Toponyms (Place names)

(...)
Nafarroako toponimian oso arrunta da leku-izen hau, eta gure alderdian ere behin baino gehiagotan aurkitu dugu [Agezan Aquilar [àkilár] dugu, eta Galipentzun elementu honetaz beronetaz horniturik dagoen Bartiquilar [bàrtikilár]. Erromantzeko Aguilar-en ordain euskaldunez ikus aipatu bi sarrera horietan dioguna.]. Aguilar-en izen euskaldunaz ikus Akirazabal sarrera. Esperatzekoa zenez, Aguilar mendia da, zehazkiago esan, mendi baten gailurra eta isuralde bat. Mendi hau herriari begira dagoen oraingo Alto del Guarro (behinolako Urkamendia itxura guztien arabera)-ren eguzkialdea da. XVIII. mendeaz geroztik Aguilar alto eta Aguilar bajo bereizten dira, lehenak La Cruz-etik hurbilen dagoen eremua adierazten duela, eta bigarrenak hegoaldekoa, Santa Fe aldera dagoena. Bi zati hauek "corraliza" edo "aborral"-tzat hartzen dira XIX. mendean (ikus oraingo egoeraz Corraliza sarreran dioguna). Aguilar alto auzoen aziendentzat altxatua zegoen, Dorrondiaga eta Erripazarreta-ren arteko El Vedado bezala. Portillo de Aguilar alto Alto del Guarro-ren aldamenean dago, Carretera de la Sierra-n, Sulunbatezoko (Zonbolozoko orain) gainean. Portillo de Aguilar bajo Santa Fe-ra iritsi aitzin, Makarreta aldera doan lasterbidea hartzen den puntuan dago, Carretera de la Sierra-n hau ere. 1828an hauetako edozein izan zitekeen Portillo de Aguilar dokumentatzen da. 1717ko Aldabea de la parte de Aguilar edo Aldabea de hacia Aguilar Aitzandieta-ko Aldabea da, Larziaga aldea, Aguilar-ez beste aldeko mendi mazela, iparragerria.1708ko Alto de Aguilar gaurko Alto del Guarro eta behinolako Urkamendia bera da, irudiz (ikus sarrera hau). Alderdiko idoia orain Balsa del Veterinario deitzen dena dela dirudi. Lehen, halere, bazegoen orain desagertu den beste idoi bat Aguilar-en, eta agian azken hau izanen zen dokumentazioan aipatzen dena. Barranco de Aguilar Aguilar-en sortu, eta Santa Fe eta Pipiratu dermioetako errekastoekin bat egin ondoren, Akirazabal, Busa eta Otrollos gurutzatu eta Pitillasko lurretan sartzen den erreka da. Erreka honek zeharkatzen dituen dermio guztien izenak hartzen ditu, aldian bat jakina. Barranco de Akirazabal, Barranco de Busa, Barranco de Otrollos. 1743ko Cantera de Aguilar egun ez da ibiltzen [Cantera, canto edo cantón ez dira ibiltzen Uxueko gaurko toponimian. Halarik ere, cantera hitza ezaguna da herri honetako hizkera arruntean.], baina Aguilar-en goiko aldea adierazten duela kontu egin daiteke. Monte de Aguilar izenarekin Aguilar osoa, goikoa eta behekoa, ematen da aditzera. Urangaren arabera 1817an labakitu zuten mendi hau, Txutxu, Pipiratu eta besterekin batera [UM, 81. or.]. Gure egunotan biak izendatzeko Los Aguilares ibili ohi da, Galipentzun Aurino alto eta Aurino bajo aditzera emateko Los Aurinos esaten den era berean (ikus Galipentzuko Aurino sarrera).
(...)

