Toponyms (Place names)

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Aguilar haraneko udala eta hiria, Lizarrako merinerrian. 10,9 kilometro koadroko mugapea du eta Santa Cruz de Campezo (Araba) (N), Torralba del Río (E), Bargota (SE), Aras (S) eta Aguilar de Codés (W) ditu mugakide. Linares errekak, zeinaren ezker bazterrean baitago herria, bi zati egiten du herriko lurra: iparraldekoak Ioar mendiko (1.267 m.) eta Riscorroyoko (1.421 m.) tontor karearrizkoak ditu begirale. Hegoaldean arearri, buztin eta igeltsuzko mendiketatxo baten errenka dago, ur banalerroa dena. Klima eta hazkuntzak mediterraniarrak, artedia, mahatsa eta oliboa, eta submediterraniarra gailurretan. Larreak eta bazkalekuak gailen dira (637 Ha.) soroen gainetik (264 Ha.). Soroek laborea, bazka berdea, mahatsa eta almendra ekartzen ditu. Oihanak artea, haritza eta basaberritzeko pinuak. XIX mendearen erdialdean, "garia, oloa, garagarra, zekalea, dilistak, barbantzuak, barazkariak, patatak, kalamua eta lihoa" ekartzen zituen, eta behi, mando, ardi merinoa eta ahuntz azienda" hazten. Eper ehiza ugaria zen. HISTORIA: "Fazuelo" edo "Fazuello" erdi arotik agertzen da bere San Jorgeko eliza, Santa María de Nájerako monastegiaren mendekoa delarik, Monje beneditarren balderna batek eta haren priore buruzagiak zaindua. Karlos II.ak populazio barreiatua kontzentratzeko politika hasi zuelarik, erregeak agindu zuen Azuelo era "aldea" gisa eratxeki zekiola Aguilarko hiriari (1373), eta bai Karlos III.ak espreski hala konfirmatu eta sendetsi ere neurri hori (1393). Geroztik bategiteak aurrera segitu zuen. Gerrak ekarritako kalteen ordain, eta bere harresiak konpontzeko, Blanka erreginak aldi batez salbuetsi zituen Aguilar eta Fazuelokoak "fossadera" eta koartelak pagatu beharraz (1431), eta Leonor printzesak behinbetirakotu zuen mesede hori " Aldea"-ko eliz eta herri gizonak fonsaderatik libratuaz (1467). Horrela Aguilarri eratxekia egon zelarik, eta herria erregeren manupekoa zelarik, harrigarriak eta susmagarriak dira monjeek omen zituzten zenbait agiri, haien artean bat Teobaldo erregearena, Fazueloko nekazariei, "San Jorgeko monasterioarenak baitira", eman zien "aipatu San Jorgeko hirian bizitzeko eskubidea, inork ezin behartu dituela beste inon finkatzera", ezpada "ordenak hala nahita". Bai hizkuntzak bai edukiak beranduagoko faltsifikazio bat saltzen dute. Aizuna behar zuen, halaber, Vianako Printzearen denboran eman omen zen epai ustezko batek. Naxerako priorea eta Fazueloko bere kontzejukoak alde batetik, eta bestetik Aguilarko alkate, zinegotzi eta kontzejua zebiltzan auzian. Ustezko epaiak baliogabetzen zuen Fazuelotarrak Aguilarko bizilagun egiten duen pribilejioa, eta aitortu egiten zizkion Naxerako monasterioari beretzat eskatzen zituen jurisdikzio eskubide herriaren gainekoak. XVII. mendeaz gero, bederen, Naxerako abadeek epetik epera egiten zizkioten bisita pastoralak beren priorgoari eta, parrokiaren zaindari eta jurisdikzio zibilaren jaun ziren partez, San Jorgeko prioreak, alkatea eta elizako eta Misericordia edo gari gordailuko maiordomoak izendatzen zituen. 1285eko epai baten aginduz, San Jorgeko monasterioak bere zituen Garañango herriko eliza eta lurrak, Azuelotik hego aldera. Hango biztanleak "morroi eta petxapekoak ziren, eta monasterioak jartzen zion apeza eta bertako bazterren iguraia". XVIII. mendearen erdialdean monjeek beretzat nahi zituzten Santa Gadea edo Águeda eta San Martíngo herri hustuetako jabetza ere. Azken horretan 1750ean oraindik "orubeak hor dira eta horma barreiatuak ere bai"; nekazariek hamarrena pagatzen zioten Azueloko elizari hautsiberri edo luberrien aldera. Bi ermita horiez aparte, San Millán, Santa Engracia eta San Simeóngoak ere baziren. Azkenak irauten du. Beneditarrek priorgoa utzi zutelarik XIX. mendeko esklaustrazio eta desamortizazioen ondoren, 1839az geroztik parrokia Calahorrako diozesanoaren agintepera pasatu zen; herria, hiri izenarekin, bere gaineko udal bihurtu zen. San Jorgeko parroki elizak ospea du "Nafarroan diren eliz erromaniko kupuladunetan aberatsena" izateko. Denbora batean erliki altxor bat bazuen, ospatsua, aita Moret analistak goraipatua. Mende bat baino gehiagoan, 1960. urtera arte, 250 biztanlez gora eutsi zion, eta handik hara jende galtzen hasi (57 biztanle 1987an). 1992ko zentsoan 76 biztanle zituen.
(...)