- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
urriki1 (1571: Leiz (baina cf. behean urrikitu); erruki ~1580: Lazarg). ■ Hitz orokorra. Erru- formak arab., bizk. eta gip. zati batean erabili dira; gainerakoan urri- dago.
Testuetan izan-ekin ageri da aurrenik (‘damu izan’: Leiz urriki zuela zeren gizona egin ukhan luen; ‘gupida izan’: Lazarg zuk ni erruki ez nauzu). Ekialdean[1] ‘damu, garbai’ da hitzaren esanahi nagusia (Ezkurra bekatuen urrikireki, Haranb damu eta urriki handi batekin), eta erdi-mendebaldean, aldiz, ‘gupida’ (Kapan edugi ezpadau errukirik, Etxag urrikiaren galdezka).
● errukien ‘gupidagarri’: Añib (o ama bakar errukiena!); -en genitiboarekin, cf. bizien, urdailen, etab. (Morf §120).
● urrikarri urrik- gip. ageri da, erruk- bizk. eta gip.; ‘gupidagarri’: AgirAst (zein urrikarria ta doakabea); errukarri Kardab; urrik(i)/erruk(i) + -garri, itxuraz; cf. jad. Urte urrikigarri eta Larm errukigarri.
● urrikimendu ‘damu’: Leiz; ‘gupida’: AgirAst (-mentu); errukimentu OtxandEsk; orokorra, ez da lekukotzen -men/-pen aldaerarik.
errukior (Mogel [umildiak, garbiak, errukiorrak]), errukitsu (Larm, OikDot; urrikitsu TBLap), urrikigabe (‘damurik gabeko’: TBLap; errukigabe Larm (-bage), Mogel), urrikitan (‘damuturik’: Haranb), urrikitasun (‘gupida’: Añib (gip., gnaf.), LuzDot; errukitasun Mogel), urrikitu (‘damutu’: OihAtsot; ‘gupidatu’: Larm, AgirAst; errukitu Larm, Mogel), urrikizko (‘damutasunezko’: Larg [urrikizko nigar gozoek]; errukizko ‘gupidatsu’: Kardab [errukizko ama maiteak]).
► Mitxelenak urri ‘eskas, apur’-ekin lotzen du (FHV 84, 25. oh.), eta metatesiz azaltzen du urriki eta erruki aldaeren arteko harremana (FHV 84). Bigarren osagaia -ki litzateke, eta badirudi materiazko baliorekin ulertu behar dela atzizkia.
Esanahirako, gotikoaren paraleloa dakar Mitxelenak: arm- ‘pobre’, armaio ‘urriki, limosna’, arman ‘urriki izan’. Euskal hitzaren kasuan, damua eta gupida, biak hartu behar dira kontuan; urri-k urritasuna, moztasuna adierazten du, eta eskastasun horri erantzunez sorturiko sentimendua litzateke urrikia: norberaren eskastasunaren aurrean damua, besterenean gupida. Funtsean, ‘(norbait, zerbait) eskastzat izan/hartu’ izan zitekeen urriki izan, eta hortik ‘gupida izan’ adiera; ‘norberaren burua eskastzat hartu’ ere izan zitekeen, eta hortik ‘damu izan’. Urriki izan esapidetik eratorriko zen gero urriki izen gisa. Arazo bat du hipotesi honek: -ki atzizkiak balio adberbiala baldin bazuen jatorrian, ohar bedi mendebaldean ez dela erabiltzen (cf. ederto, ondo).
Euskal hitzaren etorkia hobeki ulertzeko, garrantzitsua izan daiteke *murricare erromantzea gogora ekartzea (FEW 6/3, 238b-240a): errom. *murr ‘mutur’-en eratorritzat jo ohi da hau, eta honen ondorengo izan daiteke murri ‘urri’, eta are urri bera ere; ik. urri1, murri. Ez dirudi, dena den, urrikitu aditza zuzenean *murricare-tik azaldu daitekeenik, ez baitago **urrikatu aldaerarik. Esanahiari dagokionez, *murricare-k badu, ‘iseka egin’ adieraz gain, ‘mespretxuz, urguiluz begiratu’ adiera (FEW 6/3, 238b); beharbada ez da ezinezko adiera horretatik ‘gupida’ eratortzea.
Mitxelenaren metatesiaren azalpenak ez du erabat argitzen urriki eta erruki aldaeren arteko harreman zehatza: urriki-tik abiatuz gero, metatesiz *irruki genuke, eta hastapeneko bokalaren irekieraz azaldu beharko genuke erruki. Baina ezinezkoa da hori: kontrakoa gertatzen da, hain zuzen, ezagutzen ditugun adibideetan, cf. eguzki > iguzki, eduki > iduki, etab. (FHV 65). Bilakaera hori azaltzeko, bokal altuek eraginiko disimilazioren batean pentsatu beharra dago, urriki > *irruki > erruki.
Erru-tik abiatzeak bere aurka luke hitz horren banaketa: mendebaldekoa da soilik (< gazt. yerro), eta erdialde-ekialdean oso goizdanik ageri dira urriki-ren adibideak; erruki, aldiz, soilik erru-ren eremuan agertzen da.
urrikari (1545: Etxep). ■ Erdi-ekialdean aurkitzen da. Urrikari izan joskeran ageri da aurrenik (‘gupida izan’: Etxep egiara baziniaki, urrikari nangidizu, Materra beharrean daudenak urrikari dituztenak). ‘Gupidagarri’ balioa duen izenondo gisa ere erabili da (Pouv; Egiat ürrikari ziradian izan, AgirAst alargunak urrikariak dira). Urrikal- formadun eratorri ugari ditu.
● urrikalde ‘gupida’: Harizm; -te atzizkiarekin, itxuraz, cf. kalte.
● urrikalmendu EtxZib; urrikalmentu Añib (gip., gnaf.); urrikarimentu Bonap (zar.); ez da urrikimendu bezain zabaldua: ekialdean (baita gip. autore batzuengan ere) ageri da. / urrikaltasun Haranb (urrikaritasun), Mburu; aski zabaldua (gip., gnaf. eta lap. testuetan ageri da), baina ez, halere, urrikimendu-ren tamainan.
● urrikarizti hapaxa; ‘gupidatsu’: Isasti (zure begi urrikarizti oriek); badirudi -z instrumentaldun sintagmari izenondoetako -ti gehitu zaiola.
urrikaldu (urrikaritu Beriain [urrikari zaitez federik eztutenes]; ‘gupidagarri gertatu’: EtxZib [aingeruei hagitz zaizte arimak urrikaltzen]), urrikalgarri (Urte, Harand), urrikalkizun (Haranb), urrikalkor (Harand), urrikaltsu (Pouv), urrikaltzapen (EtxSar), urrikarioso (‘gupidatsu’: Beriain; cf. bakeoso), urrikariz (‘gupidaz’: EtxZib).
► Badirudi osaeraz urrik(i) + -hari dela; eratorrietako urrikal- formarentzat, cf. afari/afal-, atzizki berarekin, itxuraz. Cf. goian urrikarri eta errukarri, -garri atzizkiarekin.
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.