Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma más usual tanto al Norte como al Sur desde los primeros textos es man(t)so (más frecuente manso sobre todo en autores antiguos), con alternancia de ambas formas en algunos autores, como Irazusta, Archu y Arrese Beitia. Hay maltso en textos septentrionales a partir del s. XVIII, mientras que malso se encuentra en los meridionales GavS, Iturriaga (en su ed. de Urteco de Lizarraga), Uriarte, Iztueta, Arana, Cocinan y Gandiaga. Hay además mantxo en una traducción alto-navarra del Evangelio de Mateo, Arrue, Soroa (Bar 83) y textos guipuzcoanos del s. XX. Se documentan maltso y manso (este último más frecuente) en Haraneder, y manso y mansa (fem.) en Lazarraga y Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 5 ejs. de mantso, 1 de maltso y 2 de mantxo .
sense-1
I .(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(V-gip, S; Urt I 374, H; -ns- Lcc, SP, HtVocGr 350, Añ, Lecl, Gèze),
maltso (G, L-ain, BN; Lar, VocBN, Dv, H; -ls- Lar, Añ, Izt 12v, H),
mantxo (G-bet)
Ref.:
A(malso, maltso);
Lrq;
EtxbaEib;
ElexpBerg
. (Ref. a personas y animales).Manso, pacífico, dócil.
"Doux, débonnaire" SP. "Pacífico, [...] maltsoa" Lar (Añ mansoa). "Quieto, sosegado, [...] malsoa" Ib. "Pachón, pausado, maltsoa, geldia" Ib. "Plácido, [...] maltsoa" Ib. "Cabestro, buey que guía a los toros, idi malsoa" Ib. (cf. infra (III)). "Piadoso" Lar y Añ. "Apacible, malsoa" Lar e Izt (Añ mansoa). "Eskaintzen darokuzu ogi mama baño hobea, zure seme mantsoaren gorphutz preziatua, [...] le corps précieux de votre doux fils" H. "Abere basak eta abere malsoak, les animaux sauvages, farouches, et les animaux privés, domestiqués" Ib. Arren zeran[n] enetzat piadosoa, / izan zaite, Jauna, eta mansoa.Miserere 334.
Dohatsu dira presuna emeak eta mansoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute. Mat 157.
Zein da iraren kontra den birtutea? Manso izatea. BerDoc 169v.
Baratzetik daramate / soldado hiratuek, / ardiantxa mansoa nola / otso errabiatuek. EZNoel 95.
Jesus haur mansoa. Ib. 81.
O fidelen Iainko mansoa!Harb 21.
Gizon bakezkoa, mansoa, sosegatua eta hitz onetakoa, gozo da beretzat. Ax 294 (V 195).
Bienabenturaduak dira manso direanak. Cap 18.
Leku guzietan dei dezagun ama manso eta ezti hura. SPPhil 144 (He 146 on).
Birjina mansoa. Gç 147.
Jesus guziz ona eta mansoa <eman->, egizu arren zure grazia bethi enekiñ izan dadiñ. Ch III 15, 3 (SP maitea, Mst ezti, Ip hun, Ol onbera, Pi samur-samur, Leon amultsua).
Ez kolpe emaillea, baiñan maltsoa eta moderatua. He1 Tim 3, 3 (Mt 21, 5 manso
).
Zorionekoak mansoak, zerren oiek menpetuko duten lurra. CatBurg 44.
(v. tbn. en contexto similar manso en Ber Doc 93v, OA 102, El 16, Cb CatV 62, Oe 41, Zuzaeta 155, Añ CatAN 65, AA I 619, CatLlo 85, CatBus 38, Lard 379, CatR 69, Legaz 52; mantso en Iraz 46, CatAe 68, CatSal 69; malso en Ag Serm 199)Ez arnoari emana, ez kolpe emaillea, baiñan maltsoa eta moderatua. He1 Tim 3, 3 (Lç benigno, TB ezti, Ol adeibera, Ker parkabera, BiblE bihozbera
).
