Toponyms (Place names)

(...)
Pitillas herria Uxueko auzoa izan zen, eta horrela agertzen da dokumentazioan 1800. urte arte. J. Claveríaren arabera [Historia documentada de la Virgen, el Santuario y Villa de Ujué, Urangak aipatua, UM-ko 83. orrialdean.] Pitillas Uxueko jendeak sortuko zuen, Uxuekoak ziren lurretan finkatu zirenean. Honela azaltzen du R. Ciérbide irakasleak herri horren sorrera [Ujué, evocación histórica y mariana", in Cuadernos de cultura tafallesa, 1990eko abendua, 5. zkia, 33-47. orr.]: "Al amparo de la fortaleza se fué constituyendo la villa (Uxue), especialmente cuando Sancho Ramírez concedió en 1076 a sus habitantes en agradecimiento a la acogida favorable que le hicieron a su entrada en el reino, el fuero,...poco antes de que transcurriese medio siglo desde ese acontecimiento, cambiaría la suerte de Ujué al conquistar Alfonso el Batallador Zaragoza y Tudela (1118), perdiendo su antigua función militar y quedando aislada en la montaña, a distancia de las principales vías de comunicación. Ante estas perspectivas y dadas las escasas posibilidades que la sierra ofrecía para la agricultura, los vecinos emprendieron la roturación de las tierras bajas en el piedemonte de aquella. Algunos de ellos acabaron por asentarse en estos campos más propicios para el cultivo, poblando posiblemente a finales del siglo XI el lugar de Pitillas, que en un principio mantendría una dependencia directa de Ujué, aunque progresivamente fué emancipándose hasta convertirse en municipio independiente a finales de la Edad Media, promoviéndose por esta causa ruidosos pleitos que tuvieron lugar en el siglo XIV" Uxueren eta Pitillasen arteko auziak etengabekoak izan ziren Erdi Aroan zehar [Ikus honetaz Urangaren UM, 82-88. orr.] eta geroago ere, "auzoa"-ren jaiotzetik XVIII. mendearen bukaeran behin-betiko banandu ziren arte. DGH-k dioen moduan [Lehen alea, 422-424. orr.], Uxuek Pitillasko alkatea aukeratzeko ahalmena izan zuen garai batez, aurkezten zitzaizkion hiru alkategaien artetik bat hautatuz, baina gero erregeak ezeztatu egin zuen uxuetarren ahalmen berezi hori. Uxue eta Pitillasen amankomuneko dermio batzuei (ez denei) "millar" esaten zitzaien. Millar 'mugarria' izenak adierazten duen bezala, lur guzti hauek bi herrion arteko oraingo mugan zeuden [Santakaran bat zetozen bideetako "milarri" direlakoekin erlazionaturik daudeke Uxue eta Pitillasen arteko hauek. J. Gárrizek honela dio Despoblados laneko 9. orrialdean: "Infinidad de poblaciones navarras incluída su capital, tienen ascendencia romana e incluso anterior. Sobre el solar donde moraron los más primitivos pobladores ha venido manteniéndose la vida hasta hoy... Santacara, importante población en una encrucijada de caminos señalizados con miliarios, y capital de los Carenses citados por Plinio"]. Bost "millar" hauek Beire eta Murillo el Frutoren artean zeuden, esan bezala, Pitillas eta Uxueren arteko egungo muga aldean. Hauek ziren. Juangarziarana (Otrollos-en zegoen [1738an Otrollosandi (ikus Otrollos sarrera) ere Uxue eta Pitillasen amankomuneko dermiotzat ageri da, eta ez dakigu Juangarziarana-rekin identifikatu behar den ala ez.]), Cascajo (Pitillaskoa da orain), Santo Domingo, Pikarana (Pitillaskoa orain) eta La Covaza (hau ere Pitillaskoa). Bost "millar" hauetaz gain, baziren bi herrion amankomuneko