Toponyms (Place names)

(...)
Las oclusivas sonoras, empleando este término en el sentido limitado que más abajo se indica, se conservan por lo general, tanto en posición inicial como en interior de palabra: // Γέβαλα (Ptol.), actual Guevara, Guebara (Ál.). // Heredia (Ál.), doc. Deredia, Heredia < herediu, pl. heredia. Cf. también Δηούα (Ptol.), actual Deva, río y población en Guip. // Como es sabido, lo que llamamos oclusivas sonoras se realizan como oclusivas o espirantes, según la posición, con una distribución muy parecida a la del español de hoy. La pronunciación fricativa de la b está claramente descrita por Oihenart a mediados del siglo XVII. // No hay indicios que apoyen la presunción de que el vasco medieval distinguiera entre -b- oclusiva y -u- (-v-) fricativa como el cast. de aquella época. En los documentos se emplean casi indistintamente las dos letras (Zabal- y Zaval-, Ibar- e Ivar-, -barri y -varri, etc.), lo que parece probar que no había más que un fonema y que la realización corriente de este en posición intervocálica era una fricativa
(...)

(...)
1534eko Uxueko despoblatuen zerrendan Equyra cabal ageri da, geroko dokumentazio ia guztian Akirazabal(a) edireten dugunagatik. Egun Lakilazaba [lakìlazába] edo Lagilazaba [lagìlazába] esaten zaio. Dorrea duela urte batzuk arte aise bereizten zen, baina orain lur arras dago, bere harri ederrez ondoko gorteak egiteko edo berritzeko baliatu baitira uxuetarrak. Dorrearen inguruan "corraleto"-ak (zaharkinak) ikus daitezke, bai eta inguruko ardantzeetan harri mukuru handiak. Despoblatua zegoen tokiari La Torraza esaten zaio oraindik ere, gaurregun dorrea zeharo hondatua egonagatik. 1677ko aldaerak e- dauka hasieran, 1534eko despoblatu izenak bezala, baina gainerako lekuko gehienek a- dute, eta zalantzarik ez dago hau dela jatorrizko soinua. E-dun aldaera disimilazioz atera dateke, Abaiz herrixkaren euskal izena den Epaiz bezala (ikus Epaizko Abaiz sarrera). Etimologia garbia da. latineko aq(u)ila 'arrano'-tik atera den akira [Mdez. Pidal honela mintzo da (MGHE, 146. or.) latineko qu- multzoaz."el grupo qu-, es decir, la velar c seguida de la fricativa labial v, pierde su fricativa ora en la escritura y pronunciación. quattuordecim catorce... ora se pierde en la pronunciación, aunque se siga escribiendo la u por seguir e o i. quaero quiero..." (127-128. orr.), eta aurrerago. "ante o, e, i la u desaparece en la pronunciación, aunque se conserve en la escritura... aquila águila "] (l > r pausoa arrunta da gure hizkuntzan) dugu, eta zabala ezaguna, hau da, Aguilar (cf. Aquilar [akilár] Agezan eta Bartiquilar < Bartaquilar Galipentzun) dermio menditsua zabaltzen eta zelaitzen (neurri batez behinik behin) den eremua adierazten du. Honek, diogun bidenabar, Aguilar euskaraz Akira- zela esan nahi du. Akirazabal-ek Aguilar, Makarreta, Santa Fe, Pipiratu eta Busa-rekin mugatzen du. Barranco de Akirazabal Aguilar-etatik heldu diren bi errekek bat egiten duten tokian hasten da, eta Busa-raino luzatzen. Dermio honetan Barranco de Busa izena hartzen du [Ikus Aguilar sarreran Barranco de Aguilar-ez mintzatzerakoan esan dena.]. Barranquilla de la Torre de Akirazabal, Carasol de la Torre de Akirazabal zeritzanetik errekaraino jaisten den izen berezirik gabeko errekastoa da. Errekasto honen eta erreka nagusiaren elkargunean Fuente de la Cortadora izeneko iturria dago. Torre-a egun La Torraza deitzen den bera da, hots, Akirazabal herriko dorrea. Carasol de la Torre dorrea dagoen eguzkialdea zen. Bukatzeko diogun toponimo hau, beste batzuk bezala, desagertzeko arriskutan dagoela, ondoan duen Busa dermio eta "corraliza" [Corraliza" honetan Akirazabala ere sartzen da. Ikus Corraliza sarrera.] zabala irensten hasia baita, jendeak sarri askotan "tengo una viña en Busa", "me voy a Busa" bezalakoak esaten dituelarik, "tengo una viña en Lakilazaba" edo "me voy a Lakilazaba" esan beharrez. Dokumentazioan ikusten den moldean, Akirazabal antzina "corraliza" zen.
(...)

