Tr. La forma con aspiración inicial sólo se documenta en Pouvreau, Haraneder, MarIl e Hiribarren, alternando con la forma sin h- en los dos primeros.
etimologikoa
Etim. De rom. fondo; v. FLV 1974, 188.
sense-1
1.
(gral.; SP (o-), Ht VocGr 363, Deen I 462 (o-), VP 71r, Lar, Añ, Lecl, Izt 52v, Dv (o-), H (+ o-), Zam Voc),
undo (H),
onduRef.:
Bon-Ond 153;
A;
Lrq;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
GteErd 43
. Fondo (sentidos prop. y fig.)."
Barrikari ondoa edekitea, défoncer une barrique"SP.
"Jusqu'au fond, hondoraiño
"HtVocGr 363.
"Fondear la nave, onzia hondoraño ustu
"Lar.
"(Sin) suelo, ondorik bage
"Ib."Profundidad en el río, (c.) [...] ondoa, ondarra
"Añ.
"
Zakhu hondotik ahora bethea, [...]. Osin hondorik eztuena, [...]. Etxola hondoan sarthua zegoen, [...] au fond de la chaumière. Iarraikiko natzatzu Espainiaren hondoraino, [...] jusqu'au fond de l'Espagne [...]. Saski hondoa higatua duena, corbeille qui a le fond usé"H.
"
Itxasuan badira ondua jo ezindako sakonunak
"EtxbaEib.
"
Botilla onduan gelditzen die gindak
"ElexpBerg.
v. ITSAS-HONDO. Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII y al Sur desde mediados del s. XVIII.
Barkhamendu eskaturik bihotzaren ondotik. EZMan I 51 (v. tbn. en contexto similar Harb 20 bihotzaren ondotik).
Ondotik ur gañeratuk izurdeak saltatzen, / Iainkoaren ohoretan hala dituk dantzatzen. EZMan II 17.
Gainez eginik, untzia ondora <-dara> bezala zu ere infernuko zolara erortzen zara. Ax 116 (V 77).
Leze huntan eztuk ondorik. Gç 160.
[Jainkoak] bihotz gustia ondoraiño / graziaz dio bethetzen. Ib. 193.
Gau bat eta egun bat egin izan ditut itsasoaren ondoan. He2 Cor 11, 25.
Agertzen da hekien barrena, urguilleriaz hondoraiñokoan pozoiñatua. HeGudu 34 (Phil 202 ondo).
Ur, ondorik agerzen etzuena. MbIArg I 175.
Ontzi gañekoak eta ontzi erdikoak bezain animadunak [...] zirala ontzi ondoko eri gaisoak. MbIArg II 344.
Salba nazazu, ondorat noha!Lg II 164.
Gisa hortan zoazila leziaren ondora.Iraultza 80.
(Baziren baso batzuk) ondoak mear, punta zorrotz ta agoa lazki zabal. (227). LE-Ir(s.v. mear).
( s. XIX)Jangoikoak edan eragin deutse kaliz garratz minaren ondarra, ondoa, ondakin guztia. AñNekeA 226.
Ezarriko balute itxasoaren ondora errotarri bat samatik duela [...].MgCC 251.
Zeruaren goienetik asi ta lurraren ondoraño arkitzen diran gauza guztiak. AA III 312.
Graziak mugitu zioen hondoraino bihotza eta betbetan eman zen onerat. MarIl 98.
[Erbiak] bere xiloaren ondoa / lasterrez du atzamaiten. ArchFab 109.
Zizurkilko mendian arkitzen da meatze zulo bat guztiz bide luzean ondoa daukana. IztC 66.
[Zulo onen] txuntxurretik buka-ondora iragazitako urak. Ib. 73.
Itxasuak urak andi / ezta ondorik ageri. (Canc. pop.). DRA.
[Ura] uzten da oztutzen eta gatza gelditzen da ondoan. ItDial 113 (Ur onduan, Dv ondoan; Ip zolan).
[Ibaiaren] uren ondo handiak, / behar zituen izitu. Gy 184.
Khalitzik khiratsenak husten ondoraino. HbEsk 229.
Makaia, Gereziet eta Mendiondo, / Ursuian dutelarik zangoentzat hondo, / agertzen dire arrai ontasun guritan. (Interpr?). Ib. 145s.
