Toponyms (Place names)

(...)
Lakubeli-ren lehen osagaiak Laku eta Lakumulatu-rekin zerikusia duela irudi du. Bigarrena A. Irigoyenek aipatzen duen [STPVN, 48. or.] -beli antroponimoa izan liteke. Euskaltzain bizkaitarrak, Axular euskal idazle famatuaren goitizena aztertzen ari delarik, honela dio: "El nombre del famoso escritor vasco Axular, que corresponde al de su casa natural de Urdax, portaría el nombre de persona Axu- que como Atxu-, cfr. el apellido Achútegi, era variante expresiva de *Atzu, escrito en documentación antigua como Açu-, o Azu- y procedente de Attius, doblete latino de Attus, cfr. dompno Azubeli (1046, Leire, f.190), domno Axubele (1068, Leire, f.193), campuesto de dos nombres..." Guztiarekin ere, ezin ahantz dezakegu Laku eta Lakumulatu ondoan dagoen Santa María la Blanca ermita eta despoblatuan Lacubegi jainko-zezen izena azaltzen dela "ara" erromatar batean: Coelii Te / sphoros / et Festa / et Telesi / nus, Lacu / begi, Ex voto [Carmen Castillo, Joaquín Gomez-Pantoja, María Dolores Mauleón, Inscripciones romanas del Museo de Navarra, PV, Iruñea, 1981, 59-60. orr.] Honekin batera, toki berean, Jupiterri eskainitako beste "ara" bat agertu zen. Bigarren honen eskaintzaileak lehen horretan agertzen diren berak dira: Coelii / Tespho / ros et / Festa / et Tele / sinus, Io / vi sacrum [Id.] Erabilitako kaligrafia ere bera omen da bietan, eta honek Lacubegi eta Iovi-ren artean zerikusi zuzena izan daitekeela idarokitzen du. Urangak UM-en [39-42. orr.] Elorzak, J. Mª. Iraburuk eta Caro Barojak jainko-izen honen jatorriaz esan dituztenak laburbiltzen ditu: Elorzaren arabera Lacubegi lacu hidronimoaz eta behg 'olatua', 'zaparrada' elementuez osaturikako datibo zeltiar bat izan daiteke, eta iturri-jainkoren bat izenda dezake. J. María Irabururen ustez hasierako Laku hori Lakumulatu-ren barrukotzat jotzen den Laku toponimo bera izango da, eta -begi 'behi' izan liteke, harrian zezen buru bat azaltzen denez ero, edo 'begi', bigarren kasu honetan jainko-izenaren esanahia 'Laku dermioaren zaintzailea' litzatekeelarik. Autore honek gogorarazten duenez, Laco (berak Luco dio, oker, dudarik gabe) 1534eko despoblatu-zerrendan azaltzen da, baina garbi dago, berak dioenaz bestalde, ezin dela Santa María la Blanca despoblatuarekin identifikatu, 1534eko zerrenda horretan biak azaltzen direlako. Gainera, Laku-ren zaharkinak gaurko Laku dermioan daude, alderdiko iturriaren ondoan, Tomás Lezaren gortearen aldamenean, zuhaitzez estalitako muino batean, eta Santa María la Blanca-renak aldiz, Carretera del Río-ren bazterrean, ermitatik oso hurbil. Caro Barojarentzat hasierako Lacu- hori euskal elkartu askotan azaltzen den eta latineko lacus, Nafarroako laco eta gaztelaniako lagar-ekin identifikatzen den laco bera da. Urangarentzat berarentzat, azkenez, izen hau ezin da, Elorzak dioenaren kontra, inongo ur edo iturri jainkorekin lotu, honek aipatzen dituen Aragoa ugaldea eta Lezkairu-ko erreka Laku-tik oso urrun daudelako. Honela dio hitzez-hitz: "Frente a las tesis de Elorza hay que señalar que el río Aragón pasa a 6 km. del lugar en que se encontraron las aras y el torrente Ezcairu es un riachuelo muchas veces seco. Mal clima para divinidades acuaticas..." Ikusten denez, Urangak ez