beste dermio batzuk ere. Hona hemen: a-Común de arriba delakoan Cuatro cuartos edo Cuartos de Mugazuria sartzen ziren [Ikus bi sarrera hauek eta Cuarto chiguito.], hau da, Andiaga, Aristuziaga, Mugazuria eta Zaldunaga. Beskos, Retuerta eta Txutxu ere goiko "común" honen barrukotzat jotzen ziren. b-Común de abajo izenekoan, aipatu bost "millar"-ez beste, La Sierra, Mostrakas (Larrageta barne, gure irudiko), eta Aldamara (Zabalondoa barne) sartzen ziren. Partiketa egiterakon Pitillasek laurden bat gelditu zuen, eta Uxuek beste hiru laurdenak: "...queda la quartta partte de dhos terminos comunes pª la refda. villa de Pitillas a la mano drecha desde el espresado paraje del Mojon de Beire y San Marttin (hots, Beire, Pitillas eta Uxueren arteko mugatik) astta el divisorio del de Murillo el frutto Compuestta de quattro de los cinco Millares (alegia, Santo Domingo, Cascajo, Pikarana eta La Covaza) partte del quintto de Garciarena (beste zatia Uxueko gaurko Otrollos-en zatia da), Mosttracas (hots, Mostrakas-en zati bat; horregatik dago bizirik gaurregun toki-izen hau Pitillasen) y partte de la Sierra (Berage edo oraingo Los Berros eta San Nicolás ziren amankomuneko dermio horiek. Lehena, dirudienez, hasiera batean bi herrientzako zatitu zen; egun, ordea, Uxuerena bakarrarena da. Bigarrena ez da banaketa agiri honetan espreski aipatzen, baina elkarrekiko dermioa zela badakigunez gero [Ikus San Nicolás sarrera.], gisakoa da La Sierra-ren barruan sartzen zela pentsatzea), y las ttres parttes para la enunciada de Ujue a la mano yzquierda compuestta de porcion de lo resttante de dho Millar de Garciarena, La Sierra y Aldamara (hau ere, alabaina, erabat Uxuerena da egungo egunean), y ttodo el comun de arriva en que se conttiene Bescos, rettuertta, Chucho, y los quattro (sic) de Mugazuria" [PRA-San Martin, 69. k., 1800.] Ez da ongi ikusten egun Pitillasena den Costolina elkarrekikoa zen ala ez. Egia esan, Uxueko dermiotzat ez da sekulan hartzen, baina gauza bera gertatzen da, esaterako, Cascajo edo Santo Domingo-rekin, guk dakigula behinik behin. Uxuen Zazu izenaz ezagutzen zen bera dela dirudi, edo behintzat honen ondoan zegoena: "...en el altto que hace frentte por la parte del Nortte al Corral llamado de la Abadia de esos dos Pueblos (San Martin eta Beire) sitto en el Millar de Garciarena..., siguiendo desde el linea rectta por la partte del medio dia ttrebesando por dho Millar de Garciarena al altto llamado de Zazu sitto en el paraje de Costtolina" [Id.] Uxueko dokumentazioan beti Zazu edireten dugu, Costolinas ezertarako azaltzen ez dela. Amankomuneko lur horien zatiketa finkatzen duen 1800eko aipatu dokumentuan batzuetan amankomunekotzat jotzen da, eta beste batzuetan ez, eta hortik zalantzak. Seguru dakigu, beste alde, La Comuna elkarrekikoa zela, eta horren segurua ez den arren, Sarrondoa ere bi herriona izan zitekeen, bi herriotako dokumentazioan agertzeak idarokitzen duen moldean.
(...)

(...)
1800eko Millar de Santo Domingo Uxue eta Pitillasen arteko mugan zegoen, Otrollos-ko Juangarziarana-ren ondoan edo (ikus Cinco Millares sarrera). Portillo de Santo Domingo-k ordea, ez du zerikusirik aitzinekoarekin, izendatzen duen eremuari dagokionez bederen, honek Beskos eta Aguilar-era doazen bideak bata bestetik aldentzen diren guneko portilua ematen duenez gero aditzera.
(...)