(...)
Haitz, handi eta -eta-z osaturik dago aurrekoaren kide zehatza bide den hau. Toponimo honen arrazoia Barrio de la Peña-n dagoen haitza dela uste dugu. hastean herri ondoko alderdi bat eta auzo bat zena, alde horretako, hego-mendebaldeko Aldabea osoa izendatzera igaroko zen gero. 1854ean Aldavea de Arizandieta aurkitzen dugunez gero, Aitzandieta-ren oinarrian haitz 'harkaitz' gabe, haritz zuhaitz-izena daukagula kontu egin daiteke. Arizandieta, alabaina, behin bakarrik azaltzen da eta oso berandu, eta gure ustez proposatutako etimologia da zuzena. Gainera, bat baino gehiago dira Aldabea honetan haitz edo peña osagaia duten toki-izenak (Aizketa, Arteko haitz...). Haritz-dunik, ordea, ez dago. Aspaldi samarretik, egun bezala, erreperkusioz sortutako Anzandieta [ànzandjéta] erabili izan da, jatorrizko Aitzandieta gardenaren kaltetan. 1771n agertzen den Anchandieta euskal ebakeraren islada garbia da, alegia, Antzandieta baten gutxi gorabeherako transkribaketa. Ahoskera honek, antza denez, XIX. mende arte iraun zuen, 1805eko Barrio de Anchandieta-n ikus daitekeen moduan. Anzandieta eta Antzandieta-rekin batera, Azandieta ere erabili izan da aspaldi samarretik, eta egun ere bizirik dago ([àzandjéta] ebakitzen da). (Aldabea de) Aitzandieta-k Tejeria edo Bidemakurra-tik Basandia-raino luzatzen den erreka sakona eta honen bi aldeetako mendi mazelak ematen ditu aditzera, hots, iparragerria (Caracierzo de Aitzandieta) eta eguzkialdea (Carasol de Aitzandieta); Barranco de Aitzandieta Fuente de la Tejería-n hasi eta Basandia eta Sulue-ko erreken ura jaso ondoren Turtunbera, Txorria, Aliaga, Ollatu eta Dorrondiaga-tik heldu denarekin elkartzen da, Aragoa ugaldean ura isuri aurretik. Dena den, hasierako zatiari Barranco de Larziaga esan ohi zaio eskuarki (ikus Larziaga sarrera). Barrio de Aitzandieta izena gaur ez da ibiltzen, baina Barrio de la Peña delakoaren bertsio euskalduna izan zitekeen (ikus gorago). Fuente de Aitzandieta errekan dago, herritik Santa Fe-ra doan bidearen alboan. Aurrerago ikusiko den bezala, bide honi Camino de la Fuente izena ematen zaio. Euskaraz Iturria, Iturrialdea eta Iturriberri daukagu, Iturrizarra-z landara, eta daitekeena da hauetako bat Aitzandieta-ko iturri hori izatea, Iturriberri agian. Puente de Aitzandieta Puente de (el Camino de) la Sierra bera dela dirudi, hots, euskarazko Zubia edo Zubitxikia (ikus bi sarrera hauek). 1730eko Rincón de Anzandieta herri ondoan, Camino de la Fuente eta Camino de la Sierra bereizten diren gunean dagoen izenik gabeko zokoa dateke. Guztiarekin ere, Rincón de los Cerrados, Rincón de Muelas edo Rincón de Sulunbatezoko ere izan liteke, baina hauek zaharrak dira [Berriena aurrenekoz 1797an azaltzen den Rincón de los Cerrados izenekoa da.] eta izendunak, eta beraz errazagoa deritzogu proposatu dugun hori izateari. Dermio handia izaki, bere barruan bazituen eta baditu beste azpidermio batzuk, txikiak gehienak. Arteko haitz, Iturriberri, Sulunbatezoko, Zubia... baina horren txikia ez den bat edo beste ere bai, hala nola Larziaga (Aldabea, Barranco, Caracierzo, Carasol, Fuente, Paso... Ikus sarrera hau).
(...)

(...)
Mitxelenak AV-en [43. or.] alde 'lado', 'región' izenaren eratorritzat jotzen du hitz hau, Aldape eta Althabe bezala, baina ez du 'aldapa' adiera izan dezakeela esaten (alderan eratorritzat aldats 'malda' aipatu arren). Autore berak OEH-n aldabe 'berokia', 'etxe ondoko landa hesitua' biltzen du, eta toponimian ugaria dela azpimarratzen. Azken adiera hau Azkueren "Aezkera edo Petriberro-inguretako mintzaera" [Euskera, 1927, bagila-Lotazila, 179-300. orr. Gaurregun Aldabea [àldabéa] toponimoa Orbaran eta Abaurregainean dugu bizirik, gutxieneko kontuan] deitu lanean bil zezakeen hizkuntzalari errenteriarrak. Gure usez, Oibar aldean eta Nafarroako beste toki askotan (ikus Aldaidarrea srrera) aurkitzen dugun eta hiztegien biltzen ez duten aldai 'malda, mendi-hegala'rekin ere erlazionatu beharra dago, alde eta aldapa-rekin ezezik [Orba ibarreko Amatriain herrian ere azaltzen da Aldabea (PRA-Oibar, 2. k-bis, 1537), baina ez dakigu aldapa den ala ez. Esteribarko Urdaitzen aztergai dugun izenaren kontrakoa dirudien Aldagora agertzen da 1852. urtean (Agoizko hipotekak, 3. lib., 632. or.)]. Hauekin lot daiteke, orobat, aldatz 'aldats'en eratorria dirudien alda(i)zkia [ikus Txorria sarrera]. Aldabea [àldabéa]-k bi dira Uxuen. Turtunbera-koa, eta Aitzandieta-koa. Lehena 1780ko Aldabea de arriba da, eta bigarrena 1814ko Aldabea de abajo. Aldabea del Carasol de Drinda-ren inguruan ikus Drinda sarreran dioguna. Aldabea del Mediodía zein den seguru ez dakigu, baina hegoaldekoa Aitzandieta-koa denez gero, honekin identifika daiteke. Egun Aldabea de A(n)zandieta (ikus Aitzandieta sarreran dioguna) eta Aldabea de Turtunbera izenak erabiltzen dira, eta biak batera eman nahi direnean Las Aldabeas. Aldabea de Aitzandieta La Tejería-tik Basandia-raino (hau kanpo) hedatzen da, eta Aldabea de Turtunbera Ardui-tik Ollatu-raino (hau kanpo). 1767ko Rincón de la aldabea gorago aipatu dugun Rincón de Aitzandieta orain ezezaguna zatekeen (ikus Aitzandieta sarrera). Gaurregun eguzkialdea eta oihezkia bereizten dira bi Aldabea-etan, alegia, Carasol de Anzandieta eta Caracierzo de Anzandieta, eta Carasol de Turtunbera eta Caracierzo de Turtunbera ibiltzen dira hego-mendebaldera (carasol) eta ipar-ekialdera (caracierzo) ematen duten hegalak adierazteko.
(...)