Ez da nihon halako nausi maltsorik. Lg II 111.
Dohatsu guzien alderat olhe eta maltso direnak. Ib. 145.
Jainko ezti eta mantsoa. Brtc 263.
Baináiz mánsoa ta humila biótzes. LE(
inBOEanm 427
).
Ezti eta mantsoetan / da egiazko zoriona. Monho 144.
Atzenean manso ta umillak izango dira bizien lurreko jabe. AA I 620.
Orregatik deitzen zaio bildots mansoa. AA I 615 (v. tbn. bildots manso en fB Ic III 373, b. mantso en Arti MaldanB 226, bildotz mansua en Ill Pill 21; ardi malso en Izt C 251, a. mantso en AB AmaE 405).
Uzutu animalija otzan edo mansuak. JJMgBasEsc 34.
Naiz mantxoa eta humila biotzés. EvANMt 11, 29.
Ain malso, maitagarria, onegia.LEUrt 44 (ms. 16v mánso).
Nortzuk dira manso edo otzanak?CatBus 39.
(v. tbn. en contexto similar manso en Cap 83, El 92, Iraz 48, CatBurg 45, Cb CatV 63, Añ CatAN 66, CatLlo 86, CatR 71, Legaz 53; mantso en CatAe 70, CatSal 71)Ikhus zatzü ene zaldiak, hau mantso da, hura hezgaitz. "Doux"
.ArchGram 30.
Eskolatiar mansoak eta langileak. "Dociles"
.Ib. 16.
Zer! Karga hoiñbertze borriko maltsoa!Gy 201.
[Basauntza] guziz otxan ta mantxoa zan. ArrGB 44.
Bere etsairik amorratuenakin ere aiñ maitetsua, biguñ, malso, lano ta eramanduna zanak. AranSIgn 109.
Bi herri amultsu hoietako yendeak handizki maltsoak eta pazientziadunak baitziren. ElzbPAd 73s.
Zaldien zangopetan egiten dut ene ohantzea; behar ere dira maltsoak. Prop 1884, 40.
Zorri mantsuak / egin zuten junta, / gerra egin biar zala / baliaren kontra. Arrantz 105.
[Jaun errient] maltso, ezti, zuhur, prestu gehiago badirela bertzelako zalapartari hoitarik baino. HUZez 210s.
Uste hien Doniane Garaziko zezen xuri maltso hetarik zirela?Zub 111.
Kopeta zimur iduki arren / ez daude oso mantsuak. TxB I 60.
Etxian euki arren / aurrak eta atsuak, / oraindik ere ez daude oiek / mutiko mansuak. MendaroTx 365.
Sozialistarik otzan edo mantsoenen eretxiz be. EguzkGizAuz 148.
Abere maltsoen urhatsean. LfMurtuts 33.
Berrogei urte zenitularik / etziñan gizon mantsua, / orain opa det izan zazula / zeruetan deskantsua. UztSas 345.
Auxen asto polita! Mantsoa al da? BAyerbe 143.
Behi ttipi beltx bat izigarri maltsoa. Etchebarne 26.
v. tbn.
Auspoa 97, 69. Olea 189. Manso: Hm 161. He Gudu 46. Gco II 47. Lard 80. AB AmaE 351. Mantxo: Urruz Zer 140. Iraola 130. Berron Kijote 163. Maltso: Dh 221. Eskual 27-11-1908, 1.
azpiadiera-1.1.1
(No ref. a personas ni animales)."Mansa cosa, gauza mansoa
"Lcc.
"En parlant des choses, doux, qui n'a pas de violence. Haize maltso bat hari zen, il faisait un vent doux, sans violence. Ibaia maltsoa, rivière paisible, qui coule doucement"H.
Laurgitu ere zitzaitzun / zeure bihotz mansoa. EZEliç 403 (v. tbn. bi(h)otz manso en Hm 192, AA III 450; b. mansoduna en CatB 82; b. mantsokua en AB AmaE 250).
