Euskaltzaindiaren Hiztegia

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Forma baztertua

Bazt. Ik. arraza.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

abendañotar 2, Etxde (“Dena dela, Abendañotarrak beren buruak bi su artean ikusirik, zearo nahastuta, kemengabetuta eta biotz-autsita gelditu ziren”, “beren eriotzak mendekatzea Ganboarren eta Abendañotarren odolez”).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

HiztEn: ez dugu aurkitu; LurE: sarrerarik ez du, azalpenean ageri bada ere.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

-tar osaerakoak

Kategoria

iz. eta izond. edo izlag.

Jakite-arloak

Hist.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Forma saihestekoa

Saih. Ik. abendu.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-aldi.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH argitaratuan etorpide 1 (EEs 1914); corpusean, gainera, abenida 1 (Txill Let: "arratsean eta abenida argitsutik batez ere bere errañua zeruan erregekiro islatzen denean").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

abenida 5 (A. Arkotxa 3; B. Gandiaga, Egin); etorbide 12: EgAs 1 (J. Goñi ZArgia 1929); B 3 (Osk); EB 8 (G. Nazabal, G. Ansola, X. Mendiguren Bereziartu, X. Olarra, K. Fdz. de Larrinoa, J. Urkijo, BEO); etorpide EB 1 (J.A. Arana); hiri-bide EB 1 (X. Odriozoloa); hiribide EB 28 (J.A. Agirre, G. Nazabal, N. Mujika, UZEI, E.J. 2, Deia, EHAA 16).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

abenida : DFrec 3, AB38 1, AB50 1; etorbide : DFrec 1, AB50 4, HiztEn-LurE, Euskalterm 3; hiribide : AB38 2, AB50 28, HiztEn-LurE, Euskalterm 3; ibilbide : DFrec 14, AB50 8, HiztEn-LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

et(h)orbide : DRA (1 origen; 2 caudal de dinero; 3 acceso), Lh DBF (origine), Casve EF; hiribide : Casve EF (voie urbaine); ibilbide : Casve EF; DRA (1 camino, vía; 2 camino, conducta; 3 andanza; 4 curso; 5 regla de conducta; 6 paso, modo de andar).

Erdara/euskara hiztegietako datuak

avenida/avenue-ren ordainak hiztegietan begiratuak: HiruMila: etorbide; uholde, uriola, uhar; hiribide. // ElhHizt: etorbide, hiribide; uholde. // Lur EF/FE eta EG/CE: hiribide, etorbide. // Casve FE: helgüne, hiribide. // HaizeG: bide, ibil-bide, bide zabal. // T-L LFB: bide. // PMuj DCV: (1. riada) uralde, ur-amil, uraldi, ugalde, ur-bolada, ugolde, ujol, euri-jasa, euri-erauntsi; (2. camino) bide, etorpide; (3. vía) ibil-bide, ibil-toki, ostail-bide, zugatzbide; (4. afluencia) joera, jokera, jogune, batzaldi. // Azkue Aurkibidea: (h)askari, helgune; uramil.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Forma saihestekoa

Saih. Ik. etorbide, hiribide (ik. hauen arteko banaketa-bereizketak).

Forma arautuaren azalpenaz oharra

gehitzeko eskatuz:

Diakronia

Zah.

Forma baten adiera(k)

1 hitzarmena. 2 oharra, abisua.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

abeni, abenitzen.

Diakronia

Zah.

Forma baten adiera(k)

elkar hartu, ondo konpondu.

aber [Oharra: Euskaltzaindiak, aber-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ea1].

