Teknologiaren iraultzak –edo inbasioak, nondik begiratzen den– bizimolde berria ezarri du, eta alferrik da ukazioa. Bingen Zupiria Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Euskara sailburuak jardunaldiaren atarikoan definitu zuen gisan, “izaki digitalak gara”, mundu digitalean edo zenbakizkoan bizi gara, eta baliabideek, egunerokoan lagun beharko genituzkeen tresna horiek, materialetik sarera egin behar jauzi, baldin eta izango badira.
Akademiaren ikuspegitik ari garen honetan, alabaina, kontua ez da hizkuntzaren estandarizazioak zer eta noraino zor dion ingurune digitalari, edo nolako aurrerabideak markatuko dituen lan akademikoaren prozesuan. Kontua askoz ere harago doa hizkuntza urrituen kasuan: estandarizazioa funtsean zer den galdegitera garamatza; eta galderari berari lotuta, beste hainbat kezka planteatzera, sozializatzeari eta gizarteratzeari begira.
Atzeak erakusten omen du aurrea nola dantzatu, eta Andoni Sagarna euskaltzain osoak 80ko hamarkadatik honako bidea laburbildu zuen, zedarriz zedarri, fokua bereziki hiztegigintzari jarririk. Hastapeneko urteez, bi izen izan zituen espresuki gogoan. Batetik, Ibon Sarasolarena, “euskarazko corpus bat informatika erabiliz arakatzeko lehendabiziko saioa” haren eskutik egin zelako, eta bestetik, Klaudio Harluxet zenarena, UZEIk lanerako sistema informatiko propioaren alde egin zuenean, “mundu guztiak halakorik lortzea ezinezko jo zuen arren, neurrira kodetutako datu-base bat, guztiz ez-konbentzionala” prestatu zielako Harluxetek.
Euskaltzaindiak, gaur, hizkuntza-baliabide guztien integrazioa bilatzen duela aipatu zuen Sagarnak, eta “erreferentzia-corpus handi, orekatu, lematizatu, etiketatu eta linguistikoki notatua” erdiestea duela helburu behinena. “Amets hori hezur-mamitu artean”, Lexikoaren Behatokia–hizkuntza nola aldatzen ari den erakusten duen corpusa, 2000tik aurrerako testuz etengabe elikatzen dena– du bide horretan ardatz.
Sagarnak esan bezala, informazio eta komunikazio teknologiek emandako urrats bakoitza “aldi berean abagune eta erronka” izan direla berretsi zuten euskararen estandarizazioan diharduten hizkuntzalari, aditu nahiz aholkulari informatikoek, bai eta gainerako akademiek ere, tartean izanik Institut d’Estudis Catalans, Analyse et Traitement Informatique de la Langue Française CNRS, Fryske Adademy, Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, Real Academia Española eta Real Academia Galega.
Adibide zehatzak ipiniz eta azalpen deskribatzaileetara joz, aipatu hizkuntzetako ordezkariak beren corpusak egituratzeko, bilaketak doitzeko, emaitzak errazteko nahiz ikerketa berrietarako informazioa osatzeko sarean dituzten hiztegiez mintzatu ziren, bakoitza bere ezaugarrietatik abiatuta.
Joaquim Rafel katedraduna (Institut d’Estudis Catalans), bestalde, hiztegigintza orokorraren krisiaz ere mintzatu zen, katalanaren XXI. mendeko lexikografiari eskainitako hitzaldian. Hiztegigintzak pairatzen duen krisiak zentzu bikoitza duela nabarmendu zuen. Batetik, “identitate krisiak” jo baitu, hiztegi asko irizpide pragmatikoz eta errezeta zaharkituz produzitzearen ondorioz. Eta bigarrenik, erabiltzaileak galdu baititu, askok eta askok Interneteko bestelako iturriak (Wikipedia…) hobesten dituztenez.
Rafelen ustez, gaurko hiztegi gehienen arazoa eman zaien funtzioa da: “Testu baten barruan dagoen elementu baten esanahia deskodetzeko eginak dira, ulermenera zuzenduta daude”. Horrez gain, ordea, “testu berriak modu egokian sortzeko aukera ere eman beharko liokete erabiltzaileari”. Hiztegiek funtzio interpretatzailetik funtzio sortzailera mudatu beharko lukete, beraz, baldin eta atzean geldituko ez badira.
Estandarizazioa ez baita normalizazioa
Ikuspegi akademiko hutsetik erreparatuz gero, ingurune digitalak hizkuntzalaritzari eta bereziki hiztegigintzari abantaila tekniko handia eman izana inor gutxik jar dezake zalantzan. Zein da, ordea, erabiltzailearen ikuspegia? Nola hautematen du hizkuntzaren estandarizazioa, izaki digitalak garen honetan?
Mikel Zalbidek tinkoago formulatu zuen galdera: “Ondo al goaz?”. Akademiaren ehun urteetako jarduna errepasatuz, euskara arautzeko eta kodifikatzeko aurrerabideak oro har emanak direla eta euskara “albo-hizkuntza handien parean edo paretsu” jarri dela azaldu zuen. Horrenbestez, eta Zalbideren hitzei jarraiki betiere, “egin beharrekoak eginda” daudela pentsa omen lezake zenbaitek, “euskara estandarizatuta” dagoela eta, areago, “Euskaltzaindia sobera dagoela hemendik aurrera”.
Hizkuntza zuzen erabiltzeko arauak ematea, ordea, “gauza bat da”, eta arautze horren ondorioz “hizkuntza estandarizatuta egotea, beste zerbait”. Horretarako, “hiztun-elkarte horretako kideek, jendeak, arau horien beharra sentitu behar dute beren eguneroko bizibidean. Arau horiek ikasi egin behar dituzte, eta batez ere, unean-unean erabili”.