[Obia] idikita zegoanean, bereala sartu ziran; baña ondoraño jatsi etziran. Lard 469.
Zu zare zure baitharik ontasun ez ondo ez mugarrigabea. DvLEd 138 (Cb Eg II 74 ontasun fiñik eztuena, infinitoa).
Samatsaren lekhua behar da izan ixuri guti batekin; ondoa buztin joaz egina. DvLab 149.
Hori egiten da ondoa barna duten lur [gizenetan]. Ib. 36.
Lurra hainitz urtsua delarik eta ondo handikoa. Ib. 115.
Biatzakiñ atzamartuaz [...] tosaren ondoa. Apaol 24.
Upelak ustutzian, ondua ez dute garbitzen. SorBar 80.
( s. XX)Kenduten deutsiez txalopeari ondoan gelditu jakozan ur zikiñ guztiak. AgKr 39.
Itxasoak urak andi, / eztau ondorik agiri. Ib. 71.
"Emen dago iturria, emen", eskuakin oinpean zeukan arrokaren ondoa erakutsiaz. Goñi 44.
Eskuak ondoraino sakelen barnean. JEBur 76.
Ondorik etzuten tupin, pertza ta paelak. AgG 54s.
Hamabi kilometra ondo... eta iherika guk ez jakin!ZerbMetsiko 54.
Ipuin entzuliari lapikuak ondua artu. Otx 47.
Zumezko otartxoa; / erraidazu, arren, / uts duzun ondoa. LdiBB 76.
Saskia, / ondotik ezpaiñeraiño sagarrez gorria. "Llena hasta los bordes"
.OrEus 50.
Ona Iraskunaren ikurra: ondo zuriaren gañean [...], Gurutze Gorri bat.EAEg 31-5-1937, 1728.
Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi ormagintza. / Lautan erretzen ikusiko zan / Aloñako lekaidetza. SMitxAranz 97.
[Pitxintxa ontziaren] ondo zabala ondartza baten gañean oieratuta gelditu zan. JAIrazBizia 48.
Argi goibelak ez zigun ahalmenik ematen [zuloaren] ondoa ikusteko. MdePr 113.
Eta herioa sartu zen haren gorputzaren ondoraino. Ib. 166.
Urmaeleko ondo arritsua. TxillLet 29.
Urdiña zan [...] [ordulariaren] ondo biribilla... estalkia briztatu-berria. NEtxAntz 143.
Ezta ba ain samur gure barnea eta ondoa ezagutzea, guk zer desiatzen dugun zeatz jakitea. VillJaink 141.
Au da, noski, olerki-bilduma onen muiña, azken ondoa, zola ta giarra. Vill(
inGandElorri 11
).
Orain zerura, orain ondora. "Ya por el cielo va, ya el suelo toca"
.GaztMusIx 137.
Ongi dakit [iturri] argan ez dala ondorik. "Que suelo en ella no se halla"
.Ib. 219.
Juanak bere zoriaren leizea neurtu zuan ondoraiño. NEtxLBB 26.
Bere arrokeri ta uste-austeak, etsipen-ondoraiño irauzten ditu. "Conduce a términos de desesperarse"
.BerronKijote 139.
Leize-zuloko beeko ondoan. Ib. 169.
Itxasoan ura ta zerua; ta konforme ez dana, ondura. (V-m). EZBB II 25.
Itxasoan ondoa baiño zerbait gorago lagaten ziran luzean [tretzak]. EtxabuKontu 116.
Perkalezko soiñeko kuadro urdiñak eta ondo txuria zuan bat zeukan.JAzpiroz 165.
Ondorik ez duan zuloraiño erori dira. AZink 142.
Ez du ontziak zirkinik egiten, hondoari iltzaturik balego bezala. MIH 312.
Etxaide, Oinaz-Ganboarren burrukak hautetsi dituenean, ez zebilen agian horrelako hondo sakonen bila. MEIG III 139.
Zavalaren ondasun kutxak ez omen du hondorik ez hondarrik. Ib. 122.
v. tbn.
