Leku-izenak

(...)
GARAZIKO HERRI BATEN IZENAZ: AINHIZE VS. AINHIZA. Patxi Salaberri Zaratiegi. Izkribu honetan Nafarroa Behereko Garazin den Ainhize herriaren izentzat, frantsesez Ainhice deitzen den horren izentzat, Ainhize –eta ez Ainhiza– zergatik aukeratu zen arrazoitu nahi dut. Honetaz landara eta bidenabar, toponimoaren etimologiaz ere mintzatu gogo dut, laburki baizik ez bada ere. Honetarako, gehienbat, berriki argitara emandako Nafarroa Behereko herri izenen gaineko nire lanean ageri den dokumentazioa ibiliko dut, nahiz ez den nahi nukeen bezain aberatsa. Beraz, nik ditudan datuetan ikusten dut Ainize eta Ainiza azaltzen direla, bigarren hau gehiago ahoz bildutako aldaeretan, baina egia da galdeketa gutxi egin nituela eta arlo hau aise aberats eta ugari daitekeela. Dokumentazioari dagokionez, itxuraz Anhiz irudikatzeko ibili zen Anfiz da ezagutzen dugun lehen lekukoa, 1135-1136 urteetakoa. Hemendik aitzina toponimoa beti bukaeran bokala duela (izan dadin hau -e, izan dadin -a) agertzen da, aniça 1264an eta 1266an, anice 1294an. XIV. Mendetik aitzina bi aldaerak azaltzen dira, menturaz arduraxeago -e duena. Hitz barneko hasperenketa 1304ko Anhice-n aurkitzen dugu lehen aldiz, aipatutako Anfiz aldaera alde bat uzten badugu. Laburbilduz, eta datuak ikusirik, hurrengo ondorioak atera daitezkeela uste dut: 1. Etorkizko aldaera bukaeran bokalik ez duena bide da, egungo grafian Anhiz idatziko genukeena. 2. Bukaerako bokala –-e, izan dadin -a– geroko gehigarria dela dirudi, baina datu gutxiegi izateak ziurtasunez mintzatzetik gibelatzen gaitu. Nolanahi ere, aspaldi-aspaldiko eranskina da, eranskina bada behintzat, ez Iparraldeko egungo franko toponimok duten -e-ren garaikoa. 3. Azken bokalaren irekitze maila ezin zaie, nire irudiz, aldameneko erdarari edo erdarei leporatu, XIII. Mendekoa delako. Alegia, ez dut uste -e bukaerakoa -a baino erdaldunduago dagoela. 4. Hasperenketa zaharra da eta, nik uste, atxiki beharrekoa, neronek bildutako ahozko datuetan ageri ez bada ere. Hizkuntza ofizialean azaltzen den , ezbairik gabe, oraindainoko euskal ebakeraren ispilu da. 5. Etimologia ez da argia. Nihaurk (2003: 91) Baztango Aniz-endako proposatu nuen Hanni, Anni antroponimo ongi dokumentatua eman daiteke oinarritako (*Anniz > Anhíz). Toponimoaren barneko hasperenketa segur aski azentuari zor zaioke (cf. Aunatu / unhátu, mánü / manhátü, máñü / mañhátü. Ikus Mitxelena 1977: 407-410 eta Agud & Tovar, 1990: 105); badaiteke, zernahi dela, *Hanníz > *Hanhíz > Anhíz bilakaera gertatu izana (cf. Haur baina aurhíde, hil eta herri, baina ilhérri, Mitxelena, 1977: 211-212), hau da, lehen hasperenketa atzeranzko disimilazioz galdu izana. Leku izenaren erdiko -i- hori, bestalde, bigarrenkaria da –XIV. Mendearen bukaeran ageri da lehendabiziko aldiz, baina 1412-13an oraindik bokal sabaikaririk gabeko Anhice dago–, aingeru, aingira eta aingura-n dugunaren modukoa, sudurkariarekiko ukipenean garatua. Toponimoaren lehen adiera, honen arabera, (H)anni izeneko baten (tarteko sudurkaria, -nn- idatzia, gogorra da eta horregatik ez da erortzen) bazterretxea edo lur-eremua zatekeen. Izan ere, bukaerako -(i)(t)z hori, nire irudiko, jabegoa adierazten zuen latineko genitibotik atera baita. Guztiarekin ere, azalkizun gelditzen da zergatik ez den erraten, eta ez den erran, guk dakigula, *Ainhitz(e) edo *Ainhitz(a), Lapurdiko Beraskoitz (< Berasko + -itz) > Beskoitze-ren eta Nafarroa Garaiko Ilurdotz-en (< Ilurdo + -tz) erara, baina igurzkaria agertzea aski gauza zabaldua da Euskal Herriko mendebaldetik kanpo ere (cf. Baztango Aniz). 6. Literaturan, berriz ere nik bildu datuetara mugatuz, toponimoak ez du bere burua erakustera sobera eman, eta aurkitzen dugunean -e-rekin (behin) nahiz -a-rekin (hirutan) agertzen da. 7. Toponimia lanetan eta hiztegietan gehienbat -e-dun aldaera bildu da (Hatan, Azkue, Lhande, Dassance, Goihenetxe, Lemoine), -a ere inoiz azaltzen den arren (Lécluse). Orpustanek Ainhiza eta Ainhize, biak, jasotzen ditu. 8. Orain arteko erabilera gidatu duen Euskaltzaindiaren 1979ko lanean Ainhize dago, Ainhize-Monjolose elkartuan. 9. Ainhiza-ren aldeko pisuzko arrazoi erabakigarririk ez baitzen, Onomastika batzordeari zentzuzkoena lehengo bidetik, aipaturikako 1979ko lanak urratutakotik jarraitzea iruditu zitzaion, hots, Ainhize berrestea. 10. Osoko bilkuran Ainhize onartu zen aho batez, ez Ainhiza, eta horrela argitaratu zen Akademiaren arauetan (122.a da, Euskaltzaindia, 2002: 716). BIBLIOGRAFIA: AGUD, M. & TOVAR, A. (1990): Diccionario Etimológico Vasco II. Ardun-beuden, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia. EUSKALTZAINDIA (1979): Euskal Herriko Udalen Izendegia, Bilbo. ––– (2002): «Nafarroa Behereko herri izendegia (I)», Euskera 47, 2002-2, 716-720. MITXELENA, K. (1977): Fonética Histórica Vasca, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 2. argitalpena. SALABERRI, P. (2003): Euskal Deiturategia: Patronimia, UEU, Bilbo. ––– (2004): Nafarroa Behereko herrien izenak. Lekukotasunak eta etimologia, Nafarroako Gobernua, Iruñea. Onomastika batzordeak, Patxi Salaberri batzordekideari eskatu zion txosten hau onartu zuen 2005eko uztailaren 14an, Ziordian egin zuen bileran.
(...)