Toponyms (Place names)

(...)
Orain ezezaguna den izen honen aldaera desitxuratu mordoxka ediren dugu dokumentazioan, XVIII. mendearen erditik aitzina gehienak. 1546an, ordea, jatorrizko forma azaltzen da. Aldaera honek, urte bereko Artassoyturria-k eta aurreraxeago aztertuko ditugun Artaxo / Artajo / Artaxona / Artajona-rekiko harremanek -ss- horren azpian sabaiaurreko igurzkari ahoskabea ([8s]) dugula pentsa erazten digute. Artaxogoiena 1335ean aurkitu dugun Somo de Artaxona-rekin lotu beharra dago, bokal arteko sudurkaria erori, eta -oa > -o gertatu delarik (Cf. Aramaiona > *Aramaioa > Aramaio). Bukaerako -ona hori oso zabaldua dago, eta ez bakarrik Euskal Herrian. Julio Caro Barojaren eritziz latineko -onem bukaeraren femeninoa den -onam-etik atera da [Ikus HGPV, 254-265. orr., eta Materiales, 85-95. orr.], eta Mitxelena itxuraz horrekin ados dago, argitzeko puntu asko izanagatik. Alfonso Irigoyen ere bat dator Caro Barojaren eritziarekin, autore honen aipamenik egiten ez badu ere: "...los diversos topónimos vascos terminados en -ona, tales como Arrona > Arroa > Arrua, etc. que en general proceden del caso oblicuo de nombres declinados en latín en -o, -onis, correspondan éstos a antropónimos o a topónimos antiguos, es decir, de -one(m), cuyas formas dieron a menudo -ona, sobre todo en áreas pirenaicas del sur y concretamente en área vasca, igual que en el conocido Barcelona, de Barcino, -onis, o que Narbona, de Narbo, -onis, que ya para el siglo IV se declinaba en latín como Narbona, -ae..." [STPVN, 39. or.] Dena den, Baiona toponimoa aztertzen ari delarik Baio pertsona-izenaz eta ona izenondoaz osaturik egon litekeela dio, Artaxona-ko Emazteona-ren antzera [Id., 52-53. orr.]. Horrela bada, Galipentzuko Artaxogoiena-ko Artaxo lehenagoko Artaxona batetik atera da, eta beraz Tafalla ondoko herriaren izenarekin identifikatu beharko dugu, azken honen Artaxo aldaerarik ez dagoen arren, dakigunez. Longidako Artajo / Artaxo [Ikus NHI, 178. or. Menéndez Pidalek Jakerriko Artaso bat aipatzen du. Orígenes, 174. or.] herri izenak ere etimo bera izan lezake, baina halaz guztiz, -zu, -tsu-ren aldaera den -so atzizkiaz [AV, 150. or.] ere egon daiteke osaturik, Urkizu / Urkixo > Urkijo bezala, oinarria arte zuhaitz-izena delarik. Azken etimologia honen alde mintzo da izen honen lehen lekukoa 1076ko Artasso izatea [Artaxona, bere aldetik, esan dugun bezala (ikus Agezako Erauso sarrera) Artaxo eta -ona-z osaturik egon liteke, baina ez dirudi azken hau ona izenondo arruntarekin identifikatzen ahal denik, horrela izan balitz bokal arteko sudurkaria eroriko ez zatekeelako.]. Alfonso Irigoyenek Aragoako Artaso eta Artasona Nafarroako Artaxo / Artajo eta Artaxona / Artajona-rekin lotzen ditu [Cuestiones de toponimia vasca circumpirenaica", 203-204. orr., ETTVC.]: "En relación con los Artaso y Artasona puestos de relieve está claro que se trata de topónimos análogos a los que se registran en Navarra como Artaxo (1366, PN-XIV, F. Sang., p. 464), en Val de Liçoain, hoy Artajo, y Artaxona (1330, PN-XIV, F. Est., p. 291), hoy Artajona, ambos con sibilante palatal, lo que se refleja en la evolución de la pronunciación hasta nuestros días, mientras que en la zona aragonesa no triunfó la palatalización, como tampoco en Alava en el caso de Artasobarrena, término de Contrasta, con -barrena '(el) de la parte baja', pero sí en el de Artajona, término de Labastida, AEF, XVII (1957-1960), p. 127." Autore honen arabera Artaso Artazu-ren ebakera