(...)
864 Lixarzo (LG 638)
(...)

(...)
Donación de muchas iglesias al monasterio de san Felix de Oca en 21 de mayo de 864 [1 Hala transkripzioa nola gaztelaniarako itzulpena Llorenteren bildumatik jaso da hitzez-hitz, 1807, III. liburukia, 98-102. or.]. // Archivo de San Millán, becerro gótico, fol. 45, y galicano, fol. 108 [...] Et meas villas prenominatas cum suas decanias ad ipsos deserviant, id est, Angulo, et Salbata, et Eversa, et Lixarzo, et Urzanico, et Pando, et Fluiso, et Ervico, Desolio, et Dobaltia, et Salbantone [Y sirvan a dichos monasterios mis villas citadas con sus decanías, a saber, Angulo (13 Angulo. Ya he dicho que no hay ahora lugar con este nombre, pero sí un valle), Salvada (14 Salvada. Tampoco con este, pero sí, la peña que conserva el nombre de Salvada entre los valles de Angulo y Ayala. El pueblo de Maroño en Ayala, provincia de Álava, es sucesor de Salvada, y por eso goza diezmos san Millán de la Cogulla), Eversa (15 Eversa. Lugar despoblado de Ayala); Lixarzo (16 Lixarzo. Hoy Lexarzo en Ayala), Urzanico, Pando, Fluiso (17 Urzanico, Pando, Fluiso. Lugares despoblados en Ayala), Ervico (18 Ervico. Hoy Ervi en Ayala), Desolio (19 Desolio. Hoy Soxo en Ayala), Dobaltia (20 Dovaltia. Este lugar se llamó después Obaldia, se despobló, y le sucedió el actual Madaria en Ayala, priorato de san Millán), y Salvanton (21 Salvanton. Hoy Salmanton en Ayala)]
(...)

(...)
1149 Le-Sarzo (LG 638)
(...)

(...)
1484 (Lexarço) (OrdI 165)
(...)

(...)
1490 (Lejarzo) (LO 164)
(...)

(...)
1533 Lexarçu (AA2 506)
(...)

(...)
Luxo, Oceca, Erbi, Lexarzo, / Soja [sic], y con esto se acaba. / que Viotegui, Zuaza, Oquendo / son de la quadrilla quarta
(...)

(...)
cita de Landázuri
(...)

(...)
1798 Lesarzo (LD 109)
(...)

(...)
l. de señ. en la herm. de Ayala, pr. de Álava. Confina por e. con Salmanton, por s. Con el valle de Angulo, por o. con el de Mena y por n. con Soxo. Tiene 7 vecinos con la misma justicia ordinaria mencionada en su hermandad, una iglesia parroquial dedicada á S. Roman y un beneficiado que la sirve. Pertenece en lo eclesiástico al ob. de Calahorra, su vic. y arcip. de Ayala. M.
(...)

(...)
AYALA // Luyando // Oquendo // Respaldiza // Amurrio // Barambio // Izoria // Larrimbe // Astobiza // Lezama // Saracho // Aguinaga // Llanteno // Añez // Lecamaña // Echagoyen // Sojo // Erbi // Legarzo [sic; -j-] // Beostegui [sic; Beotegui] // Mendieta // Costera // Sta. Coloma // Lujo // Sanmancon [sic; -ton] // Madaria // Retes // Olabeza [sic; -zar] // Maroño // Menagaray // Quejana // Menoyo // Oceca // Murga / [Vecindario:] 1497
(...)

(...)
1892 Lejarzo (MD 2)
(...)

(...)
barrio de Ayala (Alaba)
(...)

(...)
LEJARZO.- San Román (PA)
(...)

(...)
IV. Encuesta toponomástica [en Euskera, núm. 33, Bilbao: Euskaltzaindia, 1988, pp. 289-301] (...) 9.2.7. Fresno, Fresal (Lizar; Lizardi; Leizar, Leixar, Lexar, Lexartza).
(...)

(...)
pueblo en el municipio de Ayala
(...)

(...)
ayala/aiara
(...)

(...)
086-42 110
(...)

(...)
Lejarzo (Ayala)
(...)

(...)
086-42 110
(...)

