- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
damu (1545: Etxep). ■ Hitz orokorra, hegoaldean gehiago erabilia (ik. dolu). ‘Atsekabe, pena’ da batik bat iparraldean, eta hegoaldean badirudi maizago erabili izan dela ‘garbai, urriki’ moduan; ‘kalte’ adierarekin (cf. Ax hanbat kalte eta damu) iparraldean aurkitzen da XX. mendera arte (Leizarragak damuia dakar kaltea-ren Zuberoako baliokidetzat).
● dametsi ‘laidoztatu’: Birjin; dam(u) + etsi.
● damuari bizk. testuetan ageri da, XIX. mendearen erdialdea arte: ArtikFed (biotzeko damuari andi bat); -hari atzizkiarekin, ‘damu hartu’ azken buruan; ik. behean damu hartu.
● damurik ‘zorigaitzez’: EtxZib; ‘atsekabe, pena’ adierarekin lotu behar da eta, horrenbestez, iparraldean bakarrik erabiltzen da oso berandu arte; cf. halere Hiriberri Arakilen jasotako damuric diabru au (NavIntel 1699), zeinetan balitekeen adiera bera ez izatea.
damualdi (Larm, Astar [damu-aldia edo pesamia]), damu-domaia (JEtxep [damu-domaiak zor dauzkidazue]), damu egin (‘kalte egin’: Leiz), damugaitz (KuartPhel [askoren damugaitza… / zure iaiotzea]), damu gaitzik (‘damurik’: Etxep), damugarri (‘penagarri’: Pouv [bira… bertze guziak enetzat triste eta damugarri]; ‘kaltegarri’: Maister; iz. “motivo de arrepentimiento” Azk (bizk.); damugarrizko Duv; atzizkiaren balio aktiboarekin), damu hartu (‘atsekabetu; garbaitu’: Materra), damu izan ((igkor.) Etxep [dolu dizit eta damu zure kontra eginaz], Lazarg [zuk beti damuko dozu]; (igaitz.) Etxep [orai partitzeko damu ginate]), damukizun (Mogel [euki lei gerora damukizuna]), damutako (‘kaltegarri’: Leiz [plaga bat gaitzik eta damutakorik]), damutasun (Beriain [urrikimentu eta damutasuna]), damutu (‘garbaitu; atsekabetu’: RS [damutua ta garbatua], Lazarg; ‘kaltegarri izan’: EtxZib [damuturik falsoari onen bozkarioa]), damuztatu (‘atsekabetu, laidoztatu’: Ax). Cf. beldur-damu, bihotz-damu, maite-damu, ondamu, ones-damu.
► Azken buruan lat. damnum ‘kalte, galera, gastu’ da hitzaren jatorria. Lat. -mn- taldea bakundu egin da; ez dago argi -mn- > -m- bakuntzea, tarteko *-mm- urratsarekin beharbada, antzinatasun adierazletzat har daitekeen: cf. lumera < gazt. zah. lumnera, mailegu berriagoa, itxuraz, eta -mn- > -n- erakusten duen done orokorra (< errom. zah. domne); ik. FHV 348. Bestalde, ez du erromantzeetako fonetismoen zantzurik: cf. gask. zah. daun, gazt. zah. danno, kat. zah. dan/don. Era berean, zinez mailegu zaharra izan balitz **lamu moduko bat ere espero zitekeen.
Damu-ren ondoan bada damnatu iparraldean aurreneko testuetatik, ‘kondenatu, infernuratu’ esanahiarekin. Izaera ezberdineko hitzak dira: damu hitz arrunta da, baina damnatu (sistematikoki -mn- idatzia, salbu-eta Haranb, Pouv dannatu, eta sekula ez -m- soila) beti izan da hitz tekniko edo liturgikoa; esanahia ere latinetikoa du, zuzenean. Kultismoak dira, halaber, inguruko hizkuntzetako fr. damner, kat. damnar, etab. (< lat. damnare ‘kondenatu’; FEW 3, 10a, damnare; DCECH 2, 425a, daño; DECat 3, 21b, dany).
Latinezkotik hurbilen dagoen damu-ren esanahia iparraldeko ‘kalte’ da; hizkuntza galo-erromantzeetan hori da esanahirik inportanteena. ‘Atsekabe, pena’ esanahia adiera horretatik hurbil dago, ‘arimako kalte, min’ gisa ulertuta; badirudi ‘garbai, urriki’ esanahia euskararen barrenean sendotutako adiera dela. Dena den, antzeko adierak aurki daitezke hizkuntza galo-erromantzeetako jatorri bereko formetan: cf. “préjudice” edo “figürlich nfr. dommage ‘chose fâcheuse, regrettable’” (FEW 3, 10b-11a).
‘Damutu, dolutu’ ez da beti erlijiozko hiztegitik harturiko hitzen bitartez adierazi (Mitxelena 1970a: 62, 9. oh.): cf. garba(i)tu, urrikitu, etab.
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.