OEHko datuak [laburduren azalpena]

20.21: OEH: aber. 1. A ver (en tono interrogativo, empleado para mostrar interés por algo). Ez: ementxen dakat . portamonedan gordia. --Aber, aber? (Estuasunekin). Sor Gabon 59. 2. (V-gip ap. Elexp Berg ). A ver si. (Empleado para introducir o reforzar oraciones interrogativas indirectas, para mostrar expectación o curiosidad...). " Ni kalera noia eta aber ondo portatzen zaten " Elexp Berg. . v. ea. Aber asmatzen dezuten zeñek erosiko dizkizuten. Alz STFer 133. Gero asitzen dira / alkarri galdetzen / aber puertorik iñork / dezuten ikusten. Arrantz 101. Galdera egingo diot / Pello Errotari / aber egiya ote dan / jakin detan ori. Tx B III 24. Aber boluntariorik bazan. BAyerbe 32. "A ver. [...] Preguntau dost aber nun laga ziñuan bere guardasola" Elexp Berg. . Aber zer esaten duan. BAyerbe 126. 3. A ver. (Empleado para reforzar una exclam.). Ofizio orri eldu bear zenion zuk. --Bai, baña aber eun pezta osatzeko zenbat ardit biar dian. --Len aña balio du bada oraiñ ere arditak. Alz STFer 129. Nik esango dizut nun egin amaiketako ona. Atoz nerekiñ. Bestela . aber zer sentimentuba izango luken zure andregai Joxpa-Akiña edo [...]. Ib. 119. 4. A ver. (Empleado para llamar la atención antes de decir algo). Len aña balio du bada oraiñ ere arditak. --Ederki eman ere. Aber gu txikiyak giñala Krixtoenera juaten giñanian: [...]. Alz STFer 129. ABER BA. (V-gip ap. Elexp Berg). a) "A ver pues. Maria! aber ba! Bazkaltzeko ordua izango da oiñezkero. Presa eman nahi denean eta horrelakoetan erabiltzen da" Elexp Berg. b) "A ver si. Aber ba bakaziño on batzuk pasatzen dittuzuen" Elexp Berg. "Kaguen zotz, ixilik egon! aber ba gero eh...!" Elexp Berg. ABER GERO. "A ver si. Aber gero belarrondoko bat emoten dotsuten! / Aber gero zeu lan barik gelditze zan" Elexp Berg.

aber 183: a) Zehar-galderazko esaldi txertatu baten hasieran, indargarri gisa ezartzen den hitza: EiTB (“Deitu telefonoz, eta aber zer esaten dizun”), Elkar (“Bueltatzen naizenean, aber egunen batean bizikletak hartu eta errekako presara igotzen geran, ta inor ez badabil...”)… b) Azalpen baten aurretik erabiltzen dena: Berria (“Aber, nik ingelesez jakin badakit, eta haur, gazte edo helduei erakutsi diet, baina hori egin dut hizkuntza bat erakustekotz, ez hizkuntza hori, eta hori bakarrik, nafarrok eguneroko bizitzan erabiltzekotz!“), Deia (“Atseden hartzeko eta lasaitzeko kafea. Aber. Nik ulertzen dut estrategiak erabili behar direla produktuak saltzeko; nik ulertzen dut eroslearen beharrak aztertu behar direla produktu berriak sortzeko eta hauen salmentak bizkortzeko; ulertzen dut beti zerbait berriaren bila ibili behar hori, baina saldu nahi honek, zerbait berri asmatu nahi horrek, gauzak desnaturalizatzera eramaten ditu askotan marketing enpresak eta produktoreak”), EiTB (“Aber, Irene, normala da zutaz duda egitea. Hainbeste gezur eta gero...”)… c) Zerbait onartu edo ikusi nahi dela eskatzeko: Berria (“Martak ezin du sinistu: --Arropa erostera joan zara…... Zu bakarrik. Emaztearen ahotsaren trufa doinuaz ohartuta, Raulek ez dio erantzun; burua mugitu du goitik behera, besterik ez, eta aurrera egin du pasillotik. --Aber --Martak logelaraino jarraitu dio senarrari, jakin minez, eta marrazki bizidunak ikusten zegoen Unaik atzetik segitu die”) … d) Harridura adierazteko: Berria (“Aber, aber... Hona hemen www3.gipuzkoa.net . Ea zer dioen...2004ko datuak, horien arabera Gipuzkoako Bidasoaldean bizi zen jendearen artean 15 urtekoak 600 ziren, eta 70 urtekoak 700. Ai ene, 40 urtekoak adoleszenteak baino kopuru bikoitza ei ziren”), EiTB (“Aber, aber... Zer gertatu duk? Zergatik doa? Ezin duk horrela bat-batean Kubara joan...!”) … e) interj.: Berria (“Eta isil. Entzuten duenaren itxura egiten zinan nire aurpegi zurbil aldera bere aulkian eserita. Ni ikaraz. Bera ziur. Ez dun ba egongo? Aber! Ahoskatuko ote dinat lehen bezala? eta nik lana egin nahi dinat. Panikoa aizan!“), EiTB (“Aber! Mesedez! Lasaituko zarete?”)…

