Toponyms (Place names)

(...)
Mitxelenak AV-en [43. or.] alde 'lado', 'región' izenaren eratorritzat jotzen du hitz hau, Aldape eta Althabe bezala, baina ez du 'aldapa' adiera izan dezakeela esaten (alderan eratorritzat aldats 'malda' aipatu arren). Autore berak OEH-n aldabe 'berokia', 'etxe ondoko landa hesitua' biltzen du, eta toponimian ugaria dela azpimarratzen. Azken adiera hau Azkueren "Aezkera edo Petriberro-inguretako mintzaera" [Euskera, 1927, bagila-Lotazila, 179-300. orr. Gaurregun Aldabea [àldabéa] toponimoa Orbaran eta Abaurregainean dugu bizirik, gutxieneko kontuan] deitu lanean bil zezakeen hizkuntzalari errenteriarrak. Gure usez, Oibar aldean eta Nafarroako beste toki askotan (ikus Aldaidarrea srrera) aurkitzen dugun eta hiztegien biltzen ez duten aldai 'malda, mendi-hegala'rekin ere erlazionatu beharra dago, alde eta aldapa-rekin ezezik [Orba ibarreko Amatriain herrian ere azaltzen da Aldabea (PRA-Oibar, 2. k-bis, 1537), baina ez dakigu aldapa den ala ez. Esteribarko Urdaitzen aztergai dugun izenaren kontrakoa dirudien Aldagora agertzen da 1852. urtean (Agoizko hipotekak, 3. lib., 632. or.)]. Hauekin lot daiteke, orobat, aldatz 'aldats'en eratorria dirudien alda(i)zkia [ikus Txorria sarrera]. Aldabea [àldabéa]-k bi dira Uxuen. Turtunbera-koa, eta Aitzandieta-koa. Lehena 1780ko Aldabea de arriba da, eta bigarrena 1814ko Aldabea de abajo. Aldabea del Carasol de Drinda-ren inguruan ikus Drinda sarreran dioguna. Aldabea del Mediodía zein den seguru ez dakigu, baina hegoaldekoa Aitzandieta-koa denez gero, honekin identifika daiteke. Egun Aldabea de A(n)zandieta (ikus Aitzandieta sarreran dioguna) eta Aldabea de Turtunbera izenak erabiltzen dira, eta biak batera eman nahi direnean Las Aldabeas. Aldabea de Aitzandieta La Tejería-tik Basandia-raino (hau kanpo) hedatzen da, eta Aldabea de Turtunbera Ardui-tik Ollatu-raino (hau kanpo). 1767ko Rincón de la aldabea gorago aipatu dugun Rincón de Aitzandieta orain ezezaguna zatekeen (ikus Aitzandieta sarrera). Gaurregun eguzkialdea eta oihezkia bereizten dira bi Aldabea-etan, alegia, Carasol de Anzandieta eta Caracierzo de Anzandieta, eta Carasol de Turtunbera eta Caracierzo de Turtunbera ibiltzen dira hego-mendebaldera (carasol) eta ipar-ekialdera (caracierzo) ematen duten hegalak adierazteko.
(...)

