(...)
Esan dugunez (ikus Bagarana sarrera), Valgrande Bagarana edo Balgarandega-ren aldaera zen, eta Txorria-k adierazten duen eremu ber(tsu)a adierazten zuen.1628ko Cequia de balgrande oraingo Barranco de Txorria da (ikus Bikuaga sarrera), eta 1631ko passo de balgrande, Paso de Txorria izan zitekeen.
(...)

(...)
Villantigua 1534eko Uxueko despoblatuen zerrendan [NAO-Comptos, 550. zkia.] azaltzen da aurrenekoz. Izen honen osagarri erromantze gardenak villa izena eta antigua izenondoa dira (cf. Irizarra Eslaban, Irizarra edo Irixarra Irangoten [ytten una pieza... en yrizarra" (PRA, Oibar, 16. k.), "una pieca... en...yrangot... sita en yrejarra" (id., 20. k., 1619); Otra pieza mas alla de la Hermitta del dho lugar llamado (sic) Yrissarra" (id., 30. k., 1703).], eta Irixarra, Irixarburua Morionesen), baina maiz dokumentatzen diren [w]-rik gabeko aldaerek izena euskarari egokitua zegoela salatzen dute. Villantigua Aldabea de Turtunbera-n zegoen, Aizkanbela eta Aliaga-ren artean, Camino del Molino edo Camino de Gallipienzo aldean, errota berritik hurbil. Despoblatuaren zaharkinak ikusgai daude oraindik "Corral de Porta"-ren alboan, Pozo de las Aguas-i hurran. Zaharkin horiexek dira 1593an azaltzen diren Casales de Villa antiga. 1849ko Aldabea de Villantigua izena dermio hau Aldabea de Turtunbera, Aliaga eta Txorria-ren artean egotearen ondorea da (ikus Txorria). Barranco de Villantigua gaurregungo Barranco del Molino nahiz Barranco de Aizkanbela izan zitekeen, Villantigua herria bien artean egoki eta. Carasol edo Solano de Villantigua-k gaurko Carasolalto-ren beheko zatia izan zitekeen, errotako bidearen ingurukoa, dokumentazioko Carasol de San Vicente bera, baina hau ez da segurua; Paso de Villantigua gaurko Paso del Molino nahiz Paso de Aizkanbela izan zitekeen, baina azken izen hau zaharra denez gero, badirudi lehenarekin identifikatu behar dela.1782rako hondatua zegoen Puente de Villantigua Barranco de Villantigua-n bide zegoen. 1701ean konponketa zerbait egin zuten zubi honetan, baina irudi duenez ez zuen ondorio onik izan. Sarria de Villantigua alderdiko oihana zen; Torre de Villantigua, azkenik, gaur zeharo barreiatua dagoen herrixka honetako dorrea (eliz-dorrea?) zen (ikus Torraza sarreran dioguna).
(...)

(...)
Galaputzu (Galapuzu [gàlapúzu])-n garbia da bigarren osagaia, baina ez horrenbeste lehendabizikoa. Bigarren osagai hori beti c edo z-z idatzia azaltzen da, afrikatuaren arraizarik ez dagoelarik. Harrigarria da, beste alde, Andrebutzu, Butzubidea, Butzumear eta Buzakao-n aurkitzen dugun ezpainbiko ahostuna hemen ez agertzea. Jakina denez, kontsonante hau oso arrunta da (orokorra?) hegoaldeko goi-nafarrera mintzatzen zen eskualdearen zati handi batean [Gure alderdian Butzuandia eta Butzueta edo Butzuketa ditugu Eslaban, Butzuandia Leatxen, Butzuandi Getadar eta Usunbeltzen, eta Butzugaña Morionesen. Ibargoitin Butxukoa (PRA-Elo, 2. k-bis, 1654), Butzunagusia (id., 1655), eta Butzuandurkoa (id., 1652) ditugu Getzen, Butzuaga Elon (id., 3. k., 1658); Elortzibarren Butzuaga dugu Iharnotzen (id., 2. k., 1647).], baina behin edo beste p-dun aldaera ere azaltzen da, orokorra beti ere ezpainbiko ahostuna izanagatik. Ahoskabea erromantzearen eraginari zor dakioke; Uxuen adibidez, egun Pozo de Galapuzu [gàlapúzu] esan ohi da, eta daitekeena da