Toponyms (Place names)

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Aguilar haranaren sartaldeko hiria eta udala, Ega garaiaren bazterrean (Lizarrako merinerrian). 8,9 kilometro koadroko mugapea du, eta Santa Cruz de Campezo (Araba) (NE), Aguilar de Codés (SE), Cabredo (SW) eta San Román de Campezo (Araba, NW) ditu mugakideak. Ega ibaiak SWtik Nera gurutatzen du herria, bi zati eginaz. Ipar sartaldekoak, zelaiagoa baita, San Romanen mugan iristen du gorunerik altuena (859 m.) Mondaliendreko konglomeratu oligomiozenikoak azalerzatzen diren tokian. Hegoaldeko alderdian herrigunea dago, 622 m.ko altueran, alde banatan dituela ibaia eta Ioar de Codésko mendiaren azken tontorrak (994 m. Sierrachiquitan). Hainbat bioklimaren bilgunea, mediterraniarra ipar sartaldean, submediterraniarra erdialdean eta subatlantikoa hegoaldeko mendietan. Berezko arbol landaretza artadi eta fagadia dira, 670 Ha. hartzen baitituzte (mugapearen % 57,85) arteak 290 Ha. eta fagoak 278. Laborantza lurrak, Ega arruaren zatirik maneiakorrenean, azaleraren ehuneko 37 iristen zuen 1984ean 8437 Ha.), haietatik 345 lehor lurrekoak (laborea, patata, bazka berdea) eta 92 baratz lurra (erremolatxa, tabakoa, patata, barazkariak). Partzela kontzentrazioa 1968an egin zuten, eta lehengo 1.305 partzelak 203tara murriztu zituen. HISTORIA: Erdi aroan, "villa" generikoaren aitzindari doan osagaia Huissana, Hussana, Huxana, Uxana idatzirik agertzen da. Erregeren manupeko hiria izan zen; bertako nekazariek petxak ordaintzen zizkioten erregeri. Antso Azkarra errege zela parroki eliz bat altxatu zuten, itxuraz, arku puntadunarekiko ataria eta erromaniko kutsuko hormalde zenbait utzi dituena. Muga herria zelarik, 1279 baino lehentxeago bertakoek herria hustu zuten Erregek mehatxu hartu nahiko ote zuen bildurrez. Jendehustea galerazteko eta bizilagun gehiago etortzea lortzeko, Gerin de Amplepuis merio nagusia eta Lizarrako gazteluaren zainak, Laguardiako forua eman zien erreginaren izenean bertako kontzeju eta nekazariei eta bai hiria babestu eta bertan bizitzera etorri nahi zuten guziei, zenbait frankia, salbuespen, eta azienda tratuak aritzeko sakatasuna barne zirela, etxe bakoitzeko bi sos "fonsadera" aldera pagatu beharrarekin (1279). Harresia izan omen zuen babesgarri, Altadillek zioenez hondarrak nabari baitziren oraindik XX. mendean. Herriaren kokaeragatik bertakoak arrisku haundian egoten baitziren, defendatzeko errezagoa zen toki batera aldatzea pentsatu zuten, "Pueyo de la Riba" delakoa (1300). 1350ean 36 auzo sutondo zituen, denak ere nekazariak kondizioz, haien artean bikarioa eta zenbait ofizial (okina, arotza, zurgina, eta eskribaua). Handik urte batzutara (1366) 11 sutondo besterik ez ditu erroldean, Juan Périz alkatea eta Gartzia juratua buru zirela. XV. mendearen hasieran herriak izurriteak nozitu zituen eta hortaz jende galera franko haundia etorri zitzaion herriari, eta lehen omen zituen ehun auzoetatik 30 besterik ez omen zitzaion gelditzen; hargatik bada, Karlos III.ak aldi batez arindu zien koartelak eta fonsadera pagatu beharra (1418) eta azkenik erabat libratu zituen petxa guzietatik, haien ordez urtero zentso bat ezarririk, bertakoak franko eta kapare bihurtuz (1424). Etxagune barrenean Loretoko Amabirjinaren ermita dago; Santo Cristorena kanposantuan eta arte mendian Nuestra Señora del Encinedokoa, jatorriz erdi aroakoa, 1709 datatu den erretaula duena. Administrazioz Aguilar haranarekin bat eginik bazegoen ere, beretzako alkatea izaten zuen, auzoek hautatu eta proposaturik erregeordeak izendatua. 1822an Espainiako Gorteen erabaki administratiboek erabaki zuten Uxanabilla eta inguruko zenbait herri Arabari eratxeki zekizkiola, baina handik urtebetera neurria baliogabetu zen. 1845az geroztik bere gaineko udal gisa eratu zen, eta 1955ean Calahorrako diozesitik berezi eta Iruñekoari atxeki zitzaion. XIX. mendearen erditsutik, orduan 344 biztanle baitzituen, kopuru horretantsu egon zen, eta 1960 hamarkadan hasi zen jende galtzen. 1992an 133 biztanle zituen.
(...)