Euskararen Gramatika

14.10.2. Marka fonetikoak

14.10.2a Mailakatze hori egiteko marka fonetikoak (handiiiia), morfologikoak (handixea da), adberbioak (arrunt handia) eta konparazio atzizkiak (handiagoa) erabiltzen ditugu.

14.10.2b Balio bereizlerik ez dutenez, gaitz da arlo honetan zehazki mintzatzea marka fonetiko hauetaz. Baliabide hauek ahozko hizkerari dagozkio eta, horrenbestez, arruntean, ez dute idatzian (bustidurak salbu) aztarnarik uzten.

Zernahi gisaz, hiru marka mota aipa daitezke: azentua, palatalizazioak eta kontsonanteetan gertatzen diren zenbait ezaugarri fonetiko azkartzea.

Hola, sarritan silabako bokalaren luzapenaz lagundurik markatzen dugu azentua, eta anitzetan lehen silaban egiten dugu marka hori: jáaaaatorra duk hori gero!; sorgin gáaiztoa zen hura. Baina horrek ez du esan nahi beti hola egin behar denik, anitzetan beste silaba batean ere egin baitaiteke: edéeeeerra da! Hori da mailakatzeko erabiltzen dugun lehenbiziko bidea.

14.10.2c Euskaraz bustidurak garrantzi handia du, eta adjektiboekin ere baliatzen dugu anitzetan: nolakoa den testuingurua, ur hotza gauza bat da, ur hotxa bestea. Edo gizon zozoa eta gizon xoxoa. Palatalizazioa erabiltzen dugu, hain zuzen ere, forma hipokoristikoak sortzeko. Hortaz, adjektiboekin eztigarri gisa baliatu ohi dugu, ez goi maila adierazteko. Hala ere, oso neke da kontu horietan arau zehatzik ematea: gozo/goxo, zuhur/xuhur, bizi/bixi, labur/llabur, zintzo/txintxo eta abar. Dena den, askotan bi formak zeharo lexikalizaturik ageri dira, zeinek bere esanahi propioa duela. Hori da, hortaz, erabiltzen dugun bigarren bidea: gaizoa eta gaixoa aski diferenteak izan daitezke.

14.10.2d Bada, gainera, hirugarren bide bat: kontsonanteetan zenbat ezaugarri fonetiko indartzea, nolabait esateko. Puntu hau beste biei lotua agertzen zaigu anitzetan. Gisa denez, frikarietan nabarituko da hobekienik, txistukarietan (assssko, hasssserre…) nahiz —hasperena bizi den tokietan— soinu hasperenduetan (hhhandia, hhhitsa, zikhhina…, zeinetan hasperentzea indar handiagoz gertatzen baita). Zenbait lekutan /rr/-rekin ere holako zerbait gertatzen da: izugarrrria, harrrroa…

Marka fonetiko horiek beste mailakabideekin metatzen ahal dira: goxo-goxoa, biziki luxea, oso txintxoa… Eta esan behar da, bestetik, adierazkortasun bide hau izenekin ere gertatzen dela, enfasi kontua baita azkenean.