Toponyms (Place names)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Harana] Izen hau gehienetan oinarriari zuzenean loturik edireten dugu: Arrizutagarana (Eslaba), Baltsarana (Ezporogi), Dorretarana (Eslaba) Lakuarana (Galipentzu), Leatxearana (Moriones)… baina leku-denborazko genitiboaren laguntza duela ere agertzen da: Garandako harana (Galipentzu), Zalduako haran handia (Eslaba)… Beste batzutan bi modutara azaltzen da: Epaizaran / Epaizko harana (Eslaba), Lakuarana / Lakuko harana (Galipentzu)… Interesgarria da, harana aztertzerakoan, honen eta bere sinonimoa bide den ibarra-ren arteko berdintasun-desberdintasunak finkatzea, edo behintzat finkatzen saiatzea. Izan ere, gai honetaz arduratu diren autoreek ez dute argitasun handirik atera, eta bion arteko aldea agertarazten saiatu direnean ez dute asmatu. Julio Caro Baroja, adibidez, honela mintzo zaigu haran eta ibar-ez [HGPV, 125. or.]: "«Valle» en vascuence, «aran» o «ibar», parece ser entidad que está por encima, hasta cierto punto, de otras divisiones, como, por ejemplo, la navarra de «cendea»…" Orri azpiko ohar batean bien arteko aldea zehazten saiatzen denean honela diosku: "«aran» parece ser el valle de montaña ante todo: «ibar» parece un valle fluvial o vega mas frecuentemente. En Alava «ibarra» es voz que sale con frecuencia en escrituras de los siglos XVII, XVIII y XIX" Gure ustez autore honek ez du asmatu, erreferentzi-puntutzat gure alderdiko toponimia hartzen badugu behintzat, Oibar aldean haran-ak bakarrik mendiko bailarak ez direlako. Aitzitik, toki zelai eta lauetan azaldu ohi dira (ez beti, jakina), erreka baten inguruko eremua adierazten dutelarik. Ibar, beste alde, Galipentzun baizik ez da azaltzen, huts-hutsa (Ibarra), zabala lagun duela (Ibarreko zabala), edo eta, aski bitxia dirudiena, harana-rekin batera (Ibarreko harana). Kasu honetan Ibarreko harana eta Ibarreko zabala-k Ibarra-ko errekaren inguruko alderdia ematen dute aditzera, lehenak bailara, eta bigarrenak bailara horren zabalgunea. Aintzakotzat Nafarroako bailaren izenak hartzen baditugu ere ez dirudi Caro Barojak proposatzen duen bereizketa egokia denik. Esaterako, Bertizarana-n bada erreka, Esteribar-en bezal-bezala, eta ez dugu uste lehen hori bigarren hau baino askoz menditsuagoa edo goragokoa denik. Egia da Aranguren-en erreka txar batzu besterik ez dagoela, baina Ibargoiti-koak ere ez dira izugarri horietakoak. Azken bailara hau, bestalde, lehen hori baino gorago dago, izenak berak adierazten duenez, eta hortaz ez dugu uste Caro Barojaren aipatu ustea ontzat har daitekeenik. Mitxelenaren arabera haran Iparraldeko tradizioan orokorra da (baina ez zuberoeraz), eta Hegoaldeko literaturan adibide bakan batzu besterik ez dugu, Azkue arte. Honen hiztegia argitaratzearekin ordea, ohizko bilakatu bide zen mugaz honaindian ere [OEH]. José María Satrústeguik argitara eman dituen Mitxelenaren eskutitzen artean bada ohar bilduma moduko bat [FLV, 54, 1989, 243-275. orr.], eta bertan hizkuntzalari ospetsua zena le(i)ze eta osin-en arteko aldea zehazten ari delarik haran eta ibar-en arteko desberdintasunaz ere mintzo zaigu, bidenabar: "Casi seguramente, le(i)ze y osin no eran sinónimos (aún ahora, creo, cuando se habla de simas profundas en el agua no se emplea más que osin y Azkue añade, dato que no he podido confirmar, que osin es «mar» en Iciar). Del mismo modo que, aunque esto es más dificil de probar, haran e ibar no significaban ambos «valle» a secas". Hemen garbi ikusten da haran eta ibar ez direla osotara elkarren adierakideak, baina ez, ordea, aldea zertan datzan. Ura izatean edo ez izatean agian?, hau da, errekarik izatean edo ez izatean? Zernahi gisaz, eta esan bezala, gure alderdian kasu batean ez beste guztietan haran dugu toponimian, eta seguru asko hau izanen zen hizkera arrunteko hitza. Hortaz, haran Iparraldean ezezik, Hegoaldean ere (Ekialdean bederen) erabiltzen zela ondorioztatu beharko dugu [Toponimian agertu arren eguneroko hizkeran ibar, bailara edo beste zerbait erabil zitekeen, halaz ere. Larrasquetek, adibidez, honela hitz egiten digu aran-ek Zuberoan duen presentziaz: "inconnu aujourd'hui, mais conservé dans les noms de pays, de maisons, de familles" (OEH-n aipatua). Lhandek ere antzeko zerbait diosku DBF-n, baina oraingoan Iparraldeko hiru euskalkiak aintzat harturik: "val, vallon. Le mot se conserve surtout dans les noms propres: Aranburu, Aranederr, etc."].
(...)

