- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
haran (828: SJPeña [pardinam de Aranna]). ■ Hitz orokorra; leku-izenetan euskarazko eremu guztian gorde da (ik. ibar). Historikoki lap. eta bnaf. eremuko testuetan agertzen da bereziki (Leiz haran guzia… mendi eta mendiska guzia, Materra, Haranb… nigarrezko haran hunetan; hegoaldean Lazarg [mendi-aranak], Isasti (arane [malkozko arane onetan]), Mburu, Astar…). Badirudi Zuberoan jatorrizko esanahiarekin leku- eta etxe-izenetan gorde dela, hasperenik gabe beti ere, cf. adib. A(r)améltze (< (h)aran-beltz); lap. eta bnaf. eremuan ere badira hasperenik gabeko adibideak (Lapeyre, Arbelb…); hitz arrunt gisa, ‘oihartzun’ adierarekin gorde da Zuberoan, ik. behean aran.
□ Erdi Aroan, cf. Ocharanna, Faranlucea, Zulla Faranna, Miliharan, Haranna (SMillán 945, 947, 1006, 1075, 1090), Haralarre (GuipAlb 1025), Aranea (DocLeire 1059), etab.; badirudi otsaran-en adibide direla Monnio Garan eta Munnio Gharanna (SMillán 1067 eta ~1174; cf. Ocharanna), eta <G>, <Gh> grafiak ezin direla erabili hasperenaren izaera ebazteko, txistukaria adierazten baitute.
Zenbait kasutan sudurkariaren erabateko asimilazioaren aukera baztertu gabe, elkartu-eratorrietako hara- formaren adibide izan daitezke Araçuri (ColPedro 1035), monasterium S. Michaelis de Haraluzeia (ObispBur 1068) eta arestiko Haralarre; cf. halaber Lope Aran Mendico baina Pascual de Aramendia (ColIrach ~1181 eta 1209), etab.
harantto (Lander [harantto bat edo bertze]).
► Ez du etimologia argirik.[1] Zubereraz hasperenik ez badu ere, badirudi Erdi Aroko lekukotasunek,[2] iparraldeko beste lekukoekin batean, jatorrizko hasperenaren alde egiten dutela; pentsatu beharko da ekialdeko ertzean h- galdu dela, bigarren osagai moduan maiz agertzen zelako, beharbada. Bestalde, argudiatu izan da amaierako -n ahula zela (Coromines apud AgudTov; Araotz, Araluze eta halakoetan oinarritzen omen da, Val d’Aran-eko -n jatorriz bortitzari kontrajarriz), baina Erdi Aroan badira <nn> grafia duten adibideak eta (h)ara- elkartuetako forma izan daiteke, besterik gabe (Mitxelena 19733: 51).
Arane aldaeran, hitzaren parte izatera igaro da leku-kasuetako -e- epentetikoa (cf. atze, ille (hil1)…).
aran (arran ~1850: Artxu; cf. aranatu 1879: SenGrat). ■ Zub. hitza; a(ra)nots eratorria XX. mendeko hegoaldeko zenbait idazlerengan ere aurkitzen da. Arran aldaera Artxuren eskuizkribu batean ageri da (DRA-ren arabera), eta ez da baztertzekoa -r- baten ordez egotea; arhan aldaera Duv-ek bakarrik dakar (arhan ‘okaran’-ekin nahastua, beharbada); Larrasketen arabera áan ahoskatzen da, eta honela, -r- gabe, agertzen da XX. mendearen erdialdeaz geroztiko testu batzuetan.
Esanahia ‘oihartzun’ da (Const Errebolüzioniaren aranak, Herr 1961 Artzaiñ Handiak eman dezala… zeñüzaiñari zelüko aan ezinago eztiak).
aranarazi (Lhande (zub.); aranerazi Lhande (zub.)), aranatu (‘durundatu’: SenGrat [katedraleko bobedak aranatzez… Sen Grati eskerrik handienak izan zütüzün emanik]), aranots (‘oihartzun’: Harr, Larrasket; anots BeraLzM), aranotsale (“ruido del eco” Azk; -zale ote da atzizkia, haren esanahi nagusiaz bestelako batekin?]).
► Esanahiari dagokionez, hona Harr-en azalpena: “c’est sans doute parce que le phénomène de l’écho se produit fréquemment dans les vallons”; bilakaera horretarako, ik. oihartzun.
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.