- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
negar (~1457: Sandailia (negarrez); nigar ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Oro har, mendebaldean negar erabiltzen da, eta ipar-ekialdean nigar (testuetan bi formak ageri dira EtxZib, Maister eta Goihetxegan; EtxZib-en nihar ere badago, baina behin bakarrik, eta errata da ziur asko); gnaf. eremuan biak aurkitzen dira; nexar dago Erronkarin, eta near Zaraitzun.
Begiei dariena ez ezik (Leiz bere haurrén nigarra, Lazarg ene negarrau enzun egizu), cf. arbola-negar, gurdi-negar, kandela-negar, ur-negar… Badirudi Erdi Aroko leku-izenetako nihar eta negar ‘ur-negar, iturri’ izan daitezkeela.
□ Tradizio sekundarioan, cf. Negarraxpe (ArchOndar ~1490). Bada halaber Niharbidia (MaisLarrau 1540); hitzarekin zerikusia baldin badu, zaila da esplikatzen hasperen goiztiarra.
● negarbide Añib; ik. goian Niharbidia.
● negargarri Pouv (nigar-); iz. ‘zoritxar’: frBart (zeinbat onetariko naibage, eskandalu ta negargarri?); orokorra da izenondo gisa, dela negar- dela nigar-ekin; izen erabileran bizkaierazkoa da, funtsean (ik Morf §616).
● negar-ibar Isasti; itzulpenenetik sortua, ziur asko; ik. haran-en nigarrezko haran honetan, eta Isastiren beraren malkozko arane onetan.
● negar-malko OArin; cf. erabilera murritzagoko negar-anpulu.
● negar-ontzi ‘negarti’: nexar- Mendig (erronk.); negar-ontzi Azk/Ondarra/Elexp (bizk., gip., zar.); nigar-o. Azk (bnaf., zub.); nigar-u. Azk/Larrasket (bazt., zub.); niger-u. Izeta (bazt.); -ontzi ia atzizki gisa erabilia da, cf. hitzontzi, kakontzi, mainontzi, etab.
● negarti Land, Haranb (bekhatore nigartia); cf. Negartiena, Loiuko etxe-izena (EAETop).
● negar-xopin Ax (nigar-); bigarren osagairako, cf. zotin/zopin.
negar-anpulu (Larm (-lo), Mogel (-llu)), negar batean (EAzk [asi zan negar baten]), negar egin (Zalgiz [haur nigar egin nahiak aitari bizarra thira], Land), negar-egingarri (Etxeb (nigar-)), negar-euri (Leiz (nigar uri)), negargabe (Mogel [bijotz agor siku ta negar bagian]), negargai (Mburu [zenbat otz-bide ta negar-gai]), negargale (Lizarg), negargile (Belap [bere bekhatiez nigar egiliak]), negargura (Arrue), negar-ibai (Arbelb (nigar i.)), negar-istil (EtxZib), negarkizun (Añib [zeinbat negarkizun errietan!]), negar-marraska (Larg (nigar-m.)), negarraldi (Lardiz), negarretan (Lazarg [begiak negarretan]), negarrez (Sandailia [hermandadea arean doa negarrez]), negarrezko (Betol [erri negarrezko onetan]), negarreztatu (‘deitoratu’: Maister [kofesatü eta nigarstatü dütükezünian… falta horik]), negarte (EtxZib [gaizkiez egiten badu aski dena nigarte]), negartsu (nigarzu OihAtsot; nigartsu EtxZib), negar-xorta (Leiz (nigar-)).
► Ez du etimologia argirik. Erronk. nexar eta zar. near formek *neiar suposatzen dute; Mitxelenak negar-en forma sabaikaritua izan zitekeela uste du (1954e: 142, 147); hala balitz, pentsatzekoa da forma sabaikaritu honek aski antzinakoa behar lukeela. Aipagarria da, bestalde, hastapeneko n- hotsa ez dela ugaria euskal ondare zaharreko hitzetan (FHV 310).
Lehen silabako -i-/-e- aldaerak azaltzeko ez dago hipotesi garbirik; *nei- batetik abiatu liteke, baina ez legoke garbi bukaeran zer dagoen. Betiere bokal horien gorabehera azaltzeko, *nirga moduko zerbait proposa genezake, errazagoa bailitzateke ulertzen *nirga > *nerga bilakaera dardarkari aurreko testuinguru horretan (gero metatesiz nigar/negar); baina hitzaren osaera ez litzateke argituko.
Pouvreauren “nigar beroz, à chaudes larmes”, Harr “nigar irakia, herakia (zub.), larme brûlante, bouillante” eta holakoak kontuan harturik -gar osagaia egon litekeela pentsa daiteke, baina hipotesi honek ere ez du aski irozgarririk. Balizko bigarren osagai baterako bestelako aukerek ere ez dituzte konpontzen hitzaren arazo guztiak: *nini-bar proposatuko balitz (‘begi barrutik heldu dena’ litzateke?), nigar/negar aldaeren arazoak konpondu gabe segituko luke; bide honetatik joz gero, formaren aldetik egokiagoa litzateke *(e)ne-bar proposatzea, eta *near batetik azalduko genituzke negar, nigar (< *niar) eta nexar/near (< *neiar).
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.