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us/-uz gure alderdian. Epaiz] Epaiz 'Abaiz' herri-izena (ikus Abaiz) eta haran 'ibarra' dira toponimo honen bi osagaiak.
(...)

(...)
Mitxelenak [AV, 78. or.] -do atzizkia aztertzean Bizkardo eta Legarda aipatzen ditu, eta azken hau Legarreta-ren aldaera erdaldundua delako susmoa duela dio. Gure izenaren kasuan ere paralelotasuna gertatzen da, esate baterako, Erroibarko herriaren izena den Bizkarreta (alderdiko euskaldunen artean Gerein < Gerendiain dena)-ren eta aztergai dugun Bizkarda-ren artean. Bilakaera hau izan zitekeen: *Bizkarreta > *Bizkárreda > Bizkarda. Nolanahi ere, behin azentu ondoko bokala galduz gero dardarkariaren atzeko herskari ahoskabea ozendu egin zela ere pentsa dezakegu, era honetara bokal arteko ahostuntzea azaltzeko erromantzera jotzeko beharrik ez dugularik: *Bizkárreta > *Bizkárta > Bizkárda, Lizarraga Elkanokoaren hordik 'hortik'-en bide beretik [Alabaina, Aezkoan adibidez -rreta > -rta laburketaren adibide mordoxka dugu, baina ez dugu sekulan -da-ren gisakorik aurkitzen. Cf., esaterako, Garaioako Garagárta (< Garagarreta), Itúrta (< Iturreta). Arakilen ere berdin gertatzen da: cf. Uharteko Azkonárta (< *Azkonarr(i)eta). Hauek, halaz ere, oso aldakuntza berriak dira.]. Alabaina, Bizkarda dugu lehen lekukotasunetik. Angel Elortegik [Pasaiako toponimia, 68-69. eta 86. orrialdeak.] Eslabako izenaren anaia bizkia irudi duen Bizkardo dokumentatzen du Pasaian, bai eta Araneta (hots, haran + eta) arruntaren kide diruditen Aranda (1596) eta Arandoa (bizirik oraindik). Eslaban Bizkarda-z gainera, Zeroda ere badugu, baina hondar hau ez da oso argia. Araneta-tik Arando eratortzea, hala ere, zail samarra da, eta aparteko atzizki bat dugula suposatu beharko dugu, -do-ren kasuan bederen, Mitxelenak [AV, 78. or.] eta Irigoyenek [STPVN, 37. or.] uste duten moduan. Nolanahi ere, garbi dago mintzagai dugun izena bizkarra-rekin lotu beharra dagoela, Bizkarda-k Epaizko Alto de Abaiz-en jarraipena den gaina (Alto de Bizkarda [bizkárda] egun) eta inguruko lurrak izendatzen dituelako. Bizkarda Barranco de Abaiz, Barranco de Errotaxar eta Barranco de Presaldea-ren erdian dago, Presaldea, eta Epaizaran-eko mugan. Errekez beste aldean Artamaldeta, Santa Criz, Errotaxar eta Ezpondabe ditugu. Barranco de Bizkarda Barranco de Abaiz bera da.
(...)

