1.
(V-ger-m-gip; Mic 9r, Lar, Añ, Dgs-Lar 2, H),
garaun (V-ple-arr-oroz; Añ),
garoin (V-gip),
garuin (V-gip),
karaun (V-gip)
Ref.:
A(garun, garaun, karaun);
IzUrrAnz(garoiñ)ArOñ(garoiñ, garun);
ElexpBerg(garun, garuñ)
. Sesos, cerebro; (fig.) inteligencia. "Garoiña, el seso" Iz UrrAnz. "Garóiñak zulatu: un ruido muy fuerte; perforarse los sesos oyendo una misma cosa" Iz ArOñ. "Txindurrixen garoiñak jango dituzula esan: dile que comerás sesos de hormiga" Ib. Tr. Documentado en autores occidentales desde finales del s. XVIII. Todos los ejs. anteriores al s. XX, salvo el de Apaolaza, son vizcaínos. Al Norte lo emplea J. Etchepare. Garun es la forma más general.
Txipiketan dituzula zeure garoñak. msOñ 93v.
Txepetxak baño garoiñ geiago ez daukain emakume batzubei. Ib. 22v.
Buru barruban [...] garunak. MgPAb 86.
Joten dau garunetan baliaz. MgCO 45.
Ez dezu zenzu ez garuñik. VMg 32.
Bota eragin ziozkan begiak ta garuñak buru ezurra ausirik. Ib. 83.
Kastiguak onduten eztabena / garaunik eztaukena. ZavFab,
RIEV 1909, 31.
[Burua] ez eukala garaunez aiñ ondo betea. ABAmaE 251.
Edozein soin-atali garunerako iragarbidea kendu ezkero, adoremena itzaltzen da. "Privada la comunicación [...] con el cerebro"
.ZinkCrit 30.
Euskarazko "garuna" eta frantsesez "cerveau" deitzen dutena, biak bat direla. JEMed 30.
Gorputzeko eskuin alderdiaren higiarazteko hariak garunaren ezker aldetik dira abiatzen. Ib. 30.
Ez dauzkate sanuak / buruko garunak. MendaroTx 85.
Garun onekua zara ta, tira!Otx 14 (ref. a la inteligencia de una persona).
Txapel andi ederra buruban eruan arren, gixona ixan datekela garun gutxikua. Abeletxe( inEZBB II 117
).
Zertako gogoetatuz alper neka garuna?OrPoem 539.
Buruko garunak atara arte ekin eutsan emoten. BilbaoIpuiB 37.
Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. ErkiagBatB 159 (v. tbn. garunak urtu en Otx 173, garoiñak u. en msOñ 15v).
Kasko-ezurra eta barruko garunak. VillJaink 69.
Nere buruko garunak lanean asiak dira. NEtxLBB 87.
Lo gutxi ta asko irakurri, garuna leortu zitzaion. BerronKijote 32.
Garaunak behar bezala hazi ez zitzaizkidalako, adimendu urriaren jabe naiz. MIH 399s.
Gure garaun eta bizkarmuinean gertatzen diren gertari ezkutuagoak. MEIG VI 116.
(v. tbn. 117 y 118) v. tbn. Ag AL 145. A LEItz 132. Alzola Atalak 4. Garaun: Kk Ab II 144. Garuin: Apaol 53.
GARUN-AXAL.
Corteza cerebral. Sendimendu guzien ezagutza garun axaleko zeluletan dela pizten. JEMed 30.
Odola deramaten tuio bat zartaturik garun-axalari hurbil [emalditu da]. Ib. 27 (v. tbn. 38).
azpisarrera-2
GARUNIK GABEKO(garunik bako V-gip). "Tonto, idiota, insensato. Sin. sensun-bakua. Dotoria itxuran, baña garunik-bakua" Etxba Eib. "Buru ederra baña garunik bakua, Aixelkok esan eban araura" Ib. v. garungabeko.
azpisarrera-3
GARUN NAGUSI.
Cerebro. [Buru-hezurraren] bi alderdi hoik batean harturik, deitzen dira frantsesez "le cerveau"; euskaraz "garun-nausia". JEMed 25.
Garun nausiaren gibelean [...] "garuntxoa". Ib. 25.
azpisarrera-4
GARUNPEKO KORAPILO.
Protuberancia (parte del cerebro). Deitzen da frantsesez "la protubérance", euskaraz "garunpeko koropiloa". [...] Gibeletik sartzen zaizko [...] bi hastari gotor, garuntxotik jiten zaizkonak. JEMed 38.
azpisarrera-5
GARUNPEKO MUKIL.
Hipófisis. Deitzen dute frantsesez "hypophyse". Gure zaharrek emana zakoten izentzat euskaraz: "garunpeko mukila". JEMed 37.