Ondo: SP Imit III 59, 4. INav 119. Azc PB 102. Ip Hil 29. FIr 147. Zerb IxtS 61. Erkiag Arran 154. Anab Poli 14. BEnb NereA 89. Zait Plat 53. EZBB II 20.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intesiva).Cf. Olea 261, donde se da hondo-hondoraño como ej. de impureza léxica. Koroa buruan janzita, zapaldu zioten, arantzak ondo-ondora sartzeraño. Lard 455.
azpiadiera-1.2
(En la expr. hondo gorrian lo egin 'dormir sobre el suelo')."
Ondo gorrian lo egiten du (bai etxe barruan bai kanpoan) (G-azp)"GteErd 214 (junto a lur hutsaren gainean, gogorraren gainean etc., de otras zonas).
4.
(G-nav ap. Iz Als; H). Hondo, profundo."
Ura hondo da, [...]. Putzua hondo da, [...]"H.
"
Oso doo ondu, está muy profundo"IzAls(s.v. oso).
Eroriko dira Infernuko Osin ondo sakonean. MgCC 191.
Arima potzuaren ondoenean nire sentipen lausoak ezin delineatuaz. Azurm(
inGandElorri 43
).
azpisarrera-1
HONDOA JO.
Caer hasta el fondo"Hondoa iotzea, toucher le fond" H. Untziarekin ezen, zuk ere ondoa jo zinezake, nun eta ondoratu gabe ez zaituen arrain handi tzar zenbeitek [...] iresten. ZerbMetsiko 55.
Amen begien / negar-obiak / ondoa yo-eziñak / egin ete ditu Yaun / aundiak?LdiBB 48.
Bide erditik ondoa / joaz. "Derrocado de en medio del camino al hondo"
.GaztMusIx 115.
azpisarrera-2
HONDO-HESTE.
v. ondeste.
azpisarrera-3
HONDO-IGERI.
"Ondo-igiri (V-gip), nadar bajo el agua" A.
azpisarrera-4
HONDORA ETA.
"Ce qui est réellement, malgré les apparences contraires, au fond, en réalité. Hondora eta, ona da, eziduririk ere" H.
azpisarrera-5
HONDORAGO.
Más al fondo. Irumendin arkitzen da meatze zulo andi bat, ondoa baino ere are ondoragoan, ur asko beti daukala. IztC 66s.
Mutill oiek axalean dabiltzan bitartean ez dira agiri; ondorago izan bear dute; eta ia txanponak ondorago joanda tiburoien bat agertzen dan. JAIrazBizia 33.
azpisarrera-6
HONDORAGOKO.
Más hondo, más profundo. Zeruaren erpiña baño goragokoa da Jangoikoa; Ifernuaren ondoa baño ondoragokoa da. (Iob 11, 8). MbOtGai I 58 (tbn. en AA III 310; BiblE leizeak baino sakonagoa).
azpisarrera-7
HONDORA JOAN(V-gip ap. Elexp Berg; SP, Lar, Añ). "Ondora doa, il va au fond" SP. "(Ir a) pique, ondatu, ondora joan" Lar y Añ. "Ondora joan, irse al fondo algo, a pique una embarcación. Galanta izen arren ondora joan zan Titanica" Elexp Berg. Iauna ikhus azu [...] nola doakun ondora ura hartuz untzia. EZMan II 149.
Arri baten gisan ondora joatea. MbIArg I 248.
Ondora joan zitzaigun / balia il zanian. Arrantz 14.
Ta au egin ezpagendu ondora ioango ginean. ABGuzur 142.
Damu dot Jauna, esanaz, an joan zan [itsaso] ondora. AgKr 91.
Bota urori kanpora! / Ostarantzean ordu-erdian / goaz guztiok ondora!EchtaJos 87.
Harria itsas hondargabean hondora doan moduan. MEIG IX 99.
azpisarrerakoSense-7.1
"
Uraren ondora goan da, il est allé au fond de l'eau"Dv.
Ur suerte guzien hondora [...] doan balsamuak errepresentatzen du humiltasuna eta bethi gaineratzen den olioak [...].SPPhil 229 (He 230 azpira).
azpisarrera-8
HONDOTIK XEHATU,
HONDOTIK IKERTU (etc.).
Estudiar, investigar... a fondo. "Ce qui est le fond, le plus substantiel. Gauza ondotik xehatzeko" H. "Gauzak ondotik jakin nai ditut (G-goi), ondotik aztertu bear da (G-azp)" Gte Erd 269.