(...)
Epaiz herri-izena eta haran 'ibar' dugu orain Paizaran [pàizarán] deitu ohi denean (ikus Epaizko Abaiz sarrera). Eslabako Barranco de Abaiz, Artamaldeta, eta Zaldinaga-ren eta Epaizko Epaizaran eta Monte de Abaiz (edo Monte marcado)-en artean dago. Eslaban Epaizen bertan aurkitu ez dugun Epaizarana-ren aurreko urratsa izan daitekeen Apaizarana dokumentatzen da, baina hau beste hori baino beranduago azaltzen denez, erdarazko Abaiz-en eraginari zor zaiola ere suposa daiteke (cf. 1791ko Bayzaran [Id., 76. k.]). Kontuan eduki beharra dago Abaiz izen erdalduna euskarazko toponimoetan Epaiz jatorra bera baino usuago agertzen dela (cf. Abaizbidea, Abaizpausua, Abaizmuga). Gainera, gaurko Paizaran errazago iritsiko dugu Epaizaran-etik abiatuz Apaizaran-etik abiatuz baino (cf. Esatea > Satea, Etxorria > Txorria Uxuen, nahiz Abuñaga > Muñaga-ren gisakoak ere badiren herri berean). Guztiarekin ere, sorburua abbas denez, Epaizaran-en aurreko pausoa Apaizaran dela pentsatzeaz beste biderik ez dugu ikusten. Egungo aldaera 1614ean ediren dugu lehen aldikoz. Barranco de Epaizaran Epaiztik heldu den Barranco de Abaiz izan daiteke, baina Aldeko Epaizaran-en sortu eta Eslabako izen bereko eremua gurutzatu ondoan Barranco de Abaiz-a doan errekasto bat ere bada, eta badirudi honi deitzen zitzaiola Barranco de Epaizaran. Bertatik aipatu despoblatu horretara zihoan bide bat (ez Camino de Abaiz edo Abaizbidea) igarotzen zen, seguru asko Galipentzutik Santa Criz-en barna datorrena.
(...)

(...)
Epaizaran edo Epaizarana-ren adierakidea da hau.
(...)

(...)
Abaiz [abáiz] izenaz ikus -as / -az, -ez, -is / -iz, -os / -oz, -us / -uz bukaerei eskaini diegun atalean dioguna. Barranco de Abaiz Lergan Barranco de Txutxu deritzanaren jarraipena da. Eslaban beste erreka batzuren ura bildu ondoren Galipentzun sartzen da (El Riacho deitzen zaio hemen), eta herri honetan bide luze samarra egindakoan Aragoa ugaldean isurtzen du ura. Eslaban, gure egunotan, Barranco de Abaiz esaten zaio, Lergan bezala, baina 1587an Barranco de Epayzarana aurkitu dugu (ikus herri honetako Epaizaran sarrera).
(...)

(...)
Egungo Paizaran [pàizarán] aurreko Epaizaran-etik atera da, eta Epaiz eta haran-ez osaturik dago (ikus Eslabako Epaizaran sarrera eta Epaizko bereko Abaiz). Barranco de Txutxu-ren jarraipena den Barranco del Carasol de Abaiz-etik hurbil dago Epaizaran, Eslabako mugan, herri honetako aipatu Epaizaran-en ondo-ondoan.
(...)

(...)
Abaiz izenaz ikus -as / -az, -es / -ez, -iz... atzizkiei eskaini atalean dioguna. Paso de Abaiz euskarazko Abaizko pausua-ren erdarazko kidea da eta Camino de Abaiz edo Abaizbidea-ren eta Barranco de Abaizgibel-en elkargunean dagoen egungo Paso de Abaizgibel bera izan zitekeen. Barranco de Abaiz Epaiztik Epaizaran-a heldu den erreka da.
(...)

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us/-uz gure alderdian. Eslaba] Epaiz 'Abaiz' herri-izena eta haran 'ibar' ezaguna ditugu hemen (ikus Epaizko Abaiz sarrera).
(...)

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us/-uz gure alderdian. Eslaba] Epaizko harana: Aurreko toponimo bera da (cf. Eslabako bereko Aldemuga / Aldeko muga).
(...)