Euskararen Gramatika

35.1. Sarrera

35.1a Denbora adierazten duten aditzaz besteko baliabideak aztertuko dira kapitulu honetan. Aditza oinarrizkoa da, jakina, denboraren adierazpenean. Haren bidez eginiko adierazpena zehazteko, berriz, osagarri adberbialak erabiltzen dira. Etorri zen adizkiak, adibidez, iraganean kokatzen du gertakaria, baina kokapen hori osagarri adberbialen bidez areagotu daiteke³¹¹: {atzo ∼ igandean ∼ duela bi egun ∼ lana amaitu zuenean ∼ lana amaitzean} etorri zen.

Osagarri horiek ‘denbora’ adierazten dute denek, bistan da, baina multzo heterogeneoa osatzen dute.

35.1b Osagarri adberbialak hitz edo sintagma mota desberdinetakoak izan daitezke: adberbioak (atzo) edo postposizio sintagmak, adberbioarekin eginak (atzotik, atzo arte), izen sintagmaren gainean eraikiak (igandean, [jaio zinen egun]ean) edo perpausa gobernatuz eginak ([jaio zinen]ean) —azken bi sintagma horien arteko aldeaz, ikus § 36.2.1a—.

35.1c Aditzera ematen dituzten denbora nozioak ere bat baino gehiago dira: goiko adibidekoek gertakaria denboran kokatzea dute helburu, baina beste batzuek iraupena adierazten dute (Luzaro egon naiz zure zain), beste zenbaitek maiztasuna (Bitan izan naiz Berlinen), eta badira, azkenik, prozesuaren fasea adierazten dutenak (Oporretan da oraindik). Garbi ikusten da, esate baterako, Atzo ordu erdian egin zuen etxetik lanerako bidea perpausean denbora-osagarri bi ditugula —atzo eta ordu erdian—, eta bistan da nozio desberdin bi ematen dituztela aditzera; lehenak kokapena adierazten du, noiz egin zuen bidea, alegia; eta bigarrenak, berriz, iraupena, hots, zenbat denboran egin zuen.

35.1d Denbora-erreferentzia emateko moduan ere bada alderik. Zenbaitetan esaldiak gertakari bakarra aipatzen du, eta osagarriak zuzenean seinalatzen du hari dagokion denbora; adberbioek edo izenaren gainean eraikitako postposizio sintagma batzuek egiten dute hori: {Atzo ∼ igandean} etorri zen laguna. Perpausarekin eginiko osagarriak, aldiz, beste gertakari bat aipatuz seinalatzen du perpaus nagusiko gertakariari dagokion denbora: Lana amaitu zuenean etorri zen laguna perpausean, esate baterako, ‘lanaren amaiera’ da lagunaren etorrerari erreferentzia ematen diona. Gauza bera gertatzen da gertakari-izena duten osagarriekin ere: Gerraren amaiera arte ez zen etxera itzuli perpausean, hain zuzen, ‘gerraren amaiera’ da itzuleraren denbora erreferentzia.

Horiek horrela, atal bitan banatuko dugu osagarri adberbial hauen azterketa. Adberbioekin edo adberbioaren nahiz izenaren gainean eraikitako postposizio sintagmekin eraturikoak izango dira aztergai kapitulu honetan; hurrengoan, perpausekin eginak aztertuko dira, eskuarki ‘denborazko perpaus’ deitu izan direnak.

³¹¹ ‘Osagarri adberbial’ deitura zentzu zabalean erabiltzen dugu hemen, predikatuari denborazko esanahia eransten dioten sintagmak izendatzeko. Gramatiketan ‘osagarri zirkunstantzial’ ere deitu izan dira. Kapitulu honetan osagarriez mintzo garenean, bada, osagarri adberbial edo zirkunstantzial horiei egiten diegu eskuarki erreferentzia. Predikatuarekiko lotura semantikoari dagokionez, berriz, adjuntuak dira osagarri adberbialak gehienetan, hau da, predikatuak hautatzen ez dituenak. Zenbaitetan, hala ere, predikatuak eskatzen duen osagarri argumentala izan daitezke, hots, osagarri zentzu hertsian: Luze iraun zuen partidak (§ 23.3).