Leku-izenak

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us bukaerak. Uxue] Etimologia iluneko leku-izen honek bukaeran beti -as dauka, 1715eko Mostraca [PRA-San Martin, 30. k.] alde batera uzten badugu behinik behin. Galipentzuko Alboz toponimoaz mintzatzerakoan ikusi bezala, lehen agerraldian, 1534eko despoblatuen zerrendan [NAO, Comptos, 550. zkia.], diptogondun aldaera azaltzen da (Muestracas), nahiz gaurregun azentua hurrengo silaban duen ([mostrákas] ebakitzen da). 1633an [PRA-Kaparroso, 57. k.] berriz diptongoz hornitua agertzen da, eta hortaz badirudi aurren lekukotasuna ez dela halabeharreko kontu hutsa, edo eskribauaren apeta, errealitate fonikoan oinarritutako zerbait baizik. Diptongoaren arrazoia seguru aski azentuan bilatu beharko dugu, hau da, diptongodun aldaera hori Muéstrakas ebakiko zen (cf. Alboz / Albues txandaketa Galipentzun, Albóz / Albués itxura guztien arabera). Muéstrakas / Mostrákas bikotean zaharrena zein den jakitea zail da, alde batetik euskarak goranzko diptongoak hausteko dituen bideetako bat monoptongaketa delako, eta beraz lehenetik bigarrena atera zitekeelako [Móstrakas genuke orain seguru asko, Muéstrakas-etik atera izan balitz], eta beste aldetik Muéstrakas Mostrakas-en kide erdalduna izan daitekeelako. Ez dugu ahantzi behar, gainera, azentuaketa ere alda zitekeela, eta toponimoak gaztelaniaz nagusia den azentuaketa paroxitonoa har zezakeela. Nolanahi den ere, leku-izen hau Oibarko Las Mostacas [làsmostákas]-ekin lot daiteke, bai eta, apika, Saratsa [Jimeno Jurío, TCPCI, 343. or.], Aizkorbe, Errotz [PRA-Arakil-Hiriberri, 85. k., 1721], Izurdiaga [Id., 71. k., 1713], Satrustegi, Arakil-Urritzola eta Irañetako Ostraka-rekin, Larunbeko Ostakazelaia [PRA-Ihaben, 1729, 69. k.], Egiarretako Utraka [Utraca idatzia, PRA-Arakil-Hiriberri, 71. k., 1715] edo Putraka [Putraca idatzia, PRA-Asiain, 174. k., 1794], eta Imotz-Muzkizko Ostraka edo Austraka-rekin. Jakina denez, hasierako lekunean zalantza asko dago euskal hiztegian (cf. Mospel / ospel 'oiheski', 'maskuri', muspel, nospel, suspel / uspel, uzpel...), eta bukaerako -s azaltzeko analogiara (cf. Beskos, Otrollos, Medios, Bigas, Muelas...) nahiz erromantzearen eraginera jo liteke laguntza eske. Urritzolako Ostraka aziendentzako hostoak metatzen ziren belarrez eta sasiz betetako zelaia da. Satrustegin ere Ostraka ardi eta ahuntzentzat ebakitzen ziren adarrekin erlazionatzen dute, eta Irañetan etxeen artean zozketatzen diren hosto sailak dira. Muzkitzen sasiz eta zuhaitz txarrez beterikako tokia da Austraka edo Ostraka. Cf. Edozein modutan, sastraka hitz arrunta.
(...)

(...)
Etimologia iluneko izen honen inguruan ikus -as bukaerari eskaini atalean dioguna. 1534ean Uxueko despoblatuen artean Muestracas edireten dugu, eta 1633an berriz azaltzen da diptongodun aldaera hau. Mostrakas Uxue eta Pitillasen dermio komuna zen, eta bi herriok 1800ean lurrak banatu zituztenean erdibiturik gelditu zen, zati bat Pitillasen, eta bestea Uxuen. Valdecontienda izena ere hartzen zuen (ikus sarrera hau), Uxue, Murillo eta Santakararen arteko muga aldean (ikus Larrageta-n dioguna). Barranco de Mostrakas La Sierra-n sortu eta Mostrakas (eta Larrageta) gurutzatu ondoren Santakaran sartzen da, Murilloko mugaren hurbiletik; Cabezo de Mostrakas egun Alto de Abaurre deitu Murillo eta Uxueren arteko mugako gaina izango zen, beste batzuetako Alto de Larrageta edo Podio de Larrage bera (ikus Larrage eta Larrageta sarrerak). 1612ko Rincon de Mostracas zehazki zein zen ez dakigu, baina errekaren ingurua izan zitekeen; Torraza de Mostrakas despoblatuaren zaharkina zen. Badakigu erreka baten ondoan zegoela. Antzinako despoblatuetako etxeen harriak gorteak eraikitzeko erabili izan direnez gero, torraza eta despoblatua gaurko M. Murillo eta I. Ostaren gorteak dauden tokian egon zitekeen, hauek ere Barranco de Mostrakas-en alboan daudelako. Dena den, Uxueko egungo Torraza-koak bezalako zaharkinik ez omen dago bertan. Val de Mostrakas Uxue, Murillo eta Santakararen arteko mugen berrikusketa agiri batean ediren dugu, eta hiru herrien arteko mugako alderdi laua izan daitekeela irudi du, errekaren ingurukoa edo, agian alderdi horretako egungo Llano de Mostrakas bera. Mostrakas [mostrákas]-ek Pitillas, Santakara eta Murillorekin mugatzen du mendebalde eta iparraldetik, eta bere barruan azken bi herriotan ere azaltzen den Larrageta (ikus sarrera hau) hartzen du. Honetaz landara, goian, iparraldean, Santakaramuru dauka mugakide, eta ekialdean altxonbideak El Pinar-etik bereizten du. Aurrerago Bigas-ekin ere mugatzen du.
(...)

(...)
La Sierra Uxueko mendirik luze-zabalena da, eta Santa Fe-tik Murilloko lurretaraino hedatzen da. Bertan, esperatzekoa zenez, makina bat dermio txikiago dauzkagu. La Sierra mendi honen goi-lautadari eta inguruko lurrei esaten zaie. Beherago dauden bi hegietako alderdiak eskuarki ez dira La Sierra-kotzat jotzen, baina horrelako zatiketa erabatekorik ere ezin daiteke egin, dermio batzuk goian (La Sierra-n) hasi eta beheraino luzatzen direnez gero. Dokumentazioan XVII. eta XVIII. mendeetan inoiz edo behin azaltzen den La Sierra baja-k Pitillasena ere bazen Mostrakas aldea ematen du aditzera, antza. La Sierra alta berriz, San Nicolás, Berage eta inguruko lur komunek osatzen bide zuten. La Sierra-ren zati handi bat herri-lurra zen.
(...)