Biz zure minzoa manso, eme, libro, idekia, egiati, xuxen eta fidel. SPPhil 361 (He 364 manso).
Erakharzu gaizki errailea bere gana zenbait antze mansoz. Ib. 361 (He 364 estiz).
Karidade manso ta guztirako baten [...] asieria. fBIc II 286.
Gizon bihotz maltsoa eta gogo ahula zen. MdePr 177.
Urrundik mendia xut, hurbilago eta malda maltsoago. Herr 25-8-1955, 1.
Ostroen agur maite / ixil ta malsoa. GandElorri 201.
Errio edo errekatxo mantxo batera inguratu zan.TxGarmBordaB 150.
azpiadiera-1.1.2
(Tema nudo, uso pred.)."Mar en leche, itsaso eznetan, geldi, malso dagoena
"Lar.
Nigana manso dakarkezula / zeure begitxo lindo biok. Lazarraga A16, 1184v.
Bizi zaite guztien alderakotz eme eta manso, baina zaren zeuretzat garratz eta bortitz. Hm 234.
Gure Salbatzaillea hala zebillan manso eta humil Fariseuen artean. SPPhil 132 (He 135 manso
).
Garbi denean zerua, maltso itsasoa [...] bozkariozko khantuez inharrosten dute untzia. Laph . Laph 175.
Herri hartakoak [...] ez dakigu ongi zertako maltso edo trankil egon ziren. ElsbFram 72.
[Jesusek] bere egoera ixil, malso, paketsu ta Jaungoikotarrekiñ erakuste andiak ematen zieztela. AgSerm 352.
Ardiak maltso, / otsoa otso!Ox 92.
ri da mantso egon daiten, onetariko aberiek uxuek ixeten die-ta. KkAb II 152.
Leiotikan ujuka / ama ta bi atso: / "Ez dek arrapatuko / uste bezin mantso!". TxB II 26.
Hogoita zortzian [...] alemanak etzauzkun behin baizik oldartu [...]. Are maltsoago egon ziren hogoita bederatzian. ZerbGerlan 80s.
Ezagutzen zinuen garen ardi klasa / bainan nahi zinuen, maltso eta basa, / denak zeruko bortan ginitezen pasa. XaOdol 131.
Eztakit zer ulertu eben, baña ez ziran mantso geratu. Gerrika 77.
Baiña egun batean [beorra] or jarri da mantxo. Insausti 176.
v. tbn. Egiat 165. BEnb NereA 262. Maltso: ES 182. StPierre 31. Manso: Ub 84. AzpPr 95.
azpiadiera-1.1.3
mantsa. (Forma de fem.). Kristoren ta Maria Santisimaren karánza dú jenioán, déna mánsa ta humíla. LEProg 126.
azpiadiera-1.2
2.(Sc ap. A), maltso (G ap. A; -ls- Lar, Añ (G)), mantxo (-nx- B ap. A). Lento. "Espacioso, tardo, atsitua, geldia, malsoa" Lar. Irakin erazitzen zaio oni su malso batean. Cocinan 47.
Orrek daduzkan mobimentuak / ez dira oso mantsuak. EusJok 63.
Perrak baditu soñian bañan / mantxua degu birian. TxB 158.
Gazte denboran etzan izango / fandangolari mantsua. TxB II 179.
Gurdi mantso zarrak arrapatzen berri azkarrak. (G-azp). EZBB I 137.
Lurbira oso-osoak duen argi-itzaltze mantsoa. Zendoia 169 (mantxo ib. 157).
azpiadiera-1.3
3.
(S),
maltso (VocBN). "Cet adjectif appliqué à l'espèce humaine, signifie sans énergie"VocBN.
"Indolent"Lrq.
sense-2
II.(Adv.).
azpiadiera-2.1
1.
(V-gip, AN-gip-5vill, B; -ns- AN-ulz),
mantxo (AN-5vill, -nx- B)
Ref.:
A (mantso, manxo); Iz Ulz (manso); Izeta BHizt2; Elexp Berg; Gte Erd 211, 260, 145. Despacio, lentamente.
