Euskararen Gramatika

18.4.6. Marinelei abisua: izenondoko datiboak

18.4.6a Egiturazko kasuak postposizioetatik bereizteko erabili dugun irizpide nagusia aditzarekin egiten duten komunztadurarena da: ergatiboz, absolutiboz eta datiboz markatutako argumentuak baino ez direnez komunztadura eragiten dutenak, eurak dira egiturazko kasu bakarrak (partitiboa absolutiboaren aldaera bat baizik ez litzateke, eta gainerakoak komunztatzen ez direnak, postposizioak). Bada, oraingo honetan, kasuak postposizioetatik bereizteko beste irizpide bat erabiliko dugu, hots, izenaren ondoko datiboak edo nahiago bada, datibo izenlagunak. Aipa dezagun lehenik eta behin, adibide klasiko eta polit bat egitura ezagutarazteko: Marinelei abisua (Etxeberri Ziburukoa).

Egitura honetako datiboa, hots, marinelei, abisua izenaren ondokoa da, edo bere izenlaguna nahi bada. Halako datiboak sarri aurki daitezke gaztelaniaz edo ingelesez, adibidez: Aviso a navegantes.

18.4.6b Alabaina, euskaraz askoz erabilera mugatuagoa dute, eta nagusiki izenburuetan agertzen dira, aspaldi genion bezala (EGLU-I: 233); beste hizkuntzalari batzuek ere aipatu dute kontu bera (de Rijk 1998a: 378). Horregatik, oso bazterrekoak dira eta oso bakanak izenburuetatik aparte izenondoko datibo hauek erakusten dituzten agerraldiak: Hona zer izan ziren haren azken hitzak bere semeei: “Mutikoak, mutikoak, aski baduzue zeruari beha egonik!” (Larzabal); Gaur denak ziren bibak eta gorak kapitainari, Caballeriari eta haiez erditu zen amari (Manu 416, in Fernández eta Sarasola 2010)¹⁷⁰.

Bestalde, EGLU-I liburukian (233) ageri da onargarriagoak direla datiboa eskuinetara dakarten adibideak (ezkerretara dakartenak baino), eta Albizuk (2009) ere eskuinetara lerratzen diren izenondoko datiboez dihardu. Nolanahi ere den, ezkerretara lerratzen direnak ere badaude, adibidez, gramatikari eta euskaltzain ezagun baten omenaldi-liburuak izenburu hau du: Beñat Oihartzabali gorazarre. Baina Oihartzabalen omenezko ekitaldirako gonbidapenean, bestelako hurrenkerarekin ageri zen liburuaren izenburua: Gorazarre Beñat Oihartzabali.

Zalantzarik gabe, sarriago ageri dira, agertzekotan, izenaren eskuinetara ezkerretara baino, baina azken hauek ez dira ezinezkoak.

18.4.6c Datibo hauek eztabaidagai izan dira euskal gramatikan, datiboaren izaeraren nondik norakoak zein diren erabakitzeko. Izan ere, egiturazko kasutzat jotzen ditugun horietan (ergatiboa, absolutiboa, datiboa) izenondoko gisa ager daitekeen bakarra (bere muga eta guzti) datiboa baino ez da. Ergatiboak eta absolutiboak izena modifikatzekotan, genitiboa behar dute: frankisten sarraskia; gudarien sarraskia.

Zalantzarik gabe, zirkunstantzia historikoak ezaguturik irakurketa egokia egitera eramango gaituzten arren, perpaus horiek anbiguoak dira: edo frankistek/gudariek egin zuten sarraskia edo frankistek/gudariek jasan zuten sarraskia. Bestela esanda, genitiboaren bitartez berreskura daitezke ostean ergatiboz edo absolutiboz markatuko genituzkeenak (egilea eta gaia, hurrenez hurren). Izenondoko datiboak ere ordezka dezake batzuetan genitiboa. Esaterako, Jules Verneren nobela gogoangarriaren izenburua bietara itzuli da euskarara: Munduaren itzulia 80 egunetan; Munduari itzulia 80 egunetan.

18.4.6d Izenondoko datiboaren ordez, genitiboa erabil daitekeela diogu EGLU-I liburukian (233), baina hori egia izanik ere, adibide batzuek behintzat ez dute genitiborik onartzen (irakurketa horrekin, jakina): ?Marinelen abisua.

Adibide hori gramatikala da, jakina, marinelak eurak badira abisua ematen dutenak, baina ez dirudi interpreta daitekeenik marinelei emandako abisu gisa.

Hortaz, datiboa kasua da bai, baina postposizioek ohikoa duten bazterreko jokabidea duela pentsa daiteke. Izan ere, postposizioek tarteka badituzte izenondoko agerraldiak: Jakoben jaiskera Egiptora (Lardizabal); Gerora automobil zelularrak banan-banan jasotzen zituen etxera bidean (Payá).

Nolanahi ere den, izenondoko postposizio hauek ere nahiko bazterrekoak dira, eta holakoetan ezinbestekoa da, de Rijkek (1988, 1993) aspaldi irakatsi zigun bezala, -ko postposizioa gaineratzea postposizioari izen bat modifikatzeko: antiojuak Txabirentzat; Txabirentzako antiojuak. Bada, de Rijkek berak eta Elordietak (2001) ere zehaztu dutenez, postposizioek ez bezala, datiboak ezin du sekula -ko postposiziorik jaso: *Marineleiko abisua.

18.4.6e Azkenik, azpimarratzekoa da izenondoko datibo gisa ager daitezkeen datiboak helburuak baino ez direla. Goian, adibidez, aipatu ditugun esperimentatzaileak edo jabe datiboak eta datibo hunkituak ezin daitezke inoiz ere testuinguru honetan agertu, eta besterik gabe ez-gramatikalak dira (Fernández eta Sarasola 2010): *gogorapena umeei; *ahanztura umeei; *begien argiketa itsuari.

Datiboen artean, beraz, nolabaiteko asimetria dago izenaren ondoan joateko aukerari dagokionez: helburu datiboak postposiziora hurreratzen direla dirudi; aldiz, esperimentatzaileek edo jabe datiboek eta oro har datibo hunkituek ez dute postposizioen jokabidearen inongo aztarnarik.

¹⁷⁰ Fernándezek eta Sarasolak (2010) mintzagai honi buruz bereziki egindako lanean diote bi agerraldi hauek eta beste bat baino ez dituztela aurkitu, testu klasikoak eta EPG (Ereduzko Prosa Gaur) corpusa arakatu eta gero. Bazterrekoak baino gehiago dira, beraz.