pozo-k Galapuzu-n eragina edukia, eta berdin besteetan. Beste posibilitate bat elkarketan burututako ahoskabetzetzat hartzea da, hots, lehen osagaiaren amaieran gelditu den kontsonante gor edo gortuak eragindako ahoskabetzetzat (cf. begiburu > bepuru). Halaz guztiz, lehen elementuak Mitxelenak [AV, 91. or.] biltzen duen galar 'leño muerto en el árbol mismo' dateke, hau da, Galardi, Galarreta, Galarraga, Galartza... eta bestetan azaltzen den izena. Bukaerako -r-ren galtzea arrunta da, eta dardarkari anizkunez amaitzen diren adar, behor, hezur, lur... eta abarretan ere gertatzen da elkarketa-eratorketan [FHV, 337-338. orr. Cf. Zudairiko Adamakurrasakanbarrena, PRA-Artabia, 2. k., 1665.]. Galaputzu dokumentazioan zenbaitetan Galapuz itxurapean edireten dugu, bukaerako bokala gabe (cf. Lizarrako Zaraputzu(jatorriz) > Zarapuz(egun)), baina orain -u-z ebakitzen denez gero, kontu grafiko hutsa ez ote den susma daiteke. Zaraputzu edo Zarapuz-ez Alfonso Irigoyen jaunak dioena aldatuko dugu hona, Uxueko toponimoa argitzeko baliagarri delakoan: "Es evidente que Zarapuz es el resultado de la caida de la vocal final, pronunciándose en lengua vasca con toda probabilidad como Zaraputzu, y, naturalmente, el segundo elemento del topónimo era butzu o putzu, 'pozo', voz vigente también en la actualidad y que procede directamente de la forma evolucionada del latín puteu(m), que a través de *putju(m) asibiló tempranamente, conservando el vocablo vasco la sibilante africada que surgió en latín del grupo-tju, así como también el vocalismo primitivo" [Las hablas vascas de Tierra de Estella y su onomástica", in DRPLV-III, 163-192. orr.] Egungo Galaputzu Txorria-ren goiko aldean dago, Ardui-ko mugan. Eskuarki Pozo de Galaputzu edo Fuente de Galaputzu esan ohi da, baina iturri edo putzu honen inguruko lurrei ere Galaputzu deitzen zaie orain, antzina bezalaxe. Dokumentazioko Acequia edo Barranco de Galaputzu Ardui eta Txutxu-ko Mantxiriturrieta-tik heldu diren errekek osatzen duten ubidea da, Barranco de Txorria edo Barranco del Molino, alegia. Alto de Galaputzu Portillo de las Pilas eta iturriaren arteko gaina izan zitekeen, eta Esquina edo Rincón de Galaputzu alderdi honetako zoko modukoa. Agirietako Paso de Galaputzu egungo Paso de las Pilas da, Barranco de Galaputzu-k eta altxonbideak elkar gurutzatzen duten guneko pausua, alegia. Portillo de Galaputzu dermio honetara doan bideko atea zatekeen, egun Portillo de las Pilas deritzan bera. Presa de Galaputzu, azkenez, Andiaga-ko bidearen ondoko uharka zen. Honen zaharkinak ikusgai daude oraindik ere Paso de Galaputzu-n.
(...)

(...)
Hau 1792rako eraiki zen errota berria da, lehen Barranco de Txorria, Barranco de los Linares, edo Barranco de Villantigua deitzen zen errekan eraikitakoa, alegia. Errota berri honek ehun bat urtez funtzionatu zuen, azkeneko errotari okina Zangozara bizitzera joan zen arte, iragan ehunkadaren amaiera aldean. Eraikuntza oraindik ere zutik dago, nahiz teilaturik gabe, eta uharka gotorra ere oso ongi gorde da, orain sasiz eta laharrez beterik dagoen arren. Balsa del Molino errotako uharka zatekeen. Paso del Molino Barranco de Txorria edo Barranco del Molino-n dago, Mugazuria aldera doan Camino del Molino-n. Pozo del Molino, azkenik, arropa garbitzeko erabiltzen zen erreka bereko putzua da.
(...)

(...)