Beste (edozein) iturritako erabilerak

20.5: aber 55: a) Zehar-galderazko esaldi txertatu baten hasieran, indargarri gisa ezartzen den hitza: Berria (“Aber besteek zer esaten duten...”), Xabier Mendiguren Elizegi 10 (“Deseatzen nau, aber noiz allatzen dan”), Jon Arretxe (“Ba beatu, nire pregunti oso sinpli de: nik jakin nahi neuke aber benetan holarik bizi dixen etxetik kanpora dabizen estudiantik, zure liburun erakusten dan latxerik”), Bernardo Atxaga (“Gure erriko Gregoriyokin soldau Afrikan eon dienak bazabiltzak emen, eta otako bati galdetuzioat aber ze iteun Gregoriyo Bariak, eta ala esan ziak, bestetako ez omen dik balio eta arrantxero eon biar, erdara ezdakila ta libratzen omen dek askotan”), Pablo Sastre (“Nagusia hasi zitzaion galdera arraroak egiten, aber bakarrik bizi zen, aber deportea egiten zuen, aber umeak izateko pentsamenturik al zuen...”)… b) Azalpen baten aurretik erabiltzen dena: Josu Zabaleta (“-Aber... baina... zuek Belgikan ez egon?”), Iñigo Aranbarri (“-Aber, zu nola deitzen zara?”), Pablo Sastre (“Aber. Gizon honek etxea miatu nahi du eta, begiratu zer egiten duen”)… c) Zerbait onartu edo ikusi nahi dela eskatzeko: Patziku Perurena (“Aber erakutsi hankak”)… d) Harridura adierazteko: Eider Rodriguez (“Aber, aber, aber.”)… e) interj.: Pako Aristi (“"Aber", Pintxok, "atzeko horiek, zer etorri zarete, asanbladara ala jolasera?”), Karlos Linazasoro (“"Aber, kamera horiek! ", esan nuen orduan larri, txori hark zer zekien ikustearren”) …

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Polikiago aztertzea komeni da, ez baitago garbi beti ‘ea’ den. Hurrengo bilerarako informazioa bilduko da.

Baztertutako forma onartzea proposatu da. Asko erabiltzen da, baina ahozkotik hurbil dago. Horregatik Heg. eta Lgart. markak ezarriko zaizkio

Forma saihestekoa

Saih. Ik. ea ("ikus (ea) badatorren").

Forma berria da, eta hobestekoa lehiakideen kaltetan

Hainbat formari dagokion paradigma erregularra

-s + b- (-sp- egitera eramango lukeen arrazoirik ez baitago erabileretan: OEHak ager. bakarra jaso du #mdash#Ldi IL#mdash# eta EEBSk beste bat: -sb- dira biak)

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Ongi eratua da

Er. gabea, baina egokia, ongi eratua.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: + / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-tze/-keta.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

uranioaren aberastea.

Euskaltzaindiaren Arauak

aberastu, aberats/aberastu, aberasten da/du ad.

