- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
ohore (1545: Etxep). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak: o(h)ore (gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.), uhure (zub., bi ũ sudurkarirekin; baina FPrZub, Belap, Intxpe ohore, ohora-), õre (erronk.). Badago bestalde onore (bizk., gip.; onure Izag AranOñ), XVIII. mendeaz geroztik.
Esanahi nagusiak dira ‘ohore, izen on’ (Etxep ohoria galtzen dela plazergitia gaitz duzu), ‘ohoreak’ (GasZar batak nahiz ohoreak, / berzeak ontasunak), eta ‘hileta, hil-ohore’ (EtxZib eztietzakidatzula / ukha azken ohoreak); horiez gainera, Artxuk “le drap, la toile” dakar.
● ohorable uhurable Lhande (zub.); cf. Leiz, Tartas, Jauretx (h)onorable; baztertu behar da osorik mailegatu izana, lat. *onorable > ohorable bilakaerarekin, latinetiko mailegua baita honorable erromantzeetan ere (FEW 4, 464a, honorabilis); egokiagoa da pentsatzea -ble atzizki erromantzea gehitu zitzaiola euskal hitzari, atzizki hori euskal oinarriekin emankorra ez izanik ere, errom. honorable eredu hartuta.
● ohorailu ‘ohoragarri’: uhuraillü Misterio; atzizkiarentzat, cf. gordailu (Morf §130).
ohoragarri (Urte), ohorarazi (Leiz), ohoratu (Etxep), ohoratuki (Leiz), ohoratzaile (Urte), ohoratze (Belap), ohorean (Etxep [Ieinkoaren ohorian]), ohoredun (Larm), ohore eduki (Larg [ohore dadukat xehe eta aphal agertzea]), ohore egin (Etxep [orok dagien zuri ohore]), ohore ekarri (‘ohore egin’: Leiz), ohore(a) eman (Leiz), ohoregabe (Urte), ohoregabetu (BelaHizt), ohoregai (“titre d’honneur” Birjin), ohoregile (Urte), ohore-gose (Larg), ohore izan (Materra [ohore zitzaitan haren imitatzea]), ohoretan (Leiz [hire laudoriotan eta ohoretan]), ohoretsu (ohoratsü Belap; ohoretsu Larm), ohorez (‘ohorezki’: Leiz), ohorezale (Pouv), ohorezki (Etxep), ohorezko (Materra), ohoreztasun (Pouv), ohoreztatu (Pouv), ohoreztu (Pouv). Cf. hil-ohore.
► Lat. honorem-etik heldu da. Latinez, grafikoa baizik ez da hastapeneko <h->, eta euskaraz *onore > ohore dugu, bokalarteko sudurkariaren bilakaera erregularrarekin (cf. ahate < anatem, etab.; Mitxelena 1950a: 448). Galdutako sudurkariaren aztarna dira ekialdeko bokal sudurkariak. Ohar bedi ez dagoela **ehore-rik (ik. behean ehortzi).
Zubererazko u-u bokalismoa azaltzeko, *onore > *oh̃ore > ũh̃ũre moduko bilakaeraren batean pentsa genezake, eta hasperenaren sudurkaritasunak berak eragin ahal izan du o > u aldaketa (ez ezinbestean bokalenak). Bestela, aldaketa hori kontsonante sudurkaria zegoen garai batera eramaten badugu, *onore > *unure > ũh̃ũre moduko bilakeraren batean pentsatuko genuke. Bistan dena, aukera batek eta besteak ondorio ezberdinak dakartzate o > u /_n eta VnV > Vh̃V bilakaeren kronologia erlatiborako, eta, batez ere, bigarrenaren iraupenerako. Nolanahi ere, ezin da erabat baztertu gask. o > u bilakaeraren eragina, cf. bearn. aunoú, hounou (FEW 4, 465b, hŏnōs, -ōrem). Ik. FHV 54-57.
Bistan denez, erromantze batetik sartuak dira onore eta onure berantiarrak (gaztelaniatik, haien banaketari begiratzen badiogu).
ehortzi (orzitu ~1496: RS; ehortzi ~1557: OihAtsot). ■ Gehienbat ekialdean (lap. eta gnaf. barne) gorde da hitza; mendebaldean utzi duen arrasto nabarmenena RS-ko agerraldia da (zematuok geiago orzituak baño; cf., balio berarekin, Mikol, Kapan beatu). Hasieran o- duten formak, RS-z gainera, gnaf. testuetan (Amendux hemen natza orzirik; erronk. o- sudurkaria; ErronkDot-en oorzi) eta Leizarragagan ageri dira (ohortzi, -tze); ihortzi aldaera, berriz, ekialdeko baxenabartar batzuetan (LanDot, Lopez, Salab…). Aditz-izenaren forma erabiliena ehorzte da, eta, ondoren, ehortze.
Berezko esanahiaz gainera, baditu bestelakoak ere (Materra dirua estalia eta ehortzia, EtxZib (haurrak) zokholutan ehortzi [‘ezkutatu’], Pouv dudetan ehorzi, EtxSar arrokapean ehortziak [‘babestuak’], ECocin ehorz (ophila) erditaraino brasan).
ehortzarazi (Urte, Egiat (-erazi)), ehortz-egun (Urte, HiriartU), ehortzeta (‘ehorzte’: Mercy), ehortz-leku (o- Leiz), ehortzulo (Larm, Egiat), ehorzgo (Duh), ehorzle (Pour, Duv), ehorzpen (Duv), ehorzte (EtxZib). Cf. hil-ehortzi, hil-ehorzte.
► Erronk. o- sudurkaria kontsonante baten ondorengoa dela onartuta, *enortzi/onortzi berreraiki liteke (Mitxelena 1950a: 450). Trasken ustez (s.v.) *enortzi da jatorrizkoa, eta bokalismoa ohore-ren eraginez azaltzen du; Uhlenbeckek ere (1914) e-o bokalismoa du jatorrizkotzat, baina o-o asimilazioz azaltzen du.
Mitxelenak ohore-ren eratorritzat du ehortzi, zuzenean (FHV 83, 22. oh.): erronk. sudurkaria ohore-n bertan agertzen dena izan liteke horrela (latinezko bokalarteko -n- baten ondorengoa, azken buruan); e-o bokalismoa, sekundarioa, aditzetako e- aurrizkiaren analogiaz azal liteke agian (cf. ekarri, ezarri, ebili, etorri…);[1] o- duten formen banaketak eta antzinatasunak bere izaera jatorrizkoaren alde egiten dute; instrumentaleko atzizkia da -z-, bere ustez (ekialdean gordetako afrikatu gabeko -rz- formak honen alde leudeke), eta amaierako -i partizipio marka (Mitxelena 1955a: xxv). Egituraren aldetik bere-z-i hitzarenarekin konparatzen du ohor(e)-z-i hitzarena. Esanahiaz denaz bezainbatean, ohore-k erronk. duen “honras fúnebres” adiera aipatzen du; cf. halaber bearn. zah. haunous, honors “honneurs funèbres, service funèbre” (LespyR s.v. (h)aunou; 1414ko adibide bat dakar).
Amaieran -e duten formen jatorrian -i dago, zalantzarik gabe (cf., besteak beste, zub. ãhãtze, erronk. ãtze / ahantzi, gnaf., zub., erronk.… orraze; FHV 130).
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.