Toponyms (Place names)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Mendia] Honek gure alderdian 'gaina' adiera ohi zuen: Mendi Agezan, Urkamendia (Alto del Guarro egun), Sulumendi (Alto de Sule orain) Uxuen...baina behin edo beste 'sierra' adiera ere izan du (cf. Sierra de Aldeko mendia Aldean) [Sierra-ren euskarazko ordaina eskuarki bizkaia izan dela dirudi, Leatxeko Bizkaia toponimoa aztertzean diogunez]. Galipentzun, gainera, erdarazko cantón edo cantera 'muino, mendiko luzea'-ren baliakide izan zitekeen (ikus herri honetako toponimian aztertzean Larrañetako mendia sarreran dioguna). Formaz den bezainbatean, oinarriari zuzenean erantsia egon daiteke (Arizketamendia Agezan, Sulumendi Uxuen), baina -ko-ren bitartekotzari ez dio muzin egiten: Anduko mendia (Lerga), Larrañetako mendia (Galipentzu). Toponimoaren lehen osagai gisa ere sarritan aurkitzen dugu: Mendiandia Epaizen, Mendiebakia (Galipentzu), Mendigorria (Uxue), Mendibil, Mendixuri (Leatxen, Menditxuri Oibarren), Mendizabala (Moriones)...
(...)

(...)
Nafarroako toponimian oso arrunta da leku-izen hau, eta gure alderdian ere behin baino gehiagotan aurkitu dugu [Agezan Aquilar [àkilár] dugu, eta Galipentzun elementu honetaz beronetaz horniturik dagoen Bartiquilar [bàrtikilár]. Erromantzeko Aguilar-en ordain euskaldunez ikus aipatu bi sarrera horietan dioguna.]. Aguilar-en izen euskaldunaz ikus Akirazabal sarrera. Esperatzekoa zenez, Aguilar mendia da, zehazkiago esan, mendi baten gailurra eta isuralde bat. Mendi hau herriari begira dagoen oraingo Alto del Guarro (behinolako Urkamendia itxura guztien arabera)-ren eguzkialdea da. XVIII. mendeaz geroztik Aguilar alto eta Aguilar bajo bereizten dira, lehenak La Cruz-etik hurbilen dagoen eremua adierazten duela, eta bigarrenak hegoaldekoa, Santa Fe aldera dagoena. Bi zati hauek "corraliza" edo "aborral"-tzat hartzen dira XIX. mendean (ikus oraingo egoeraz Corraliza sarreran dioguna). Aguilar alto auzoen aziendentzat altxatua zegoen, Dorrondiaga eta Erripazarreta-ren arteko El Vedado bezala. Portillo de Aguilar alto Alto del Guarro-ren aldamenean dago, Carretera de la Sierra-n, Sulunbatezoko (Zonbolozoko orain) gainean. Portillo de Aguilar bajo Santa Fe-ra iritsi aitzin, Makarreta aldera doan lasterbidea hartzen den puntuan dago, Carretera de la Sierra-n hau ere. 1828an hauetako edozein izan zitekeen Portillo de Aguilar dokumentatzen da. 1717ko Aldabea de la parte de Aguilar edo Aldabea de hacia Aguilar Aitzandieta-ko Aldabea da, Larziaga aldea, Aguilar-ez beste aldeko mendi mazela, iparragerria.1708ko Alto de Aguilar gaurko Alto del Guarro eta behinolako Urkamendia bera da, irudiz (ikus sarrera hau). Alderdiko idoia orain Balsa del Veterinario deitzen dena dela dirudi. Lehen, halere, bazegoen orain desagertu den beste idoi bat Aguilar-en, eta agian azken hau izanen zen dokumentazioan aipatzen dena. Barranco de Aguilar Aguilar-en sortu, eta Santa Fe eta Pipiratu dermioetako errekastoekin bat egin ondoren, Akirazabal, Busa eta Otrollos gurutzatu eta Pitillasko lurretan sartzen den erreka da. Erreka honek zeharkatzen dituen dermio guztien izenak hartzen ditu, aldian bat jakina. Barranco de Akirazabal, Barranco de Busa, Barranco de Otrollos. 1743ko Cantera de Aguilar egun ez da ibiltzen [Cantera, canto edo cantón ez dira ibiltzen Uxueko gaurko toponimian. Halarik ere, cantera hitza ezaguna da herri honetako hizkera arruntean.], baina Aguilar-en goiko aldea adierazten duela kontu egin daiteke. Monte de Aguilar izenarekin Aguilar osoa, goikoa eta behekoa, ematen da aditzera. Urangaren arabera 1817an labakitu zuten mendi hau, Txutxu, Pipiratu eta besterekin batera [UM, 81. or.]. Gure egunotan biak izendatzeko Los Aguilares ibili ohi da, Galipentzun Aurino alto eta Aurino bajo aditzera emateko Los Aurinos esaten den era berean (ikus Galipentzuko Aurino sarrera).
(...)