daki, nonbait, Laku oso toki urtsua izan dela eta dela, eta "puntido"-ak egin behar izan direla lurrok landu ahal izateko. Nolanahi ere, nabarmendu nahi genuke Laku alderdia oso poblatua egon zela behiala, oso eremu txikian gutieneko kontuan despoblatu hauek biltzen baitziren. Laku, Santa María la Blanca, Munos, San Nicolás (ikus sarrera hau), Kastillu eta Urteaga (la alta). Pixka bat Uxue alderago Basandia genuen (ikus sarrera hau). Hau ez da harritzeko, lurren lautasuna, ontasuna eta ur-ugaritasuna aintzat hartzen baditugu. Guztiarekin ere, Santa María la Blanca (inskripzioa ediren zen dermioa) eta Laku Lakubeli-tik urrunxko daude (bost kilometro?), eta ez dugu uste, eiteak eite, zerikusi zuzenik dutenik, biek Laku amankomuneko elementua izanagatik. Lakubeli [làkubéli] Aldabea de Aitzandieta-ko eguteran dago, Rincón de Muelas eta orain ezezagunak diren Erripazarreta eta Arbolaga-ren artean, El Vedado-ren hastearen azpiko aldean. Toki aldapatsua da (Uxueko dermio gehienak bezalaxe) eta hortik 1791ko Yldarquia (hots, Aldazkia [Ikus honen inguruan Aldazkia de Txorria-z dioguna, Txorria sarreran.] edo Aldaizkia) de Lacubeli. Barranco de Lakubeli Aitzandieta-ko errekaren jarraipena da.1768ko Caracierzo de Lacubeli egun ez da ibiltzen, esan bezala, Lakubeli bakarrik eguterari esaten baitzaio. Oihezkia gaurko Caracierzo de Basandia-rekin identifika daitekeela uste dugu. Paso de Lakubeli Basandia-ra doan Camino de San Jerónimo (antzinako Camino de Arbolaga)-k eta Barranco de Lakubeli-k elkar gurutzatzen duten guneko pausua da, eta Rincón de Lakubeli, azkenik, alderdiko zokoa, eskuarki Rincón de Muelas deitu ohi dena.
(...)

(...)
Muelas [mwélas] herri ondoko mendixka bati eta inguruko lurrei esaten zaie. Izen honen jatorria muela 'hagina' erromantzean bilatu behar dela dirudi [Muela hauek oso zabalduak bide daude Penintsulan barrena. Uxueko toponimoa beti bukaeran -s duela aurkitzen dugu, eta Cascanten ere Muelas agertzen da (1891ko katastroan). Salamankan Muelas herria genuen izenez aldatu arte, kakofonia zela eta Florida de Liébana paratu bide baitzioten. Ikus A. Frago, "Problemas, métodos y enseñanzas de la toponimia", I. Jornadas, 211. or.], izan ere mendikoak hagin baten itxura baitu. Izena, erromantzea denagatik (cf. Retuerta) zaharra da, eta ez dirudi beste izen euskaldunago baten ordezkatzailea izan denik. Hau ezin da erabat frogatu, mordoxka baitira zeri dagozkion ez dakigun mendi-izenak, Mendigorria adibidez. Azken hau, 'mendi soila'-ren pareko bada, ez litzateke bat ere desegokia Muelas izendatzeko, honen gailur zabalean dagoen pinuditxoa zaharra ez delako. Balsa de Muelas 1694ean azaltzen da lehen aldiz, eta egun ere onik eta osorik dago, gainaren ondoan, Murilloko errepidearen ezkerraldean. 1802ko Cruz de Muelas-en arrastorik ez dago orain, ez eta oroitzapenik ere jendearen gogoan. Portillo de Muelas gaurregun ez da ibiltzen, baina badirudi aipatu Murilloko bideko portilu modukoa izan daitekeela. Pozo de Muelas idoian bertan zegoen (hondakinak oraindik ere bistan daude); uxuetarrak duela urte batzuk arte hara joaten ziren urketan. Rincón edo Rinconada de Muelas-ek, azkenez, Alto de Muelas-en azpiko zokoa ematen du aditzera, Rincón de los Cerrados eta Lakubeli-ren artekoa, alegia.
(...)