Toponyms (Place names)

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Izarbeibarko hiria, Iruñeko merinerriaren hegoaldean. Udal mugapeak (6,1 kilometro karratu) beste hauekin egiten du muga: Uterga (I), Adios (E), Eneritz (HE) eta Obanos (M). Auritz herri hustua aldamenean du, eta hegoalde muturrean, berriz, Eunateko Andre Maria basilika, Robo errekaren haranean, hura baita ibarreko uren biltzailea, Garesen Argara isurtzen den arte. Herria ordoki batean dago, Erreniegako mendipean, Akiturraindik Utergan eta Obanosen barna jausten den zulaka azpian duela. Klima mediterraniar kontinentala. Berezko landaredia ez da ugaria. Behiala arteak ziren nagusi, eta horrela agertzen da herriko armarrian; gaur egun, bakar batzuk baizik ez dira gelditzen. Nekazaritzari eman-emana, 29 Ha enbor txikiko oihanak dira, 44 larreak (1984) eta 510 Ha laborantzak (ehuneko 83,61), batez ere laborea (garagarra, garia, oloa), luzerna eta, berrikiago sartuak, eguzkilorea, koltza eta zainzuria. Lurzati berrantolamendua 1973an egin zen, 124 jaberen 376 Ha-tan egin ere. Horren ondorioz, batetik, hasierako 976 lurzatiak 197ra ekarri ziren, eta bestetik, mahasti eta olibondo gehienak desagertu ziren. Nekazaritzaren mekanizazioaren gibelondoa, berriz, laborantzarako aziendaren aienatzea izan zen (behiak, behorrak, mandoak, astoak). Txurra arrazako artalde bat gelditzen da, baita zerriak ere, haztegietan. HISTORIA: Herriaren hegoaldean Murumendigain izeneko mendixka dago (Murundigain, gaur egun), Historiaurrean gizakiaren bizilekua izan zena. Erregeren jaurerria izan zen, eta Karlos III.ak bere anaiarendako -Lionel Nafarroakoa, Karlos II.aren sasikoa- eratutako bizkonderriko herriburu bilakatu zuen. Hari lotetsi zizkion Izarbeibarko herrietako laborarien petxak eta errentak, jurisdikzio zibila eta kriminala barne, baita Andiongo Muruzabalgoak ere (1407). Koroari 5.280 errealeko dohaintza eginda erdietsi zituen hiri titulua eta burujabetza, jurisdikzio zibilari dagokionez. Herritarrek almirantea izendatzea erabaki zuten 1693an, hiriak falta baitzuen alkatearen eta kontzejuaren aginduak jakinarazteko mandataria; lehenbizikoa Martin Zuastikoa izan zen. Garai horretan, ohitura zen litaniak errezatzeko prozesioak egitea Unateko basilikara, Obanosko Arnautegikora, Garesko Gurutzefikara eta Utergako eta Aurizko parrokietara. Herritarrek eta kontzejuak alkatea aurkezten zuten, erregeordeak izenda zezan, baita bikarioa ere San Esteban beren parrokiarako -Iruñeko katedraleko ospitaleko kalonjearena baitzen-, eta ermitauak Eunateko Andre Mariarako. 1698an erraten zenez, zenbaitetan bi ermitau izanak ziren han. Hainbat mendetan, irin-errotaren jabe izan ziren. Aziendak bazkatzeko Lopezegiko eta Sotoako belaiak zituzten, baita Larratzeko larreak ere. Francisco Juaniz Etxalazkoa (1591-1656) hemengo jauregiko semea izan zen. Salamancako San Bartolomen ikasle egon zen (1626), Iruñeko San Joan Bataiatzailearen parrokian, berriz, bikario (1625-1630), katedralaren Egiarten artxidiakono (1629), Salamancan maisu-kalonje (1636) eta apezpiku, azkenik, Mondoñedon (1645-1648) eta Calahorran (1647-1656), hor hil baitzen. Geroago, haren gorpuzkinak bere sorterriko parrokian eraikitako hilobira ekarri zituzten (1660). Hiriaren mugapean Auritz etxagunea dago. Lehenago lekune bat zen, San Pedrori eskainitako parrokia zuena. Han hiru etxetiar bizi ziren 1800ean, Cabregako markesarena zenean. Erdi Arotik agertzen da Eunate toponimoa, Andre Mariaren eliza oktogonal erromaniko ezagunari ematen zaiona. Haren grafiak aldaerak ditu -Oñat, Onat, Onate, Unate-, eta herri etimologiari kasu eginik, e(h)un-ate ikusi nahi izan dute horren azpian. Ibarreko erdigunea izan zen. Handik hurbil dagoen etxean batzarreak egiten zituzten Izarbeibarko sei zeneek eta Izarbeibarko artzapez-barrutiko apezek. Ibarreko ofizial-lakiolariek eta Gares hirikoek kofradia hantxe eratu zuten, Santa Anaren zaindaritzapean (1594), eta bere hartan zegoen Andre Mariaren kofradia zaharra ere, 1817an galdu zena. Herritik hurbilago Santa Luzia ermita dago. 1860an 467 biztanle zituen. Mende honetan gutxituz joan da, azkenotan beherakada gelditu bada ere: 178 1980an, eta 200, 1991n.
(...)