Tr. La forma mejor documentada en la tradición meridional es ukabil. Al Norte parecen predominar las formas en -lo. En DFrec hay 6 ejs. de ukabila.
etimologikoa
Etim. De *uka- (designación del brazo o de alguna parte de él) + -bil.
sense-1
1.
(V-m-gip, G, AN-gip-5vill-araq, L, S; -ill Lar, Añ, Izt 100r, Dv, H; -kh- SP, Urt V 309, Hb, VocCB , Foix ap. Lh (ü-), H, Zam Voc),
ukabeil,
ukabila (AN-5vill),
ukabilo,
ukail (-kh-L, BN, S),
ukamil (B, BN-mix; VocB; -kh-ArchVocGr),
ukamilo (L-côte, B, BN-arb; H(-kh-)),
ukanbilo (BN),
ukomilo,
ukubeila (-k- S),
ukubil (V-arr-gip, AN-ulz, S; Gèze (ükhü-), A Apend),
ukubilo (-llua (det.) AN-ulz),
ukumil (B, S),
ukumila (ükhü-S),
ukumilo (-kh- BN-baig, S; Hb, H),
ukumuilla (-kh- S),
ukumullo (-kh- S; H(S)),
ukumulu (-kh- S, ükhümüllü Gèze),
akumuilu (akhümülluS),
akumuila (akhumullaS),
ekubil (V-gip),
ikubil (V-m-gip, G-azp; H),
okabil (AN-gip-ulz; Deen I 399, H),
okail (AApend),
okailuRef.:
A (ukabil, ukamil, ukamilo, ukhubeilla, ukumil, ükhümüilla , akhumulla , ikubil); Bon (ukanbilo , sg. DRA); Lh (ükhabil, ukhail, ükhümilla , akhümüllu); Iz ArOñ, UrrAnz, Ulz (ukubíllua, okabílle); Etxba Eib (ikubilla, ukubilla); Elexp Berg (ekubill , ikubill); Gte Erd 106; Izeta BHizt2 (ukumil); ZestErret
. Puño."
Ukabilla ifinitta etorri xat jotera
"Iz ArOñ. "Ukubile altzauta (V-arr), okabilla itxita (AN-gip), ikubilla potortuta (G-azp), ikubilla batu (V-arr)" Gte Erd 106. Van Eys da tbn. la forma ikutil (V), sin duda errata, como señala ya Harriet. Ukabilaz musuetan. Lazarraga A19, 1190r.
Jakin bai jakin nolakoa dan ene ukabil parea. Acto 252.
Orduan thu egin zioten bisaiarat eta jazarri zioten ukhabilloz. HeMt 26, 67 (Ur ukabillakin; Dv ukhabil ukhaldika).
Geienaz ere okabil bat adiñakoa [zen zure gorputza]. MbOtGai I 11.
Jo ukabillaz bularra. AñEL1 74.
Ukabila ifinijagaz. Astar II 85.
Ez du harma edo ukhabilik. HbEgia 154.
Emaztekiek janen othe dituzte bada beren fruituak, ukhumiloa bezalako haurrak?DvLam 2, 20.
Jo zuan ukabillaz aur gaixua. BvAsL 95.
Erakhutsiz behatzak eta ukhabilak. ElzbPAd 28.
Ukabillak estutuaz. Apaol 81.
Ukabillaz maiari ots eragiñaz. ABeinB 81 (BGuzur 141 ukubil).
Itsas gahun edo arrapo deithu pipetarik zen, ukhabiloa bezain larria. Prop 1900, 137.
Ukabill sendoa lotuta Indianoaren etxe-atean danbada batzuk emonaz. AgKr 147.
Emoeutsan ukabillaz bultzada sendo bat. EchtaJos 244.
Okabill biño aundiagoko zornea zerion zauri bat gelditu zitzaion. Goñi 57.
Ukamiloa bildurik altxatzen da. BarbSup 28.
Bi kolpe eman dizkat / ukabillaz dale. TxB II 164 (I 180 okabil).
Hiruzpalau ukomilo ttipik atabalatzen baitiote bizkar zabala. JEBer 103.
Ükabella beno handiago den harria. GH 1932, 507.
Ukabilla añako izki lodiez. LdiIL 71.
Agotik ukabillera / berêla dute sarrera. OrEus 182.
Ukabilak borobildurik, herraz beterik. MdePr 164.
Piarresen ukabillak idekitako zaurietatik. EtxdeJJ 14.
Ikubillean artu daiteken beste urun. KerEMeza 127.
Laxa ukamiloa. JEtchep 105.
Juduen seme-alabak bezala, jaiotzen direla emaginaren ezkon-eleztunarekin ukabilean. ArtiIpuin 23.
Maia ikubillaz jotzen du asarre. NEtxLBB 138.
Andre hori jo du okailuz tripan. Herr 19-12-1968, 3.
Or dabiltza kaleetan barrena marrakaz, ukabilla jaso ta igualdadea eskatuaz. AZink 140.
[Baloia] geienetan ikubillez ateraten eban. Gerrika 32.
Ukabilla aiñako puskak irensten. BerronKijote 124.
Ukabil gogorrez sartzen ahalegindu zen seriotasuna. MEIG VIII 85.
v. tbn. Iraola 44. EEs 1918, 158. Lh Yol 20. TP Kattalin 196. Alz Burr 29. Kk Ab II 29. Ir YKBiz 480. Laux AB 79. TAg Uzt 64. Munita 76. Anab Poli 64. Bilbao IpuiB 87. Erkiag BatB 45. Osk Kurl 29. MAtx Gazt 75. Lab SuEm 169. Zendoia 177. Ukamilo: Zub 107. Ukomilo: Ardoy SFran 305. Ikubil: SM Zirik 90. Okabil: ZArg 1958, 95 (ap. DRA). Ukumilo: GAlm 1961, 63.
sense-2
2.ukabeil (-eill R-uzt), ukamilo (BN-arb), ukomilo (-kh- BN-baig), ukumila, ukunbila. Ref.: A (ukabeil, ukamilo, aiher); Gte Erd 293. Puñetazo. "Ukamilo bat eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 293. Gero hasi ziren, sudurrak gorriturik, koleran sarthurik, ukhunbila muxikunak, kaskak eta thirabirak. EskLAlm 1877, 9.
Bertze jandarme batzu aldiz idorrak izan dire [...] bati ukumila bat gibeletik emaiterainokoan. HUZez 171.
sense-3
3."Coto, medida, cerrado el puño y el pulgar levantado, ukabilla
"Lar.
sense-4
4.ukailo. Codo (medida de longitud). Ta aren luzera berrogei ta amar ukailoa zan. "Quinquaginta cubitorum longitudine"
.OlEz 40, 25 (Dv beso; Ker ogei ta bost metrokoa).
azpisarrera-1
UKABILA EGIN.
a) Mostrar el puño cerrado (en signo de amenaza). Mehatxuzko edo dixiduzko ukabilluak egiñez. Atheka 147. (Ukhailoa eginez Antoni). Hi, hi, gizon hiltzale zikina! Larz Senper 130. b) Cerrar, apretar (la mano). "Eskua ukamilo egin du (BN-arb)" Gte Erd 106.
azpisarrera-2
UKABILA JASO(ikubilla V-gip). (Con dat.). Amenazar con el puño. "Berbetan asi orduko, ikubilla jaso desta eta ixildu eiñ biar izan dot" Etxba Eib.