(...)
Ikus aurreko sarrera.
(...)

(...)
Aldabea de Aitzandieta-ko oraingo Pieza del Prior bera genuen. 1723koa, ordea, lehengo Balsa vieja-ren inguruan zegoela dirudi.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa] Uxuen, kasu, askoz toponimo gehiago aurkitzen ditugu herri ondoko bi sakanetan (Aldabea-etan) hemendik kanpo baino, eta gure alderdiko beste herrietan eta Nafarroako beste eskualdeetan ere beste horrenbeste gertatzen dela uste dugu, baserririk ez dagoenetan behinik behin. Halaber, toponimo gehiago edireten ditugu despoblatuak egon diren La Sierra aldean honelakorik izan ez den Lerga, Epaiz, Eslaba eta Galipentzuko mugetan baino. Hemen dena den, bada aintzakotzat hartzeko hirugarren faktore bat: lurraren jabegoa, alegia, herri lurrak diren edo jabego pribatuak, honek ere eragina izan baitu maiz.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. -Bea/-pea] Posposizio honek bi aldaki dauzka: kontsonante ahostuna duena (be), eta kontsonante ahoskabea duena (pe). Hau batzutan ingurune fonikoak inposaturikoa bada ere (Uxuen, esate baterako, Aizpeaga < (h)aitz + be + -aga), beste batzutan berezko gauza da (Ezpondabe Eslaban / Ezpondapea Morionesen), eta beraz posposizio honek bi aldaera libre (arestian aipatu direnak) dituela esan dezakegu. Bi aldaera horiek ez daude geografikoki banatuak; Uxuen esaterako biak ditugu: Aldabea, Buzakabe, Drindabe, baina Morape [Leku-izen hau, dena den, ez da oso adibide ona. Ikus Uxueko Morape eta Moratea sarreretan dioguna]. Eslaban ere aldaera ahoskabedun eta ahostuna aurkitu ditugu: Bidapea baina Ezpondabe. Gainontzeko herrietan, berriz, beti herskari ahoskabea duen aldaera azaltzen da [Antza denez, kronologikoki lehena behe da; gero, eta txistukari ondoko kokapenaren ondorioz, honen aldaera hutsa den pe orokortuko zen eta noranahiko egin]: Zerradopea (Lerga), Gurutzepea (Ageza), Etxepea (Zare), Elizapea (Ezporogi), Alorrandipea (Leatxe). -Bea, -pea-k 'azpia' adiera du, eta sarritan gaina-ri kontrajartzen zaio, baina ez beti, azken honek beste balio bat ere izan dezakeelako, aurrerago ikusiko denez. Hortaz, Ezpondabe edo Ezpondapea 'ezpondaren azpia' da, Bidapea 'bidearen azpiko aldea', Zarebidegaña (Moriones), edo Oibarbidegaña (Leatxe) Zarebidea eta Oibarbidea-ren (hots, Zareko eta Oibarko bideen) gaineko aldea diren bezala. Garbi dago, horrenbestez, -pea eta -barrena diferenteak direla, lehenak zerbaiten azpia adierazten duen bitartean, bigarrenak dermio baten behereneko alderdia izendatzen duelako.
(...)