Toponyms (Place names)

(...)
Aguilar toki-izena oso zabaldua dago Nafarroan eta 'arranoak egoten diren, bizi diren tokia' adiera du. Gure alderdian Kaseda ["ottra pieza... en el termino del monte de Aguilar", id., 60. k., 1759], San Martin ["Ms otra (pieza)...en el Cavezo de Aguilar", PRA-San Martin, 62. k., 1792] eta Uxuen ediren dugu, Agezan ezezik. Beti leku gorak izaten dira, mendiak, arranoek, antza, ez baitute zelaian bizitzeko zaletasun handirik. Honen baliokide euskalduna beste zenbait lekutan azaltzen den Arranotegia [Ziraukin azaltzen da, 1283. urtean: "En Arranoteguia una pieça que se atiene con la pieça de Domingo Bona et con las landas"; J. Mª Lacarra, "Documento de Irache (1283) referente a Cirauqui", FLV, 17, 1974, 165-182. orr. Aguilar erdaldunaren euskal ordainez ikus Galipentzuko Bartaquilar sarrera] da, edo Eslabako Arranomendia [Herri honetan Aguilar-ik azaldu ez arren.]. Uxueko Aguilar alderdi menditsu bat da, eta honen azpiko aldean dagoen alderdi lau samarrari Akirazabal esaten zaio. Hau, ezbairik gabe, latineko aquila-tik ([akila] euskarak hartu ordurako) atera den akira eta zabal-ez osaturik dago (ikus sarrera hau). Agezan Aquilar [àkilár] esaten da, eta dokumentazioan Aquilar eta Aguilar batera azaldu arren, garbi dago lehena dela jatorrizko eta bertako forma. Bokal arteko herskari ahoskabearen iraupena Nafarroako erromantzearen eraginari zor dakioke [R. Ciérbidek (PDNR, 39-40. orr.) ahoskabea duen adibide pare bat ematen digu, baina ia beti ahostuna azaltzen dela dio. Angeles Líbanok (El Romance Navarro en los Manuscritos del Antiguo Fuero General de Navarra, Institución Príncipe de Viana-CSIC, Iruñea, 1977, 96. or.) ere bokal arteko herskari ahoskabeak ahostuntzen direla dio, salbuespen bat edo beste izan arren: "Yndurain cita también algunos casos con sorda conservada, pero no las considera suficientes para atribuir como característica del navarro antiguo el mantenimiento de la consonante etimológica latina, rasgo que quedó relegado a una zona pirenáica franco-española". Menéndez Pidalek (Orígenes, 251-252. orr.) Aragoako agirietan zenbaitetan gorde egiten dela, eta oraindik ere honen hondakin biziak badirela dio: "Dado el latinismo notarial, no sabemos hasta qué punto la sorda, en los más viejos diplomas aragoneses, refleja una lengua latinizante o más bien una pronunciación popular. Pero los documentos en romance del alto Aragón contienen muchos ejemplos populares: arrigatura < rigatoria 'regadera', pasatuaras 'pasaderas', lopo, lopera (cf. Uxue), capaña... Hoy esta conservación de la consonante sorda se observa en abundantes restos que sobreviven:...Álica 'aguila', ... Artica... En el partido de Jaca se acumulan topónimos con la sorda conservada, como Nocito, en otras partes Nocedo... Aquilué, sinónimo de Aguilera... En Aragón la conservación de la oclusiva sorda tuvo antes bastante extensión fuera de la región de Jaca y Boltaña...". Kontsonante ahoskabearen iraupena euskarari zor balitzaio, ez genekike zergatik bokal arteko albokoa ez den dardarkari bakun bilakatu, Uxueko Akirazabal-en agitu moduan (ikus sarrera hau)], baina euskararen eragina ez da alde bat uztekoa (cf. Aipatu Uxueko Akirazabal). Aquilar herritik kilometro batera dago, eta gehiena laua izan arren, dermioaren erdian El Alto de Aquilar deitu ohi den gaina dugu. Gure informatzaileak dioenez lehen arranoak Aquilar-ko iturrian dagoen txipudira (ikus La Chopera eta La Fuente del Chopar sarrerak) joaten ziren, gauez, atseden hartzera. Agezan alto edo monte esateko erdaraz ere mendi izen arrunta ibili izan da, eta gaur (El) Mendi bertako dermio bat (mendi bat, jakina) bada ere, dokumentazioan garbi ikusten da mendi edozein gain izan zitekeela, Aquilar-koa, kasu. Gainaren ondoko Balsa de Aquilar duela hogei edo hogeitabost urte egokitu zuten, baina izan, askoz lehenagokoa da. Guk 1647an aurkitu dugu estraineko aldiz. Dokumentazioko Saso de Aquilar ez da orain erabiltzen; are gehiago dena, Agezako dermioa sakonki ezagutzen duen gure informatzaileetako baten arabera [José Egea jaunaren arabera] lur hau ez da bat ere kaskailutsua, zazuak harri mota honetaz brokatuak egoten badira ere. Alabaina, eta beste iturri batetik, dermio honetako bazter batean edo zazu txiki bat badela jakin dugu, eta hau izan daiteke dokumentazioan ageri dena. Aquilar-ek Aranpotillua, Euntzeberri, Erresoreta, eta Lakuaga-rekin mugatzen du.
(...)