- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
sari (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Esanahi nagusiak: ‘ordainsari, premio’ (Leiz sari dut, OihAtsot eman bekio ez pena, bana sari), ‘emaitza, opari’ (RS edozein sari esker gura, Barrutia falta bajat saria, / etxat falta naia), ‘ordain, prezio’ (OihArtP saldu ninzen saritan / asko sari handitan, Barb bazkariaren saria), ‘lansari, soldata’ (Belap langiler bere sarien… ükatzia); erabilia da predikatibo moduan ere, ‘ordainetan, truke’ balioarekin eskuarki (EtxZib ungi egiñen sari, OihAtsot ixilsari, Larg gal-arazte sari).
● saridun ‘soldatapeko’: Larm, Mburu (arzai sariduna); ‘premiodun’: Zaldubi (saridun partidetan); -dun edutezkoarekin, partizipio lexikalizatuaren gainean osatua; cf. behean saltun, atzizkiaren beste balio batekin partizipio emankorraren gainean osatua.
● saripeko Larm (Farfán,… mairuen saripeko zaldun kristaua), TBLap (heien saripeko nintzen).
● sariztatu ‘saritu’: OihAtsot (sarista ezak onsa barataria), EtxZib (arima eta gorputza saristatzen dire); ‘estimatu, aintzat hartu’: OihAtsot (begik ez begizta, ez gogok sarizta); lehen adieran erdi-ekialdean ohikoa bada ere, bigarren adieran ez dago beste lekukotasunik, eta pentsa daiteke Oihenartek berak hedatu ziola esanahia; ohar bedi formaz ere aldendu egiten dela, -zt- “etimologikoagoarekin”, Oihenartek berak beste atsotitz batean darabilen sarista ‘saritu’-tik.
sari-emaile (Larm, Añib [Jangoikoa dala sariemollea]), sariketa (EuskEsn 1911), sarira (‘ordainetan’: Etxahun [kado bat egin diozü zerbütxü sarila]), saritu (Añib [an sarituten dira oraingo neke bear guztiak]), saritxo (JJMogel [saritxubak emon, ondo esan, zerbait eskiñi]), sariz (Añib [nai dala doan, nai alogerez edo sariz]), sarizale (‘soldatapeko’: Urte). Cf. atsegin-sari, bazka-sari, behar-sari, bilasari, eskaintsari, ezkonsari, gabonsari, lansari, neke-sari, ordainsari, urte-sari…
► Partizipioa da osaeraz, *sar erroa[1] + -i partizipio marka zaharra (*sal erroaren aukeraz, ik. behean). Horren aldean, osaera berekoa da saldu, baina -tu partizipio marka berriarekin; sari partizipio zaharrak erabilera espezializatu batean iraun du, izen gisa lexikalizatuta. Kuryłowiczen lege ezagunari jarraituta, saldu, partizipio marka emankorrarekin, hurbilago legoke erroaren esanahi nagusi eta jatorrizkotik (cf. gazt. impreso/imprimido, etab.). Formari dagokionez, gari/galdu bikotearen kide betea da sari/saldu.
*Sar-ek oinarrian ‘(zerbaiten truke edo) eman/jaso’ esanahia zeukakeen, eta ‘emandakoa, emaitza/jasotakoa’ esanahiarekin edo lexikalizatuko zen sari (cf. agian arrain < *arrani, gazt. pescado partizipioa konparagai hartuta partizipiotzat jo litekeena).
Hainbat bikotetan ikus daitekeen r/l txandakatzea hizpide hartuta (cf. gosari/gosal-, joare/joal-, euskara/euskal-), sari-ren jatorrizko forma *sali izan zitekeela iradokitzen du Mitxelenak, bokalarteko bilakaera ezagunarekin (cf. goru, borondate < lat. colus, voluntatem; FHV 311-313, 318). Hala balitz, sal izango zen erroa, saldu-n gorde dena; alabaina, gari/galdu bikotean erroa gar da ziur asko (ik. han, eta orobat abere; cf., bestalde, estari, bidari, etab.), eta, horrenbestez, *sali-ren aukera hori ez da baitezpadakoa.
