Toponyms (Place names)

(...)
1-Fonetika-fonologia maila: 1.1-Bokalak: 1.1.1-Hersketa: -o > -u dugu erdaratikako txipu-n. -o- > u- gertatu bide da behin hitz hasieran: okaran > ukaran (Ucaranduya, 1591). Honelako hersketak frankotan azaltzen dira han hemenka toponimian, silaba trabatuan gehienetan. 1.1.2-Elkartuaren azken bokala: Apofonia dugu Erlategitxar toponimoan. 1.2-Diptongo eta hiatoak: -Diptongo hauek genituen: [jo] (Sariogunea) eta [we] (?) (Azpilkueta). 1.3-Bukaerak: -*one > oe > oi > jo dugu sario izenean, alegia, *Sar(e)one > saroe > saroi > sario ([sárjo] seguruenera). 1.4-Bokal batze, erortze, eta garatzea: 1.4.1-Bokal bategitea: -aa- > -a-: Açequialdea (1591); Balsaldea (1681. Cf. Balsa arana, 1591n), Mugarana. -ae- edo -oe- > -e-: Baserreca (1649az geroztik). 1.5-Kontsonanteak: 1.5.1-Bustidura: -[inV] segidan sudurkaria ez da bustitzen, antza: Erraquina (1604). -[VinV] segidaren ondorena, ordea, [ñV] bide da: Liçuridigaña (1591), Cirudigaña (1604). 1661ean, dena den, Izurdegaina ageri da. -[z] ez da bustitzen [izV] testuinguruan: Lizarduia, Lizarrekoa, Gizairudigaña. -Dirudienez, horzkari ahoskabea ez zen bustitzen [itV] testuinguruan: Iturriguibela (1715). -Atziziki txikigarriak soinu bustia zeukan: Recatoa (1604), Recachoa (1736). Honen azpian [tt] zegoela uste dugu. -ngo atzizki txikigarriarekin batera hasierako [z]-ren bustidura gertatzen da: Xubingoa. -txar 'zahar' dugu Erlategitxar leku-izenean. Hau arrunta da beste leku askotako toponimian ere, beti ere izenondoa elkartuaren bigarren osagaia denean. -Maileguetako kontsonante sabaikaria gorde egiten da: Portillua. 1.5.2-Herskariak: Hitz hasieran herskari ahostuna dugu: Buztintza, Dorregibela, Garatea, baina mailegu berrietan ahoskabea azaltzen da: Korraleta, Portillua. 1.5.3-Ezpainkariak: -m-z hasten diren bi leku-izen ditugu: Martxela, Mugarana. -f-z hasten den euskal leku-izenik ez dago. 1.5.4-Txistukariak: -Honako soinu txistukari hauek seguruak ziren Ezporogin: [s], [z], [x], [ts] eta [tz]. [tx]-rik bazen seguru ez dakigu, baina 1717ko balssaldea honen alde mintzo dela dirudi. -Elkartuaren bigarren osagaian -txar eta -xar 'zahar' dugu (ikus gorago). -Hitz hasieran s- edo z- edireten ditugu, baina behin tx- dugu: Txipuetabaratzea. -Hitz hasieran behin x- dugu (Xubingoa). Hemen soinu sabaikariak adierazgarritasuna du xede, bistan denez. 1.5.5-Sudurkariak: -n-z hasten den toponimo euskaldun zaharrik ez dago. 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku-genitiboa: Singularreko morfema -(e)ko zen: Lizarrekoa. 2.1.2-Inesiboa: Kasu honen hondarra izan daitekeen -ea dugu Parralea-n. 2.2-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-Lehendabiziko osagaiaren azken kontsonantearen desagertzea: -ur + arka > Uarka. 2.2.2-Atzizkiak: -aga (?): Iparraga [Toki-izen hau zalantzazkoa da.]. -dui: Lezkaduia, Lizardui. -eta: Azpilkueta, Korraleta. -gune: Sariogunea. -ngo: Xubingoa. -tegi: Erlategi. -tto: Errekattoa. -tz(a): Larratz(a) -tza: Buztintza. -tze: Areatzea. 