- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
entzun (-nz- ~1496: RS). ■ Hitz zabaldua (ik. aditu, behatu). In(t)zun Amikuzeko testuetan aurkitzen da (LanDot, Lopez…). Oso ohikoak dira aditz-forma trinkoak lehenbiziko testuetatik hasita (Etxep danzuteno, NavIntel [Beriain, 1548] badanzut <badaucun>, Lazarg nanzuzu). ‘(Usaina) aditu’ adiera ere jaso izan da han-hemenka (Azk (bizk., bnaf.); cf. Anduaga otsoen usaiña entzun orduko). Izenondo moduan ere erabili izan da: ‘entzutetsu, ezagun’ (Mogel zeintzuk dirian enzunenak), ‘on, trebe’ (Zaldubi irakasle hain entzunak; cf. Larrasket “gizun entzüna, homme compétent”, eta fama(d)u gaurko bizk. zenbait eremutan esanahi berarekin). Interjekzio moduan ohikoa da leku askotan ba(d)antzut (+ bantzut, bantxut, mantzut, mantxut).
● entzuerri ‘entzutea iristen den eremua’: Oih (ez agerri, / ez enzuerri / eztateien lekutan); -erri atzizkia dagoke hor, segur aski (h)erri-rekin lotua; Azkuek (zar., erronk.) entzuterre dakar: -erri “zuzendua” izan liteke; cf. Zaraitzuko adibidea: oillarraren entzuterrean izan nun lanean, “cerca de casa (al alcance del canto del gallo)”.
● entzuez Larm, Añib (mirari enzuezak). / ez-entzun ‘entzungor’: Añib; ez-entzunarena Jntegi; cf. gauzaez eta ezgauza, hauetan ere atzizkiduna aurrizkiduna baino lehenago dokumentatua.
● entzute ‘entzumen’: Land, Leiz; ‘ospe’: frBart; entzutea izan BertsBizk (enzutea dot izan zala / giza eralla andia), Xarlem (adret izala armetako / badiat enzütia); ‘ospe’ batez ere bizk. ageri da, gainerakoak zabalduagoak dira; entzutetsu ArreseB; nominalizazioa erabat lexikalizatua garai historikorako, eta adiera ugarirekin.
entzuera (‘aditze’: OArin [entzuera izanik debekatua zegoana]), entzule (RS (enzula), Leiz (enzule)), entzuliar (‘entzule’: Lopez (inzuliar)), entzumen (Ubill), entzunbide (Mburu [mezaren entzun-bide labur erreza]), entzungarri (izond.: Larm, ArreseB; iz.: frBart [ikusgarri edo entzungarri alegere bat]), entzungor (Añib, AgirAst [ez aditu edo enzun gor egiten diozu]), entzuteko (Mogel [enzungo ditu enzutekuak]; ez-entzuteko TxAgir).
► Partizipio zaharren egitura du, e- aurrizkiarekin (cf. edan, egin, etab.). Ohi bezala, zaharragoa da enzun forma igurzkariduna, afrikatua duena baino (cf. zorzi, urzo; FHV 362); nolanahi ere, badirudi desitxuratua dagoela erroa, aurrizkia kenduta geratzen den *nzun-ek ez baitu bat egiten aditz-erro eta enborren formaz dakigunarekin. Aukera bat izan liteke jatorrizko *ezun bat proposatzea, *zun erroarekin; lehen silabako -n- bigarrenekoaren oihartzunez sortu dela pentsatu beharko da hipotesi honetan. Honek erraztu lezake ezagun-ekiko lotura —ik. han erro honen arazo batzuetarako—, baldin han proposatzen diren metatesiak eta beste bilakaerak onartzen badira; nolanahi ere, harekiko loturak ez du argitzen *nzun erro ezinezkoaren auzia. Arazo hauek guztiak gogoan harturik ere, aztertzekoa litzateke *zun erro hori ote dagoen oihartzun-en ere.
Esanahiz, ‘entzun’ izan daiteke erro hori, edo are ‘soinu (egin)’ ere: ‘soinu’ eta ‘entzun’ adieren arteko loturarako, cf. batetik dan. lytte ‘entzun’ eta lyd ‘soinu’[1] kognatuak, eta bestetik avest. gūš- ‘entzun’, sansk. ghoṣa- ‘soinu’, ghuṣ- ‘soinu egin’, ā-ghuṣ- ‘entzun’[2] (Buck s.v. hear/sound).