"Manso iyen da, ha subido despacio" Iz Ulz. "Zein mantso torri zaten" Izeta BHizt2. "Mantso asko ibiltzen da bizikletan" Elexp Berg. "Nik mantso jaten dut (AN-gip)" Gte Erd 211. "Nekez baña seguru [...], mantso baina seguru (AN-5vill, B)" Ib. 259s. "Joan politoago (V-arr), mantxoago joan (AN-5vill)" Ib. 145. Idiak mánso ta ixil iten dú bere lána. LEProg 120.
Erranzázu [...] kontriziosko akta [...] mánso, espazio andiaréki, sentitus itzen konfórme biótzean. LE(
inBOEanm 372
).
Franzesa joaiten bada / geldi eta manso, / koko ezur andiak / etorriko franko. MgPAb 170 (en boca del de Baigorri).
Manso edo zaluiegi ats-artzeari. FIr 191.
Astoari jotzen zion gogotik, bañan astoa len baño mantxoago, nekatuta baitzegoan. Salav 103.
Aiek zagiak gorde eta aldi batean mantxo gora. JAzpiroz 32.
Arrapa zak ankatik / mantxo zebillek, ba. Zendoia 83.
v. tbn.
Arrantz 32. Manso: Noe 75.
azpiadiera-2.2
2."Mantso da, berandu da" (B). "Tarde. Zu beti mantso" Izeta BHizt2.
MANTSOAGATIK (mantsuatik G-azp).
Rápido. "Mantsuatik intzizkiñanan eskolako lanak" ZestErret. v. MAKALAGATIK. Cf. Gte Erd 178, donde se recoge mantsutik (sic), junto a egiazki!, horixe!, aixa!, etc.
azpisarrera-2
MANTSO-MANTSO.
azpisarrerakoSense-2.1
a)(Adj.). "Ez beldurrik izan behi maltso maltso bat da, n'ayez pas de crainte, c'est une vache très douce" H.
azpiadiera-1.1
(Uso pred.). Eta kanporako atia eregikeran lotu eben mantso-mantso. Gerrika 177.
azpisarrerakoSense-2.2
b)(V-gip, AN-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 275. (Adv.). Despacio. "Mantso-mantso bota zotsan penaltixa" Elexp Berg. "Deskantsu ederrean itz egiten du (AN-gip), mantso mantso itz egiten du (AN-gip)" Gte Erd 275. Poliki-poliki, manso-manso eta neke-izerdi askoren artean. VillJaink 47.
Patxaran entzun, gero mantso-mantso pentsatu ondoren, urrengo egunean bere iritzia emango zidan. JAzpiroz 222 (31 mantxo-mantxo
).
Baiña mantso-mantso an dijoa mikrofonora. Zendoia 228 (172 mantxo-mantxo
).
azpisarrera-3
MANTSO-MANTSOA.
Mansamente, tranquilamente. Untzi ttikiak eztuela behar hainitz mariñel; bainan gu hartarat igatean bat zen bakharrik ageri, hura ere jarria maltso-maltsoa. Prop 1892, 222.
azpisarrera-4
MANTSO-MANTSO EGIN.
v. mantsotu.
azpisarrera-5
MANTSORIK.
Mansamente, tranquilamente. Huná, eure regea ethorten zain mansorik eta asto emearen eta uztarrikoaren ume arraren gainean iarria. LçMt 21, 5 (He esti eta manso, TB ezti, Dv emerik, Ur (G) malsoa, Ol otzanik, Leon gozo gozoa, Ker otzan-otzan, BiblE apal).
azpisarrerakoSense-5.1
(
Mantsarik, forma de fem.). Dama kurlea ifinten dogu / gaztigaduta mansarik. Lazarraga A10, 1177v.
Ezkon bazatez, eongo zara / ardia legez mansarik. Ib. A8, 1173v.
azpisarrera-6
MANTSOXEAGO.
Un poco más despacio. "Zoaz polikiago [...], mantxoxeago (AN-gip)" Gte Erd 145.