Sistematika batean bil daitezkeen aditzoinak

aberastu, aberats (edo aberastu), aberasten

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: ABERATS EGON. Ser (litm. 'estar') rico. Nola nihor iar diteken egiazki pobre, egiazki aberats dagoelarik. Hamabortzgarren Kapitulua. SP Phil 268. O Jauna, ze aberats nagoan Zugaz! Añ EL1 162. Ta dirubak eukazanari? Aberats eguanari? Oh! Milla tatxa, ta palta euki arren, aixaatuten deutsa buruba diabrubak. fB Ic III 351. Nahi nuke yakiñ beraz / hanbat yende zoroek, / Urre, zillarrak metatzen / bethi hari direnek, / Zer duketen gehiago / Bertzen gizon batek baiño? / Erromesena hek bezaiñ / aberats dago obian. Gy 87. Badakizute ba; ni nago izugarri aberatsa, eta nere ondasunak izango dirade [...]. Apaol 103. Egonzaiteken bai, balle kaur aski abrats; baia eztago gizonik, dago aministrazione gasto bat. Mdg 138. Mina batzuen jabe zala bagenekigun, aberats zegola're bai. Alz Txib 84. Urte gutxitan aberastu da, ta ain aberats egon bear du, nun dana utzitzeko asmoa artu duen. ABar Goi 29 (32 badakik, ori aberatsa ziok).

aberats egon 1, DiarioVasco (“ondo pasatzeko gogoz aberats gaudela”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

Ez dugu aurkitu aberats egon formarik.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta jasotzekoa azpisarrera gisa. Eta, honen barruan, azpiadiera gisa jaso ‘sagarrondoa aurten aberats dago’ moduko adibideren bat (fruta-arbolak fruitu ugari duenean erabiltzen da, L. Baraiazarrak dioenez).

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

azpisarrera gisa jasotzekoa aberats sarreran.

Jatorrizko forma

abere, abel-

Jatorrizko forma

abere, azienda

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: abere xehe, abere-hiltzaile iz.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

erants azpisarrera gisa: abere-talde.

Adiera(k) edo arlo semantikoa

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: ABERE MUTU. a) Animal (mudo). Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre mutuek orobat / akorduzko musika. EZ Noel 56. Guztiak barur zitezilla, eta are abre mutuei ere, etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70 (V 46). Are abre mutuek ere eztute [...] lehen izan diren ostatuetarik, aitzinat iragan nahi. Ib. 92 (V 62). Aitzitik abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. Presunak eztirela abre mutuekin konparatzeko. ES 171. Bena abere mütü eli bat bezala, baduatza arimaren perdizioniala. Mst III 12, 4. Abere mutu biren erdian jaio dana. Acto 374. Argirik eztauken abere mutuak. Añ EL2 45. Eguno eztabe / abere mutuak / ta piztia uzuak / egin berbarik bapere. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ikusten ditugu / beraren liburuak, / nola abere mutuak / ikusten dituen / goizaldean zeruak. Arti MaldanB 213. Auspez belauniko, letariak kantatuz, / egunsentiari intzentsua botatuz, / zimuek ziruditen abere mutuak. Ib. 196. Ipui lagunak, nahiz abere mutuak nahiz hala-holako gizon emakumeak, bizirik daude egilearen irudimen hezean. MEIG II 131. Astaka abre mutu batek, gizon gisa mintzaturik [...]. "Subiugale mutum animal". He 2 Petr 2, 16 (TB asto urrixa mutu bat, Dv abere hezi mutuak, IBk asto mutu bat). b) (-mute BN-ciz), ABELMUTU (BN-ciz-baig). Ref.: Bon (abelmutu); A (abere-mute). "Ganado caballar" A. "Abelmutu, caballería (BN-baig; Lacombe)" DRA.

adib.: “mutu 1 adj./iz. Hitz egiteko ahalmenik edo gaitasunik ez duena. Sortzez maingu eta mutu zuten haurra. Mutua eta gorra da (Ik. gor-mutu). Ene ahoa mutu da zure aitzinean. Mutuei hitz eragiten diena. Nor da itsuak argitzen eta mutuak askatzen dituen hori? Begira herriaren onari dagozkion gauzetan, mutuaren eran egon zaren, esan behar dena esan gabe. 2 (Adizlagun gisa). Muturik. Hain mutu egoteko ez dakit zer duen. Baina hau esan eta laster mutu gelditu zen. 3 adj. Mintzatzen ez dena. Argirik ez duten abere mutuak. Zuek, pareta mutuak, gizonak baino gupidatsuagoak zarete. || Zinema mutua“.