2.2.3-Hitzen forma: -baratze, ez baratza. -harea, ez hare. -leun eta legun ditugu dokumentazioan, baina egungo aldaera biziak lehenaren alde egiten duela dirudi. Guztiarekin, hau ez da segurua. -sario dugu, ez sarohe, sarobe, sare... -txipia-z besterik ez dugu aurkitu. 3-Semantika maila (hiztegia): 3.1-Izenak: Aldai 'aldapa, mendi-mazela', atea 'portilua', azekia, bal(t)sa [Ez dugu afrikatudun aldaera erabiltzen zelako frogarik.] 'idoia', baratze, baso, baserreka (?), bide, buztin [Bustin aurkitu dugu, baina horren azpian buztin zegoela uste dugu.], buztintza, dorre, eliza, erlategi 'erlatokia', erreka, etxe, Ezporogi, haran, harea, hareatze 'hareadia', hiri, horma 'pareta' (?), ipar (?), iturri, korral(e) 'gortea', larratz(a), larre, lezka, lezkadui 'lezkatzea', lizar, lizardui, muga, otabera 'otearen antzeko landarea', parral, portilu, soto 'zaldua' [Ez dakigu zer neurritan beretua zuen hitz hau Ezporogiko euskarak, baina beste toki batzuetako toponimia ikusita ezin ukatu sarrera handia zeukala euskaraz. Dena den, toponimo batean aurkituak ez du esan nahi, ezinbestean, bertako euskaraz erabiltzen zela.], txipu 'makala', uharka, ukaran 'okarana, okaranondoa', ukarandui, ur, zabal (?) [Behin bakarrik agertzen da eta dudazkoa da.], zerrado 'hormaz hesiturikako lurtsaila', zubi. 3.2-Izenondoak: Eroria, leun, makur 'okerra', mehar, -txar, -xar 'zaharra' [Aldaera hau elkartuaren bigarren osagai gisa aurkitzen dugu, jakina.], txipia, zabal (?). 3.3-Aditzak: Erori. 3.4-Posposizioak: Alde, gibel, gain, goien, ondo, pe.
(...)

(...)
XVI eta XVII. mendeetako dokumentazioan, gutiz gehienetan, Ezporogui aurkitzen dugu, eta batzuetan Ezperogui. XVII.etik aitzina, ordea, Ezprogui sinkopatua nagusitzen da. Aspaldikotasuna eta maiztasuna hartzen baditugu aintzat, beraz, badirudi Ezporogi aldaera hobetsi behar dela, ez Ezprogi, eta izan ere, hau da Euskakzaindiak ontzat hartu duena [Ikus NHI-ko 185 eta 190-191. orr.]. Ezperogi disimilazioaren fruitu izan liteke, baina jatorrizko forma ere bai. Toponimo honen etimologia zeharo iluna da guretzat; izena bitan bana daitekeela pentsa daiteke: ezper- baterik, eta -ogi besterik. Lehena zer den ez dakigun arren (ezpel beti bukaerako -1-ez azaltzen da), Elortzibarko Ezperun [ezpérun] (< *Ezper + une, Iguzkun, Iruzkun toponimoa iguzki edo iruzki + unea den bezala? [Ez dirudi. NHI-k Esperon, Ezperon, Ezperun biltzen ditu; Jimeno Juríoren El libro rubro de Iranzu, PV, Iruñea, 1970, delakoaren 238. orrialdean -uyn bukaera duen Lop Diez de Ezperuyn Muruko "collazo"-aren izena ageri da.]) herri izenean dugula suposa dezakegu, eta bukaerako -ogi hori -oki 'toki'-ren aldakia dela (cf. Udabe eta Beramendiko txertogi eta Mezkirizko [Orreaga Ibarra, MT, 355. or.] zerratogi 'aserradero', -(t)egi eta -(t)oki-ren nahasketaren ondorioz), edo 1280ko Esperegui-n oinarri harturik -egi 'tegi' dugula. Formarik zaharrena, dena den, 1059ko Ezporogui edo Ezporoguy da.
(...)