- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
itxura (~1557: OihAtsot; etxura ~1580: Lazarg). ■ Hitz orokorra. Etxura forma mendebaldeko testu batzuetan agertzen da, Lazarragagandik hasita (arab.-bizk. eremutik kanpora, Kardab eta AgirAst). Zubereraz, itxura zaharraz gainera (OihAtsot, Belap, Maister), badira itxüra eta ütxüra berriagoak ere (Intxpe etab.). ‘Antz, irudi, tankera’-z gainera, badu ‘funts, ganora, gauza egokia’ adiera ere, kontestu jakin batzuetan (ez du itxurarik; ez da itxura; itxura izango litzateke…). ‘Irudi, sinbolo’ adiera EtxZib-engandik dokumentatzen da iparraldean; hegoaldean, Gabiriko “vna ychura de la Virgen del Camino” (AgarZuzi 1660) da lehendabiziko adibidea.
● itxurant ‘antzezle’: FedProp; jatorri erromantzeko atzizkiarekin, cf. arrangurant, zerbitzant, etab.
● itxurantza Laphitz; atzizki erromantzearekin, cf. esperantza, fidantza, etab.; ez da osatu itxura + antz dvandva elkarketaz, itsatsia baitu -a.
● itxurga ‘itxuragabe’: Mogel; -ge atzizki pribatiboarekin, bizk. -ga, ik. kendu.
● itxuroso ‘itxura oneko; egoki, behar bezalako’: AzpPrem; -oso atzizki erromantzearekin, cf. bakeoso, nekoso, temoso.
itxuraberritu (Mitx; ik. itxuraldatu), itxura daukanez (‘dirudienez’: frBart), itxura denez (‘dirudienez’: Etxaniz), itxura-egile (‘faltsu, hipokrita’: Duh), itxuragabe ([iz. eta izond.] ‘itxura txarreko, funsgabe, desegoki, izugarri…’: Kardab), itxuragabeko (‘itxuragabe’: Añib), itxuragaitz (Lizarg), itxuragaiztoko (Ubill), itxura-emaile (‘hipokrita’: Arrue), itxura-gezurti (‘hipokrita’: Duv), itxurak dioenez (‘dirudienez’: TxAgir), itxura(k) egin (EtxZib), itxurakeria (Orixe), itxurako (‘itxura oneko’: Alzaga), itxuralari (Duv), itxuraldatu (Duv), itxuran (‘egoki’: TxAgir), itxurapen (‘itxura, antz’: EtxZib; ‘itxura huts, simulakro’: EtxZib; ‘itxurakeria’: Pouv; ‘agerpen, bisio’: Harrt, Duh; ‘susmo’: Harrt; ‘sinbolo’: Lopez; ‘ispiluko isla’: Mogel), itxurati (‘hipokrita’: Harand), itxuratu (‘eratu, irudikatu, moldatu’: Mogel), itxuraz (‘itxurak eginez’: Pouv; ‘itxuren arabera’: Larg; ‘egoki, behar bezala’: Uztap), itxurazko (‘hipokrita, gezurrezko, itxura hutseko’: Pouv; ‘itxura oneko’: TxAgir; ‘on, egoki, ganorazko’: TxAgir), itxureria (‘itxurakeria’: Lizarg), itxurero (‘itxurakeria maite duena’: Lizarg).
► Gazt. hechura ‘egitura, egikera’-tik hartua da, hau berau hacer ‘egin’ aditzaren hecho partizipioaren eratorria; euskararen barrenean aski goizik zabaldua, hego-mendebaldetik ipar-ekialdera. Esanahiaren bilakaerarako, cf. eite ‘antz, irudi’ bera (< egite); ‘itxura, tankera on’-etik azaltzen da ‘funts, ganora, gauza egokia’ adiera.
Bistan denez, etxura aldaera da arkaikoena (jad. Lazarg); ondoko afrikatu sabaikariarengatik azaltzen du e- > i- Mitxelenak (FHV 67) eta, bestela ere, kontuan hartzekoa da bigarren silabako -u- bokala (cf. eguzki > iguzki, eduki > iduki etab.; FHV 65). Zub. itxura zaharretik erregularki azaltzen da itxüra > ütxüra (cf. uturri/üthǘrri, utzuli/ützüli, etab.; FHV 79).
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.