handiegitasuna eta homogeneitasunik eza. Hain gauza nabaria bait da Aranda ingurua Madridekin, Burgos berarekin baino harreman gehiagotan dagoela, eta, bestalde, probintziaren ifarraldea Bilbo eta Gasteizekin. Hiru alderdi zehatz bereziak ditu, beraz, Burgosko probintziak; Aranda aldea, hiriburuaren ingurua eta Ifarraldea
(...)

(...)
Lurralde zabal hau Euskal Herria zela zuzen zuzenean esatea gehitxo bada ere, ezin uka daiteke Akitania edo Gaskoña hau euskaldunen kideko edo anaia-herri bat zenik. // Gaskoin hizketak […] Baskoinak: Euskal Herriaren alderdirik handiena hartzen zuten […] Haren [Burebaz ari da] emaitza gehienak Euskal Herrira datoz, eta horrek badu bere alde ona […] Lanestosan gaude, Euskal Herriaren mendebaleren dagoen herrian […] Enkartazioak, hasi Lanestosan eta Bilboko bokalerarte, Euskal Herriko eskualderik garrantzitsuena da mehatan […] Karrantza izango da seguru asko Euskal Herriko abererik gehien duen herria […] Bilbok, Euskal Herriko hiririk handienak, -portua, bankua, BoItsa, inguruko *Labe-Garaia, industria eta abar direla bide- metropoli barruti bat osatu eta zabaItzen du […] Beherago, itsas ondoan, Lemonizen, nuklear indar zentroa, Euskal Herrian bakarra, laster amaitzeko [...] Badago beste portutxo bat, Bizkaian eta Euskal Herrian beharbada tikiena, Armintza Lemonizko hauzoa […] Erderaz Cuenca del Deva deitua. Bilbo Handia kenduz gero, Euskal Herriko industria eskualderik inportanteena [...] Euskal Herrian, norbaitek falta baldin badu estudio oso bat, Deba Harro honek falta du, alafede […] Era berean, Arrasate, gaurko bere dinamikari esker ("Langileen Kutxa" eta abarrekin), Deba Harro garaiaren buru dugu, haren izena Euskal Herri guztira zabaltzen delarik […] Donostiak, Euskal Herriko hiririk ederrenetakoak, -bihar-etzietako Europa batean- gure Herriaren eremuko aministrazgo hiriburu izateko aukera bat ukan dezake, hortarako Gipuzkoaren hiriburutza Tolosari bihurtuaz […] Tuterak duen gauzarik ederrena "La Mejana" da. Euskal Herriko baratzarik aberatsena. Hiri hontan industria ugaritzen doa; horri esker, bigarren (edo hirugarren ?) euskal poblamendu bat eta ikastola bat jarri da […] Lizarrako Estatuto hartan, eta hiru mende lehenago Johanes Etxeberri Ziburukoak esan bezala, Euskal Herriaren hiri buruzagia da […] Eskualde hau [Sakanaz ari da] Euskal Herriko tokirik egokienean dago: Iruñetik Bilborako bidean, eta Gipuzkoa, Araba eta Egaaldearekin muga egiten duelarik […] Nafarroa, Euskal Herritik Europara sartzeko eskualderik egokiena da. Bertako herri gizonek eta Iruñekoek badute hortan lanik […] Lanestosa-tik... Barkoxe-raino // Eta gaur Euskal Herritzat hartzen den eremuaren beste ertzera heldu gara eta, beraz, lan honen amaierara
(...)

(...)
XVIII. Reseña del libro Toponomástica histórica de Santesteban de Lerín (Regata del Ezkurra) de Andres Iñigo Ariztegi [en Revista Internacional de los Estudios Vascos, XLII, núm. 2 (1997), Donostia / San Sebastián: Eusko Ikaskuntza, pp. 447-449] [...] Con un esquema parecido aborda la parte dedicada a oicónimos, que no se limita a ofrecer un listado de nombres. Conocida la vinculación existencial dada en el País Vasco entre la casa y su propietario, cargadas de connotaciones de toda índole, sociales, familiares, económicas y religiosas, su nombre se ha identificado frecuentemente con el cabeza de la familia propietaria, hasta el punto de ser adoptado como apellido personal y familiar.
(...)

(...)
Dans l’espace sud-aquitain, de plus petite envergure, où l’ancienne terre des Neuf Peuples a été fondue dans le comté de Gascogne (Wasconia) auquel ils ont transmis leur nom luimême reçu des Uascones primitivement installés dans les montagnes d’Aragon et de Navarre, les établissements religieux fournisseurs de “cartulaires” et autres recueils d’actes datés ont moins de précocité et d’importance, et les textes les plus anciens n’ont pas été conservés pour les évêchés de Dax et Oloron qui couvraient une part du domaine basque
(...)