(...)
Etimologia iluneko izena da hau guretzat. Ez dugu uste Iribarrenek San Martin Unxekotzat jotzen duen [VN.] busa 'lastoak botatzen duen hauts modukoa'-rekin erlazionatu behar denik, toponimian honelakorik ez baitugu sekulan ediren. Izen hau beti itxura beraz aurkitu dugu, batzuetan b-z idatzia, bestetan v-z, 1588ko Gussa alde batera uzten badugu bederen, eta egun ere Busa [búsa] esaten da. Alabaina, Busa-ren eratorria den Busazarra toponimoa 1627an Usazarra idatzia ageri da, eta honek euskaraz hain arrunta den hasierako lekuneko kontsonanteen "dantza" dakarkigu burutara (cf., esaterako, Azteraingo Bustazuriko errekaldea / Ustazuriko errekaldea [J. Jurío, TCPCC, 66. or.]). Forma horretan oinarri harturik usa 'zilegi' 'herri-lurra' [AV, 166-167. orr.] ikus liteke toponimo honen jatorrian, baina batetik usa hori urrutikoa (Oñatikoa) da, eta bestetik Busa aipatu 1627ko lekuko horretaz beste guztietan agertzen da. Mintzagai dugun toponimoa 1534eko despoblatuen zerrendan azaltzen da [NAO-Comptos, 550. zkia. Idoatek bere "Poblados y despoblados o desolados en Navarra (en 1534 y 1800)"-n Vusa ongi irakurtzen du. Jacínto Clavería uxuetarrak (Historia documentada de la Virgen, el Santuario y Villa de Ujué, Iruñea, 1953, Urangak UM-eko 44. orrialdean aipatua) berriz Unsanava biltzen du, eta Fco. J. Zubiaurrek ("Estelas discoidales de la villa de Ujué (Navarra)", CEEN, 1978, 30, 493-520. orr.) Unsaba dakar. Azken bi despoblatu hauek ez dira sekulan esistitu, eta Vusa-ren gaizki ulertzearen ondorenak dira. Toponimo hurrenkerak ere garbi adierazten du Vusa-ren ordez dagoela, aurrean Otrollos el chico eta atzean Aquirazabal baitu. Beste despoblatu izen batzuk ere gaizki traskribatuak daude, eta honelako izen zaharrak ongi ulertzeko oraingo aldaerak ezagutu behar direla garbi ikusten da, nahiz hau ere ez den beti aski (cf. Claveríaren Unsanava). Zaubio-ren kasuan, adibidez, Idoatek Zambro eta Zubiaurrek Zambrio dakarte, baina Claveríak Zaubio.], eta garbi dago izen zaharra dela. Busa herriaren zaharkinak Beireko bideko Ayesa, S. Berrade, B. Berrade, eta S. Iriarteren gorteen inguruan daudela uste dugu. Hemen ere, beste despoblatu batzuetan bezala, gorteak egiteko herrixkako etxeetako harriez baliatuko ziren. Busa dermio zabala da, eta Beskos, Akirazabal eta Pipiratu-tik San Martin eta Beireko mugetaraino hedatzen da, hegoaldean Otrollos (behinolako Otrollostxiki) daukalarik. Barranco de Busa gorago Barranco de Akirazabal deitzen den erreka bera da. Busa gurutzatu ondoren Otrollos-en (lehengo Otrollostxiki-n, esan bezala) sartzen da, Pipiratu-tik jaisten den errekarekin bat egin aitzinetik. Corraliza de Busa oso zaharra da (1588an azaltzen da aurren aldiz, ikusi moduan). Gaurregun "corraliza" honek beste dermio batzuk ere hartzen ditu (Akirazabal, Santa Fe, Pipiratu, Otrollos eta Beskos. Ikus Corraliza sarrera), horietako batzuk desagertzeko arriskutan jarriaz (ikus Akirazabal sarreran dioguna). Cubiertos de Busa zehazki non ziren ez dakigu, baina lehen aipatu gorteak izan zitezkeen, hauek Paso de Busa-tik gertu daudenez gero, dokumentazioko estalpe horiek bezala. Larratza de Busa gorteen inguruan zegokeen. Larratza izen arrunt bezala bakarrik Uxuen eta Zaren (ikus herri honetako Iribarren sarrera) edireten dugu. Lehenean Larratza de Drinda, Larratza de Lerbeltz, Larratza de Otrollosandi, eta Larratza de Otrollostxiki ditugu, besteak beste.
(...)

(...)
*Esquilonis > *Ezkiroitz > Ezkirotz. La pérdida de la semiconsonante [w] del grupo qu- [kw] es conocido es castellano (aquila(m) > águila [áɣila]) y también en euskera (Akirazabal < akira + zabal, término de Ujué, N, que limita con el de Aguilar, también de aquila, SALABERRI, 1994, p. 717-718)
(...)