erdalduntzailearen ondorea da, eta izen honen deklinabide latinoaren akusatibotik aterako zen Artasona, esan bezala: "Con toda probabilidad en Artaso estamos ante una pronunciación romanizante de Artazu, del mismo significado que Artatza, y formado igualmente de arte, en primer miembro arta-, más el sufijo colectivo -zu, de pronunciación fricativa, la cual en latín se habría representado con s, declinándose vulgarmente como Artaso, -onis, acusativo Artasone(m), de donde Artasona, que en las formas navarras, así como también en una alavesa, aparecen con palatalización expresiva. No tenemos referencias sobre la pronunciación del topónimo procedente del caso oblicuo latino entre hablantes vascos, pero evidentemente debía ser *Artaxoa / *Artasoa, según los casos". Alegia, Irigoyenen arabera jatorrizko Artazu-tik Artaso aterako zen, eta honen deklinabide latinoaren akusatibotik Artasona. Azken honetatik, bokal arteko sudurkariaren erortzeaz, *Artasoa / *Artaxoa aterako zen, bigarren hau bustidura adierazgarriz. Galipentzuko datuak ikusita, garbi dago, dokumentazioa aintzat hartzen badugu, Artaxona dela jatorrizko forma, eta hemendik atera dela Artaxogoiena eta Artaxoiturria toponimoen artaxo-. Hemen, Irigoyenen arabera *Artaxoa- behar genukeen, baina elkarketan azkeneko bokal irekia desager zitekeen, eta artikulutzat ere jo zitekeen. Bilakaera honen kontrako puntuak Longidako herriaren kasuan Artaxo 1076rako azaltzea da, bai eta egun -so duten beste toponimo batzuren kasuan (Lizaso, Itsaso [Ikus NHI, 67 eta 77. orr.]) -zu-dun aldakirik sekulan ediren ez izana. Itzuletara, Mañeruibarko Artazu-ren dokumentazioan aurkitzen ez dugun *Artaxo edo *Artaso-ren bat espero genuen, bai eta Tafalla ondoko Artaxona-n sudurkaririk gabeko *Artaxoa edo *Artaxo, baina inguruko herrietan ere ez bide da honelakorik azaltzen [Honela jakinerazi digu eskualde horretako eta Nafarroako beste askotako toponimia sakonki ezagutzen duen J. Jurío jaunak.]. Kokaguneari buruz, ditugun lekukotasunak aztertu ondoren, toponimo gaur ezezagun honek izendatzen zuen alderdia Paso de San Babil-en ondokoa zela esan dezakegu. Eslaba eta Agezako mugetaraino hedatzen zela ere badakigu, bai eta "somo" edo gain bat eta iturri bat (Artaxoiturria) ere bazirela, eta itxuraz, baina hau ez da segurua, La Elka "corraliza"-rekin (ez dermioarekin) mugatzen zuela, bera ere "corraliza" zelarik. Datu guzti hauekin egungo Las Fuenticas dela ondorioztatu behar dugu, Eslaba eta Agezako mugan egoteaz gain iturritan aberatsa delako, eta gaina edo cantón ere baduelako (Cantón edo Canterica las Fuenticas). Beste aldetik, Las Fuenticas izen erdalduna 1730 arte ez dugu dokumentatu eta berri samarra dela esan daiteke. Izen euskaldunaren goiena posposizioak gainera Galipentzu udalerriaren goiko aldean zegoela ematen du aditzera, bestela alderdi laua delako, aipatu Cantón hori salbu [Goiena ez da cantón, cantera edo somo-ren adierakidea, burua edo gaina ez bezala. Ikus honetaz Dermio baten zatiketa atala.]. Ordezkapen prozesua hau izan zitekeen: *Las Fuenticas de Artaxo(goiena) (Cf. Artaxoiturria) > Las Fuenticas, Uxueko Los Berros de Berage > Los Berros-en edo Lergako Los Linares de Arana > Los Linares-en bezalatsu.
(...)

(...)
Behin bakarrik aurkitu dugu bere horrela, 1335ean. Somo hau latineko summu-tik aterea da [Ikus DCELC-ko somero sarrera.], eta esan dugun gisan oraingo cantón edo cantera (de las Fuenticas)-ren balioa du. Artaxo-rekiko hartuemanez ikus Artaxogoiena sarreran esan duguna.
(...)