Zalbidek ongi azaldu bezala, “arauak ematea” ez da Euskaltzaindiaren azken helburua, “bitartekoa baizik”, eta xedea 1919an ezarri zela ekarri zuen gogora. Batetik, “edozein lekutako euskaldunek edozein lekutako euskaldunekin euskaraz egin ahal izatea, elkar ulertzeko arazo gordinik gabe”. Bigarrenik, “eguneroko mintzagai arruntez gain, ordura arte erdaraz landu eta bideratutako gai jaso eta formalez euskaraz jardun ahal izatea”, hitzez nahiz idatziz. Eta hirugarrenik, “euskaraz ez dakitenei euskaraz ikasteko hizkuntza-eredu bateratua eskaintzea”.
Euskaltzain donostiarraren arabera, “hezur-mamitze edo inplementazio-lanekin” uztartu behar da corpus-plangintza, eta era berean, “ebaluatu egin behar da etengabe”, hezur-mamitze hori ongi ote doan jakitearren. Zehazteke, ebaluazioaren emaitzak Akademian eta gainerako lantaldeetan –argitaletxe, eskola, komunikabide eta abarretan–, nola txertatuko ote liratekeen.
Bizkitartean, hizkuntzaren hedapenaz eta erabilera egokiaz arduratzen diren erakunde, fundazio eta gainerako elkarte gehienek –tartean UZEI, Elhuyar eta Euskaltzaindia bera–, etorkizunari eta, beraz, gazteen ohiturei begira jarririk, baliabide praktiko eta ludikoetan nahiz sare sozialetako egunerokoan bilatu dute hiztegi hutsen bidez lortzen ez den oihartzuna. Egun, hartu-eman zuzenak berebiziko garrantzia du, eta Jagonet moduko zerbitzuei berehalakotasuna eta interaktibotasuna ematea lehentasun bihurtu da.
Zalantzak argitzeari begira, esate baterako, galegoaren akademiako Iolanda Fernández Casalek Twitter sareak ematen duen abantaila nabarmendu zuen: “Galderak publikoki egiten direnean, hedapena askoz handiagoa lortzen delako; eta kezka agertu duenari ez ezik, hor adi dauden guztiei ematen zaielako argibidea”. Bestalde, webgunean duten formularioak ez bezala, Twitter sareak espezializatuak ez diren erabiltzaileengana hurbiltzen dituela azaldu zuen. Aipamen berezia egin zien, gainera, YouTubeko bideo laburrei, webgunean jarrita dituzten lexiko jolasei eta, orobat, “Urteko Hitza” deitu kanpainari, botazio herrikoian hautatzen delako Gabonak aldera, eta arrakasta mediatiko handia erdiesten duelako.
Sare sozialen harira, datu esanguratsuak erakutsi zituen Hans Van de Veldek, Fryske Akademyren izenean. Adibidez, “gazteen % 80 frisieraz mintzo da, baina horien artetik % 20k besterik ez du mezu publikorik idazten Twitterren”. Whatsapp aplikazioari dagokionez, “% 55 dira tarteka idazten dutenak, baina betiere halamoduzko ortografian eta gai pertsonalez”. Izan ere, “frisiera hizkuntza mintzatua da”. Lurraldeko gobernuak 1.500.000 euroz handitu zuen hizkuntzari eskainitako aurrekontua, ingurune digitalean duen egoera hobetu dezan. Kopuru horren “zatirik oparoena sareko erraldoiei” ematen zaiela aipatu zuen Van de Veldek: “Microsoftek dirutza hartu du, baina ordainetan zuzentzaile hutsa jaso da, eta ez ditu frisieraren aldaerak erakusten”. Google Translate itzultzaile automatikoak ere zati handi bat eraman du, eta horrez gain, “ahotsaren ezagutzeari eman zaio garrantzia”. Ildo horretatik garatu dituzten tresnen artean aipagarri, osasun zerbitzuei eta zaintza medikoari zuzenduriko aplikazio elebidunak.
Benazet Dazeasek, okzitanieraren egoeraren gaineko errepasoan, sei barietate nagusi, hizkuntzaren estatus sozial ahula, transmisio eskasegia eta baliabide linguistikoen atzerapena aipatu zituen gaurko egoeraren adierazgarri.
UZEIko kide Ainhoa Arregik ere gordin deskribatu zuen gaurko panorama: “Asko aurreratu da euskararen ibilbide normatiboan, baina estandar hori finkatzea falta da”. Horren adibide gisa, “zuzentasuna bermatzeko mila eta bat tresna sortu, egokitu eta garatu” direla esan zuen, “baina argi dago ez dela asmatu, ez baitira ezagutzen, eta are gutxiago, masiboki erabiltzen”. Arregiren ustez, hain zuzen, horretan jarri behar da azpimarra, “baliabide horiek ezagutarazi, sustatu eta bultzatzeko modu berriak pentsatu behar dira”, gaur egun erakusten dena zuzena eta egokia izateak “ezinbesteko baldintza” izan beharko lukeelako. Horren haritik, “eredugarri” izan behar dute, besteak beste, euskal Wikipediak, hezkuntzatik iristen direnek eta komunikabideek.
Bide horretan, “kontzientziazioa, presio soziala eta oinarria zaintzea” jo zituen gako nagusi, eta helburua lortzeko, “elkarrekin estrategiak pentsatzeko garaia” iritsi dela aldarrikatu zuen.