saldu (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Saltu erronkarieraz aurkitzen da (zub. saldü). Esanahi nagusiak: ‘diru-truke eman’ (RS ojal ona hutxan saldu doa, Leiz prezio handitan saldu, Ax ea zenbana saltzen zen; cf. lag. igaitz. eta zentzu pasiboan Lazarg dirurren saldu ninzan esklabea, OihArtP saldu ninzen saritan), ‘osoki eman, -(r)en eskura jarri, galtzera utzi’ (OihAtsot neska hartzen ari dena saldu doa, Harand bekhatuari saldua), ‘traditu, galarazi’ (Leiz Iudasek hura saltzen, Tartas tradituko baitu, eta salduko), ‘-tzat eman’ (Ax gezurra egiatzat iragan eta saldu). Cf. gaizki saldu ‘gaizki esan, desfamatu’, jad. Etxeparegan (erregeri gaizki saldu, gertuz ogen gaberik).
● salmenta batez ere gip. eta gnaf. erabilia (bizk., bazt., lap. eta zub. ere jaso izan da); Larm, Lardiz; sal + benta/menta, agian, cf. hasmenta; beste aukera bat da zuzenean gazt. venta-rekin lotzea; salbenta eta salpenta formak ere badira.
● saltun OihAtsot (begi batez aski du saltunak, ehun eztitu sobera erostunak); -dun egitezkoarekin, -t- ahoskabea du Oihenart zuberotarrak, herskaria neutralizatuta beharbada, edo, agian, erostun-en oihartzunez; cf. halaber FedProp saltun, 1906an, erostun ez dagoen adibide batean; Oihenarten atsotitz hori bera dago Herria aldizkarian 1957an, baina saldun aldaturik (azken aldaera hau Azk-ek erronk. jasotzen du); cf. zaldi/zaldun.
● saltzapen ekialdean, batez ere bnaf., zub., erabilia; Egiat (-tzepen); saltze + -pen.
salbide (Izt, HiriartU [arno eta bertze mozkinen sal-bide onak]), saldukeria (‘traizio’: Izt), saldura (Larm, AgirAst [saldura ta erostura]), salera (‘saltze’: Larm, Izt), salerosi (iz.: Materra [pisuan, neurrian, sal-erosietan]; ad.: Urte, Mburu [saldu-erosiz… egiten dituzte beren irabanzak]; orokorra da, bai izen moduan bai aditz moduan; saldu-erosi aldaera bizk., gip., gnaf. ageri da, (sal-e.-ren aldean)), salgai (pred.: Lizarg [nik nere arima salgai daukat]; -gei Mogel; iz.: Uriarte [(merkatarien) salgaiak iñork ez ditu erosiko]; -gei Gèze; orokorra da bi adieretan), salkari (Harand [nihork ez baiditu erosten gehiago hekien salkariak]), salkidin (‘salgai’: Goihetxe), salkizun (Larm, Duv [arima salkizun]), salpen (‘saltze’: Harrt, Duv), saltegi (Pouv (-degi), Larm), saltoki (Pouv, TxAgir), saltzaile (Leiz (-tzale), Pouv (-tzaille); ‘traidore’: EtxZib; orokorra da bi adieretan; -tzale ekialdean ageri da, -tzaile-ren aldean), saltze (Mburu [oialdiaren saltze ona]).
► *Sar erroaren gainean osaturiko partizipioa izanik (ik. goian sari), elkartu-eratorrietako bilakabideen bitartez azaltzen da erroaren bukaerako -r/-l txandakatzea (cf. gari/gal-, abere/abel-, etab; FHV 317-319). Erroa sal bera izateko aukeraz, ik. goian.
Cf., bestalde, saldu eta sari-ren arteko gertutasuna Oihenartek jasotako kantan: saldu ninzen saritan. Saldu-ren aldean, jakina, saritu askoz geroagokoa eta urriagoa da, formaz eta esanahiz osaera gardenekoa, sari-ren eratorri zuzena. Alderdi semantikotik, dirutu-rekin konpara daiteke: sari/saldu bikotean, ‘sari bihurtu’ da, funtsean, saldu, eta diru/dirutu-n ere ‘diru bihurtu’ da dirutu, hots, ‘saldu’; cf. OtxandEsk “garia dirutu, vender el trigo”.
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.