Erraz azaltzen dira adiera ezberdinak: ‘(usaina) aditu’-rentzat, cf. aditu-k berak dituen adierak; ‘on, trebe’-rentzat, cf. zerbaitetan aditua izan; bestalde, ‘entzutetsu, ezagun’-erako, cf. sonatu, edo ospe bera.
Mitxelenak *e-nezu-n proposatu zuen (FHV 114, 10. oh.), sinkoparekin enzun, baina *nezu erroak arazoak ditu (silaba egiturarengatik, batez ere, eta baita hastapeneko n-arengatik, FHV 310). Mailegu erromantzearen hipotesiari aurre egiten ari dela proposatu zuen hori Mitxelenak: fr. entendre-rekin lotzen saiatu zen Schuchardt (1923: 29), baina ez du aurkitzen tarteko forma egokirik; bada it. inteso ‘ulertu’ partizipioa, baina hizk. galo-erromantzeetan ez dugu aurkitu forma egokirik (FEW 4, 740a-746a, ĭntĕndĕre). Bestalde, familia berekoa da lat. intensum (ErnMeill s.v. tendō), baina, Mitxelenak ohartarazi bezala, arazoak daude hortik abiatuta ere (zinez zaharra beharko luke balizko sinkopak, besteak beste); horretaz gain, aukera hori onartuko bagenu ere, harrigarria gertatzen da entzun forma bakarrik izatea, aukera posibleak ugariak bailirateke hortik abiatuta, hala nola **indentsu, **inentsu, **endenzu, etab.; azkenik, ez da latinetik harturiko aditz mailegaturik -n batekin, eta are gutxiago -ra- artizkiarekin eratorritako kausatiborik duenik.
Oro har, maileguaren proposamen horretan ez da ongi ulertzen zein litzatekeen euskal hitzaren jatorri latino-erromantze eta bilakaera formal zehatza.
erantzun (1562: Land, baina ik. behean erantzute). ■ Hitz orokorra. Hego-mendebaldean ‘ihardetsi’ adieran aurkitzen da (Lazarg eranzun eusten manera onetan, AzpGut zure karta rezibidu zebala;… eztebala eranzun); XVI. mendeko Lapurdiko gutun batean eta Etxeberri Sarakoagan ere badago (EtxSar bere eginbideari erantzuteko eta ihardesteko). ‘Entzunarazi, adierazi’ esanahiarekin erabili da iparraldean (EtxZib eranzun diezadazu / othoi bakezko hitza, Oih adimenduz, eranzun / nik ezin bezalako, ibid. berri hon hori, / dinat goraki eranzunen); ‘erantzuki egin’ ere bada (Pouv eniozokeo neure bihotzari eranzun hitz hautaz; ik. behean erantzute). Izen bezala ohikoa da: ‘erantzuki’ iparraldean (Pouv eranzunak egin diotza zure bihotzari zure oneratzeko), eta ‘ihardespen’ hegoaldean (Mburu aren eranzunen begira, Añib agure santuaren eranzuna).
erantzuera (Larm, Kardab), erantzuketa (Lariz), erantzuki (‘jaukitze, aurpegiratze’: EtxZib [Iaunak erantzuki egin / guztien aitziñean]; ‘erantzun’: Larm (-nz-), Beobide [ontzat artu zuan erantzuki au Obispo Jaunak]; “apología” Larm (-nz-), TBLap; ‘erantzukizun’: Azk (gnaf.), KIkGip), erantzule (Pouv [eztiki eta gozoki, ez eranzule gisa]; cf. Duv “censeur”), erantzunbide (Mburu; erantzupide Lardiz [esker-gabea eta dollorra izan bear du… alako erantzupidea… gordetzeko]), erantzuneztatu (‘erantzuki egin’: Harand), erantzute (‘erantzuki’: Etxep [horlako eranzutez utzi nazazu]; ‘ihardespen’: BurgDot [galdeaz ta eranzuteaz]).
► Entzun-en arazlea da, -ra- artizkiarekin. Esanahi etimologikoa da iparraldeko ‘entzunarazi’, eta hurbilekoa du ‘erantzuki egin’ adiera: inori ezer aurpegiratzean, gauzak entzunarazi egiten zaizkio; ‘ihardetsi’ adiera azaltzea erraza da, entzun ondotik egin daitekeena baita erantzutea.
The Azkue Library and Archive serves Euskaltzaindia. It is also open to all researchers and it aims to foster research and support the distribution of Basque cultural issues as far as it is able.