Leku-izenak

(...)
Hemen, aski harrigarriro, ate 'portilua'-ren errepikapena dugu. Osagaiak beraz ate eta garate dira, azken hau bere aldetik gara(i) 'goia', 'goialdea', 'gaina' ['lau haberen gaineko bihitegia' ere bai. Cf. Leatxeko Garaizarra eta Morionesko Garaiondoa. Mitxelenak (AV, 92. or.) garai-ren oinarrizko forma dokumentatua garai bera dela dio, eta alde bat uzten du beste autore batzuk proposatzen duten gara-. Alfonso Irigoyenek ("Sobre el origen de las palabras vascas alde, oste, garai y usa", (DRPLV-II, 155-166. orr.) garai aldai eta ostai-rekin alderatzen du, hiruek jatorri latinoa dutela baieztatuz. Autore honen arabera, apelatibo arrunta den garai (cf. Garai Bizkaian) Garaio (Araba) eta Garaioa (Aezkoa, Nafarroa)-rekin lotu behar da, denon sorburua latinekoa *calaneu(m) delarik. Hau bere aldetik, cala (cf. Calagurris, Calagorris / Garagorri...) 'ensenada pequeña' eta -neu(m) atzizkiaz osaturik legoke. Alabaina, artikulua aspaldi samarrekoa da (1974ekoa, itxuraz), eta geroztik egilearen garai-ren jatorriaren gaineko seguritatea asko urritu da, berak lanaren eranskinean garbi azaltzen duenez: "De cualquier modo la hipótesis en relación con garai(o) ofrece menor consistencia que la de las otras palabras estudiadas (alde-aldai, oste-ostai, usa) por no señalarse ejemplos paralelos en cuanto a su terminación en -ai(o) procedentes de añadir el señalado sufijo, pues, de ser así, habría que admitir que constituiría un caso aislado sin otras fuentes de comparación" (163. or.). Nolanahi ere, garate 'gaina' dela garbi dago. Arakil-Uharten, kasu, 1071'5 metroko mendia da Garate [garáte] edo Gaate [gaáte] (cf. Agezako toponimoaren ebakera). Aezkoa-Hiriberriko Garategaina (1916ko katastroa, Garatéina orain) ere mendi baten izena da, bukaerako -gaina horrek erakusten digunez] eta ate 'portilua'-ren elkarketaz moldatua dagoelarik. Ategarate [àtegaráte] Cerro Mandurro izeneko gainaren eta Oibartik Lergara doan errege bideko Portillo de Gezari-ren ondoan dago, eta beraz beldurrik gabe esan dezakegu oraingo honetan orografia bat datorrela guk proposaturikako etimologiarekin. Itza zendeako Sandaña (despoblatua) eta Saratsan Agezako dermioarekin ageriko zerikusia duen Garate edo Garatea dokumentatzen du Jimeno Juríok [TCPCI, 309 eta 311. orr. Garatea-k ugariak dira toponimian]. Ikerle honen arabera Garatea gain bateko portilua zen jatorriz: "Si originalmente designó el portillo (617 ms.) por el que el camino del monte pasa entre los montes Ollarko (E) y Sandaña (O), hoy lo aplican a un altozano con pinos, entre Sarasa y Sandaña." Agezako egungo Ategarate dokumentazioan sarritan artikuluaz horniturik azaltzen da. Azken bi lekukoak aintzat hartuta, jatorrizko forma arte zuhaitz-izenaz eta garate-z osaturikakoa dela suposa liteke, eta gero dardarkari disimilazioz oraingo forma atera dela. Guztiarekin ere, lehen lekukoek (1547ko aipatu Ategaratea-k eta 1574eko Atagaratea-k) ez dute -r-rik, eta oraingo aldaera biziak ere ez, eta beraz arte-dun bi aldaera horiek sekundarioak direla garbi dago. 1894eko katastroko Antegarate aldaki desitxuratutzat hartu beharko dugu, a(r)te- > ante- pausoan herri etimologiak ere eragina izan bazezakeen ere. Ategarate-k Balarata, Onborduia, Usobidea, El Saso eta Gezari-rekin mugatzen du.
(...)