Ez dugu aurkitu abere mutu formarik.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

Ez dugu aurkitu abere mutu formarik.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adibide gisa jasotzea aski da, dagoen bezala.

Zerrendako forma osatua(k) baztertuz, osagaietako bat jaso da

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH s.u. aberetar.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: aberetar / LurE: + / ElhHizt: aberetar / EskolaHE: +

Sinonimoa(k)

aberezko.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-tiar/-zko.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

abere(tu), aberetzen.

Aditz-erregimena

da/du ad.

Forma baten adiera(k)

gizakia abereen antzeko bihurtu, hauen tasunak hartuz.

Ongi eratua da

erabili gabea da; baina ongi eratua eta argia eta, lantaldearen ustez, aberekoi baztertuaren ordain egokia.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: - / EskolaHE: +

Sinonimoa(k)

aberetiar.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-tiar/-zko.

Jatorrizko forma

aberia, pane

Euskarazko forma da batasuna egiteko bidea

"aberia. ik. matxura"

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Atzizkien araberako erabakiak

-koi/-zale.

Kategoria

izond.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

olerki aberkoiak.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Nazioarteko forma da, arloa mugatuz onartzekoa

nazioartekoa da Fis. eremuan (eta, hedadura apalagokoa Biol., Fil. eremuetan): onartzekoa iruditzen zaio P. Xarritoni.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

AS gisa emateko eskatuz: Aberri-egun.

Euskaltzaindiaren Arauak

aberrigabe izond.

Eratorri-konposatu egokia da, beste gabe onartzekoa

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

aberriratu, aberrira, aberriratzen

OEHko datuak [laburduren azalpena]

aber- 55 / adber- 32: abertitu 47: B 1 (Balad); G 1 (PE); IE-Zu 33 (Lç, EZ, SP Phil, Tt Onsa, Gç, Dh, JesBih, Bordel, Gy, ChantP, Mattin); eta -tü ZuAm 12 (Mercy, CatLan, Etch); abertimendu IE-Zu 8 (Lç, Harb, SP Phil, Tt Onsa, Dh, JesBih); adbertidu B1 (Astar II); adbertitu 19: G 2 (Gco I, Ud); IE 17 (Lç, EZ Man II, LE Prog, Bordel); adbertimendu IE 12 (Lç, EZ Man II); OEH argitaratuan, gainera: abertitu (ZBulda) adbertimentu (OA) bana.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ez dugu adber- formakorik aurkitu; abertitu 2, Zu-EB (M. Heguiaphal: "nahi deizut eman arunt eta ederrik pakia,/ abertituko zutut nuiz eta ere beitate puntia"; P. Lizarralde: "Lanbroaren artean ibar estu bat eta zenbait baserri zuri abertitu zituen"); abertimendu IE 1 (Aita Blaise: "Manatzen du hobendunari egin zaizkion hiru abertimendu on bere baithan sar dadin").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

abertitu : DFrec 2, HiztEn; abertimendu : HiztEn.

Hiztegietako informazioa

Beste hiztegietakoak: abertitu : ElhHizt, HiruMila; abertimendu : ElhHizt, HiruMila. // Hiztegiotan ez dugu aurkitu: Lh DBF, Casve EF, DRA, PMuj DVC.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

aberti, abertitzen.

Behe-mailako formaren aldean hobestekoa

Beh. ik. ohartarazi, jakinarazi.

Aditz-erregimena

du ad.