Egungo Txorria [chórrja] Echorria da 1593an, eta badaiteke jatorrizko aldakia e-duna izatea (cf. Esatea > Satea). Etimologia iluna da guretzat. Txorria aldaera ere goiz azaltzen da. Leku-izen hau garai batez Bagarana, Balgarandega edo Valgrande-ren ondoan bizi izan zen, baina denborarekin nagusitu, eta auzo izana desagertarazi bide zuen. Acequia de los linares de Chorria beste batzuetako Barranco de Chorria da, hots, Mantxiriturrieta-tik jaisten den eta beherago Barranco del Molino deitzen den erreka. Txorria Aldabea-tzat hartzea harrigarri zaigu, gaurregun alde honetako Aldabea bakarra Turtunbera-koa baita, Txorria Carasolalto-n sartua dagoelarik. 1771ko lekukoa, alabaina, argia da. 1727an beste leku-izen batzuei lagun eginez ere azaltzen den [Lakubeli eta Santa Cruz toponimoei lagun eginez ere aurkitu dugu.] alda(i)zkia dugu. Gure ustez aldazkia-k 'aldapa', 'aldaia' adiera dauka [Behin aldaizquia dokumentatu dugu, baina lehen i hori bigarrenak eragindakoa izan daiteke. Cf., halere, honekin lotura zuzena duen aldai izena.], eta esanahi bereko aldatz-en eratorria da [Mitxelenak aldatz ez dela esistitzen dio, eta lekukotasun zaharrak aldats-en alde mintzo direla (AV, 43. or.). OEH-n ere aldats-ez besterik ez du biltzen, dakigula.]. Bukaerako -ki hori zehaztugabeko atzizki toponimikoa dela irudi du, beste herri batzuetako izenetan ere azaltzen dena. Punta de Orozki (?) Morionesen, Zaldukia Ekalan [PRA-Artabia, 6. k., 1692.] eta Eulaten [Id., 5. k., 1689.], Zaldukigibela, Zaldukiburua [Id., 3. k., 1686.] (< zaldu), Torrekia [Id., 7. k., 1693.] (< torre) Ekalan, Zufitxarkia (< zufi 'zubi' + txar 'zahar') Larragoan (Larraonan) [Id., 6. k., 1691.], Kortaki (cf. gortea, kortea, korta 'korralea'), Iturriki (< iturri), Mendiki (< mendi) eta Zalduki (< zaldu) Ameskoa aldean [Luciano Lapuente, TAM.], Intxaurkia (edo Intsaurkia < intxaur edo intsaur), Gurbeki [PRA-Artabia, 6. k., 1691.], Gurbekigaina [Id., 4. k., 1688.], Gurbekiondoa [Id., 5. k., 1700.] (< gurbe) Narkuen [Id., 4. k., 1688.], Louzako intxaurkieta eta Zaldubiribilkia (< zaldu + biribil) Gastiainen [Id., 3. k., 1686 eta 1685.], Zaldukia Antzinen [Id., 9. k., 1696.] eta Legarian [Id., 1698. Cf. gainera Ollo / Olloki herri-izenak.]... Atzizki hau gure ustez 'gauzakia' 'zatia' adiera ohi duen -ki ezagunarekin lotua dago [Ikus Azkueren MV-8, 99-100. eta 105-107. orr.], baina aipatu adibideetan duen balioa diferentea dateke. Kasu hauetan gure irudiz balio txikigarria izan lezake, zenbait antroponimotan bezala (hemen balio hipokoristikoa du, txikigarria baino gehiago). cf. Peruski 'Periko' Saratsan [PRA-Arakil-Hiriberri, 4. k., 1578. Etxe-izena zen herri honetan.], Larunben [Id., 1581. Hemen ere etxe-izena zen.], Etxalekun [Id., 5. k., 1587.], Erbitin [Id.], eta Muskitzen [Id., 1. k., 1579. Tarteko -s- hori sabaiaurreko soinu igurzkaria izan zitekeen ([sh] alegia), 1568ko Martixa de Etxaleku-n (PRA-Arakil-Hiriberri, 1. k., 1568) azaltzen den berbera (cf. oraingo Martija deitura). Cf., orobat, mendiko 'menditxoa' / mendixka 'menditxoa', erixko 'eri antza'.], Joangi eta Martiki Pasai-San Pedron [PATO, 165. or.]. Alto de Txorria Turtunbera eta Txorria-ren arteko gaina izan zitekeen [Turtunbera sarrera aztertzean ikusi dugun Alto de Turtunbera bera, alegia.], Cantón de Txorria bezala [Ikus canto, cantón eta cantera-ren inguruan Aguilar sarreran esan dena.], baina baita altxonbidea igarotzen den Txorria eta Cuartochiguito-ren artekoa (ustezko Alto de Bikuaga) ere; Caracierzo eta Carasol de Txorria-k alderdiko ospel eta egutera adierazten dute, hurrenez hurren. Uxueko lihatze gehienak Txorria-n zeuden, eta horren ondorio da dokumentazioko (ikus gorago) eta oraingo Linares (de Txorria) izena. Paso de Txorria beheko Paso del Molino nahiz goiko Paso de las Pilas izan zitekeen; Portillada edo Portillo de Txorria egungo Portillo de las Pilas [Hau berria da, Fuente de las Pilas izena zaharra den arren (ikus sarrera hau)] bera izan zitekeen, hots, lihatzeetako bideko portilua, Portillo de Esatea-ren ondokoa. 1806ko Pozo de Chorria, azkenik, "Corral de Fausto"-ko putzua dela dirudi, Fuente de Fausto-ren ondokoa.
(...)