(...)
Batzorde horretako kide diren hiru egileek liburuki honen hasieran azaldu dituzte proposamen horiek egiteko aplikatutako irizpideak. Horrez gainera, desitxuratze prozesu handiagoa nozitu duten toponimoen errekuperazio edota egokitzapen kasuetan azalpen xeheagoak ere eman dituzte, Arespalditza, Erretes, Kexaa, Lanteno, Lexartzu, Luiaondo, Saraube, Zuhatza... eta beste zenbait izenetan [...] Gorobel mendilerroko gailurrik garaiena den Eskutxi mendiaren beheko magaletan dago kontzeju hau, haren iparraldeko adarretan. Mendebaldean Añesekin egiten du muga, iparraldean Erbirekin, ekialdean Salmantonekin eta hegoaldean aipaturiko mendilerro horrekin. XVIII. mendean kontzeju hau eta ondoko Añes elkartuta zeuden alkate eta diputatu ofizioetarako eta hamar urtetik behin txandakatu egiten ziren karguan. Madozek (1845-1850) dio 26 biztanle zituela eta datua ez da asko aldatu XX. mendean, nahiz eta zerbitzuetatik urrun dauden landa-guneetan gertatu bezala, hemen ere behera egin duen kopuru horrek. Horrela, bada, 1950ean 22 biztanle zituen, 1970ean 16raino jaitsi zen eta 2000ko erroldan 15 besterik ez. Ez Madozek, ez Ricardo Becerro de Bengoak (1877) ez diote auzorik aipatzen, auzoburua ere kontzejuaren izenarekin identifikatzen delarik. Auzoa Ama Sortzez Garbiaren parrokiaren inguruan bildutako etxe batzuek osatzen dute. Erretestik Anguloko gainera Añes eta Encima Angulon zehar doan A-3630 errepidetik ailegatzen da Lexartzura, Añes baino apur bat lehenago errepidea utzi eta ezkerrera, gunera doan asfaltatutako maldan gora. // Kontzejuaren izenaren berezko forma Lexartzu da eta oso ongi dokumentatuta dago. Mendebaldeko euskaran ohikoa den lexar ‘lizar’ (Fraxinus excelsior) hitza dugu hasieran eta horri ugaritasuna adierazten duen -zu atzizkia erantsi zaio. Atzizki hori -r-ren ondoren dagoenez, -tzu bihurtu da, beste askotan bezala. Lizar-lexar bikoiztasunaren jatorria antzinako leizar forman dago, ondoren aldaera bi horiek eman zituena. Euskara estandarrean lizar erabiltzen da, hala ere. Aldaera hauei buruzko informazio gehiago nahi izanez gero, ikus Arespalditzako kontzejuan esandakoa. Guk dakigunez, kontzeju hau 864an agertzen da aipatua lehenengo aldiz, Aiarako eta Menako zenbait eliza San Félix de Ocari eman zitzaizkioneko dokumentuan. Emandako elizen artean Añesko San Bizente monasterioa zegoen: «Angulo et Salbata et Eversa et Lixarso et Urzanico et Pando et Fluiso et Ervico et Desolio et Dobaltia et Salbantone». Ondoren, 1114an, Didaco López de Liszarzu pertsona izena ere dokumentatzen dugu. Martín Gil lizentziatuak XVI. mendearen erdi aldean ibarrari egin zion bisitaren kontakizunean [1 Díaz Bodegas, 1998] Lexarçu ageri da idatzita, garai hartan Aiarako hizkuntza arrunta euskara zenean. Gogoan izan behar dugu gaur egun euskaraz -tz- idazten dugun hotsa antzina letra desberdinez idatzi izan zela: -s-, -ç-... Euskararen gainbeherarekin, erdaldunen iritzian dotoreagoa zelakoan, izenari amaierako -u aldatu eta -o jarri zioten, eta arau horrekin bat bihurtu zen izena ofizial. Madozen Diccionario delakoan ere (1845-1850) Lejarzo ageri da kontzejuari buruz ari denean baina, bitxia bada ere, ‘barrio’ bezala sailkatzen duen auzoburuari Lejarzu izena ematen dio. Antzeko zerbait gertatu zen Madrilgo Tomas López geografoak Aiara deskribatu zuenean ere, herri hau izendatzeko Lexarzu forma erabili baitzuen. Ikus daitekeenez, grafia gaztelania modernora ere egokitu zen eta ohiko -x- haren ordez -jhedatu zen, jatorrizko hotsa ere galtzearekin batera. Egokitzapen grafiko honek duen salbuespen ezaguna México da, garai bateko grafia zaharra mantentzen duena, gaur egun -j- ahoskatzen den arren. Honen ondoren, inguru honetan euskara galdu eta erdal hiztunak baino geratu ez zirenean, Lejarzo forma nagusitu zen. Bitxikeria bat ere bada. Izan ere, Bearnorekin muga egiten duten Euskal Herriko azken muturrean, Zuberoako Santa Grazin, izen bereko tokia aurkitzen dugu [...] Jai patronalak [...] Lexartzu > Abendua 8 > La Purísima Concepción / Andra Maria Sortzez Garbia
(...)

(...)
vid. Lexartzu
(...)

(...)
Den. oficial: Lejarzo / Lexartzu [...] Etimol.: La base del topónimo es claramente lexar ‘fresno’, variante de leizar, y el sufijo -zu, de valor locativo-abundancial. Sin embargo, en el primer testimonio (864), tenemos lixar. En la siguiente aparición del nombre (1114) la base es liszar, que quizás esté por lo que hoy escribiríamos lizar, pero no se puede descartar que refleje una pronunciación lixar. El topónimo equivale a Fresneda, ‘sitio abundante en fresnos’. Como puede observarse, la prepalatal evolucionó a velar, cosa habitual en castellano, y la vocal final del sufijo se abrió en -o, por adaptación a la fonética de dicha lengua, ya para 864, si bien en 1114 hay -u.
(...)