(...)
Ikus aurreko sarrera.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa] Uxuen, kasu, askoz toponimo gehiago aurkitzen ditugu herri ondoko bi sakanetan (Aldabea-etan) hemendik kanpo baino, eta gure alderdiko beste herrietan eta Nafarroako beste eskualdeetan ere beste horrenbeste gertatzen dela uste dugu, baserririk ez dagoenetan behinik behin. Halaber, toponimo gehiago edireten ditugu despoblatuak egon diren La Sierra aldean honelakorik izan ez den Lerga, Epaiz, Eslaba eta Galipentzuko mugetan baino. Hemen dena den, bada aintzakotzat hartzeko hirugarren faktore bat: lurraren jabegoa, alegia, herri lurrak diren edo jabego pribatuak, honek ere eragina izan baitu maiz.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. -Bea/-pea] Posposizio honek bi aldaki dauzka: kontsonante ahostuna duena (be), eta kontsonante ahoskabea duena (pe). Hau batzutan ingurune fonikoak inposaturikoa bada ere (Uxuen, esate baterako, Aizpeaga < (h)aitz + be + -aga), beste batzutan berezko gauza da (Ezpondabe Eslaban / Ezpondapea Morionesen), eta beraz posposizio honek bi aldaera libre (arestian aipatu direnak) dituela esan dezakegu. Bi aldaera horiek ez daude geografikoki banatuak; Uxuen esaterako biak ditugu: Aldabea, Buzakabe, Drindabe, baina Morape [Leku-izen hau, dena den, ez da oso adibide ona. Ikus Uxueko Morape eta Moratea sarreretan dioguna]. Eslaban ere aldaera ahoskabedun eta ahostuna aurkitu ditugu: Bidapea baina Ezpondabe. Gainontzeko herrietan, berriz, beti herskari ahoskabea duen aldaera azaltzen da [Antza denez, kronologikoki lehena behe da; gero, eta txistukari ondoko kokapenaren ondorioz, honen aldaera hutsa den pe orokortuko zen eta noranahiko egin]: Zerradopea (Lerga), Gurutzepea (Ageza), Etxepea (Zare), Elizapea (Ezporogi), Alorrandipea (Leatxe). -Bea, -pea-k 'azpia' adiera du, eta sarritan gaina-ri kontrajartzen zaio, baina ez beti, azken honek beste balio bat ere izan dezakeelako, aurrerago ikusiko denez. Hortaz, Ezpondabe edo Ezpondapea 'ezpondaren azpia' da, Bidapea 'bidearen azpiko aldea', Zarebidegaña (Moriones), edo Oibarbidegaña (Leatxe) Zarebidea eta Oibarbidea-ren (hots, Zareko eta Oibarko bideen) gaineko aldea diren bezala. Garbi dago, horrenbestez, -pea eta -barrena diferenteak direla, lehenak zerbaiten azpia adierazten duen bitartean, bigarrenak dermio baten behereneko alderdia izendatzen duelako.
(...)

(...)
Etimologia iluneko izena da hau. Gure ustez onomatopeia bat edo hitz adierazkorren bat izan daiteke, tradizionalki Aldabea-ra bota izan direlako balio ez zuten gauza guztiak. Ohitura honek herriaren inguru guztia zikinkeriaz bete du, eta herrira iristen diren bisitariak lehen begiratuan ez konturatuagatik, azterketa sakonxeago batek berehala azaleratzen ditu botatako hondakin piloak. Dokumentazioan ia beti Turtunbera agertzen da, eta egun ere Turtunbera [tùrtumbéra] esaten da, baina izen honen lehen lekukokoa euskal eredu fonologikoari estuago lotzen zaion 1602ko Durtunbera da. Turtunbera ere goiz azaltzen da. Geroko hasierako horzkari ahoskabea asimilazioz sor zitekeen. Notatzekoa da puntu honetan t- eta d- euskal hiztegian mailegu, dermio adierazkor eta adizki "finito"-etan baizik azaltzen ez direla [Ikus FHV, 254-255. orr. Eguesibarko Altzutzan Uxueko izenaren oso antzekoa den Tutumbera dugu 1914eko katastroan, Tutunbera orain. Zoritxarrez ez dugu bere nolakoaren berri.]. Aldabea de Turtunbera Turtunbera hutsaren adierakidea da [Diferentzia zerbait egon liteke, agian.], eta honek bezala herriaren ondoko sakanetako bat adierazten du (ikus Aldabea sarrera). Alto de Turtunbera Aldabea honen eta Txorria-ren arteko gaina izan zitekeen; Carasol edo Solano de Turtunbera hego-mendebaldera ematen duen hegia da. Fuente de Turtunbera errekan dagoen harri-arkuz eraiki iturri zahar ederra da. Herrian ur korrontea jarri arte garrantzi handikoa zen, jendeak ur bila bertara jotzen baitzuen, Aitzandieta-ra ez ezik. Egun, erauntsien ondorioz, lohiek zeharo estalia dago.
(...)