(...)
Ikus aurreko sarrera.
(...)

(...)
Alto del Guarro izen berria da (1892ko katastroan azaltzen da aurrenekoz, alto el guaro formapean), behinolako Urkamendia-ren ordezkatzailea itxuren arabera. El Guarro edo El Guarrico izengoitia zuen bati zor zaiola dirudi (oraindik bizirik ditugu Pieza del Guarro eta Corral del Guarro izenak). Gain hau La Cruz, Aitzandieta, eta Aguilar-en artean dago, herritik kilometro batera, errepidez joanda.
(...)

(...)
Urka eta mendia izenez osatua dago. Lergako Urkabegaña-ren errankidea da, eta hau bezala arrunta da Nafarroako toponimian [Saratsan J. Juríok (TCPCI, 350. or.) Urcabetenea toponimoa dokumentatu du, hau da, Urkabe(a) denea, eta Asiainen (TCPCO, 111-112. orr.) Urcamendia, Urcamendigaña eta Urcamendiondo. Elon (UEA, 14. kap-lib.,46. or.) Urkamendia dugu, Santsomainen (PRA-Oibar, 96. k., 1816) eta Artaxonan (J. Jurío, EETA, 381. or.) bezala. Olloibarko Artetan ere Urcamendia azaltzen da 1794ean (PRA-Asiain, 174. k.), eta Allin ibarreko Aramendian 1830ean (Allin eta Ameskoetako hipotekak, 50. or.). Bidankozen, berriz, Urkabezarreta dugu 1706an (PRA-Irunberri, 2. k.)]. Jimeno Juríoren arabera Urkamendia erdarazko Cruz de la Justicia (Tafalla)-ren euskarazko ordaina da. Honela mintzo zaigu autore hau [THET, 93-94. orr. Cf. Mendazako 1696ko El Cerro de la Horca (PRA-Artabia, 8. k.).]: "«Pieza en el termino de la Cruz de la Justicia, afrontada con piezas del Colejio de la Compañia de Jesus de Pamplona y camino para Miranda (1754, APSM. Censos). El paraje fue llamado también «La Justicia». A una realidad similar se refieren los tops. (sic) «Horca», «Monte de la horca», que en la comarca tuvieron estas concreciones. Orcamendi (Benegorri, Orba); Urcamendi (Siglos XVI-XVII); Urcamendi andia (1724), Urcamendi bitartea (S.XVI-XVII), Urcamendi chipia (S.XVI) (Artajona); La Horca (Olite)". Urkamendia Aguilar eta altxonbidearekin mugatzen zuen mendi baten izena zen. Honen arabera, gaur Alto del Guarro deitzen den La Cruz ondoko gaina dela pentsa daiteke, batez ere bizirik dagoen izen hori estraineko aldiz 1892ko katastroan azaltzen dela aintzat hartzen bada (ikus sarrera hori).
(...)