- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
orein (1043: DocLeire [Oreriuia, ‘orein-ibia’, gaur Ororbia]). ■ Hitz orokorra izana dirudi: Nafarroan agertzen da jad. XI. mendean (Oreriuia), eta cf. geroago, XVII. mendera bitartean, OihAtsot (oreina larrean), Land (oreinan umea, “cervatillo”), IbargC (“Oreñaga, lugar de gamos o de ciervos”), Gaszar (oreiñek… egiñen tie jauziak) edo Pouv (oreina bere azkar-lekuan… bezala).
Orein (+ ore(i)ñ) da forma zabalduena; orin/oriñ ere aurkitzen da han-hemenka XVIII. mendeaz geroztik; oren Martin Harrietek dakar eta Duvoisinek darabil; oruñ XVIII. mendeko Baztango testu batean ageri da (oruña, laster egile aundia).
□ Erdi Aroko lehendabiziko lekukotasunean oreir- dagoela pentsatzen da, hitz-elkartuetako sudurkariaren aldaketarekin (cf. oihan/oihar-). Oreir-ibi-a > Oreribia > Ororbia litzateke bilakaera (FHV 486); azken urratseko fonetismoen lekukoak badaude Leireko agirietan: Ororibia (1073) da bokalaren asimilazioaren lekuko, eta Orerbia (1198), aldiz, sinkoparena.
◊ Esan izan da euskarazko oreinak pluraletik datorrela ipar Ameriketako frantseseko orignal ‘altze’ (orignac 1605, orenac 1615; FEW 20, 18b, orein); hipotesi hori onartu baino lehen, Kanadako hizkuntza indigenaren bateko hitza izan ote daitekeen aztertu behar dela dio Schuchardtek (1914-17: 336).
orein-ahuntz (Larm, Duv (oren-)), oreinki (Duv (oren-), EuskEsn 1928 [ardo zarrez eta oreinki gozoz]), oreinkume (CantSalom [basauntzaren ta oreinkumearen antzekoa da nire laztana]), orein-mihi (landarea: Larm (-mi), Duv (oren-)).
► Zaila da hitza osagaitan zatitzen. Agian orkatz ezar daiteke ustezko or- osagaiaren konparagarri. Beharbada oin ikus liteke, haren elkartuetako or- formarekin; hala balitz, *or-egin moduko osaeraren batean pentsa ote liteke? Esanahiz ‘oin egiten duena’ edo litzateke, ‘laster egiten duena’; cf. goian oruña, laster egile aundia.
Beste aukera bat da hori kolorearekin lotzea lehen osagaia. Kasu honetan, hor ‘txakur’ litzateke azken buruan lehen osagai hori; hitzak hor ‘txakur’-ekin izan lezakeen loturaz galdetzen du Schuchardtek ere (1919b: 5-§405). Paralelo moduan, cf. lituan. elnis, eslav. zah. jelenĭ ‘orein’, gales. elain, armen. ełn ‘orein eme, orkatz’, ing. zah. elch ‘orein-handi’, zeintzuetan *el- dagoen, jatorrian beharbada kolore gorria adierazten zuena; orobatsu sansk. hariṇa-, zeina hari- ‘gorrizta, marroi’-ren eratorria baita (Buck s.v. deer). Dena den, hipotesi honetan ez da argi geratzen zer litzatekeen -ein.
Arazo horiek gainditzeko, *eroin batetik abia gintezke, metatesiarekin orein. Hala balitz, hitzaren osagaiak erhi ‘hatz’ eta hoin ‘oin’ izan litezke, eta ‘hankan behatzak dituena’ litzateke esanahiz; artiodaktiloak dira oreinak, sailkapen zoologikoan, eta lurrean jartzen ez diren eri itxurako atzaparrak dituzte oinetan, ihartuta. Alabaina, *her-hoin moduko osaera batetik abiatuta, arazo moduan ikus daiteke hitzak ez izatea **orhein moduko aldaerarik.
Jatorri indoeuroparraren aukera eztabaidatzen du Mitxelenak (1964b: 145), eta bestelako aukerak zerrendatzen Lafonek (kaukasikoa, etab.; 1952b: 63-64).
Aldaeren artean, o- hastapeneko bokalak eragindako asimilazioa dago oruñ-en, orein > *oroin (ik. goian Ororbia); bertatik errazago azal daiteke oruñ (cf. (h)oin, zoin > zub. huñ, zuñ; ik. FHV 107).
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.