Artikuluak

II.2. MULTZO-ELKARTEAK

II.2.1. Sarrera

Multzo-elkartetzat hartu ditugu bigarren osagaia aldra, andana, biko, buket, eli, meta, mordo(xka), mulko, multzo, oste, pare48, parrasta, parrastada, pila/pilo, sail, saldo, samalda, sorta, talde, tanda, tropa, tropel… izenak dituzten izen elkartuak. Beste askoren artean, honako izen-elkarteak aztertuko ditugu:

emakume-aldra, kaio-aldra, erantzun-andana, haur-andana, uso-biko, perrexil-buket, idazle-eli, oilo-meta, diru-meta, liburu-mordo, erle-mordo, erle-mulko, inurri-multzo, arrain-oste, jende-oste, arrautza-pare, behi-pare, ur bedeinkatu parrasta, kanoinazo-pila, mutil-pila, ardi-pilo, lur-saila, limoi-saila, idazle-saldo, zomorro-samalda, errezibo-sorta, galdera-sorta, artalde, jende-talde, mahomatar talde, gazte-tanda, soldadu-tropa, abere mutu tropel…

Izen hauen esanahiari begiratu orduko ohartzen gara guztiek duten esanahi berdintsuaz; gutxienez bada esanahiaren atalen bat, semaren bat, guztietan dagoena: ‘ugaritasuna’, ‘kopurua’, ‘aniztasuna’… dei diezaiokegu goiko izenek duten ezaugarri semantiko horri. Bestela esan, izendatzen duten dena delakoak barrenean nolabaiteko egitura (ez nahitaez antolatua) du eta “zer” osatutzat, eta ez bakartzat, hartzen du hiztunak.

Hori dela eta, espero izatekoa da multzo horren osagaia konta daitezkeen izenak, zenbakarriak, izatea. Baina aurrera baino lehen argi dezagun zerbait, elkarketa-mota honetan eragin zuzena du eta:

1. zenbakarri izateak ez du ezinbestean esan nahi konkretua izan behar duela. Abstraktutzat, izaera fisikorik, gorputzik gabetzat jotzen ditugun zeretako batzuk ere konta ditzakegu: bi amets, bost arrazoi…49
2. gudu, galdera, aitorrera, oharpen… bezalako izenak (inoiz abstraktutzat jo izan direnak) gertaera-izentzat hartuko ditugu eta ez abstraktutzat: gertaerak eta ez gauzakiak (gorputza dutenak nahiz gabeak) izendatzen dituztenez gero. Gertaera-izenak zenbakarriak dira: zazpi galdera, bost oharpen…

Guztiarekin ere, azterketak erakutsiko digu ezaugarri hau benetan horren erabakigarria den multzo-elkarteak eratzean. Baina multzo-izentzat jo ditugunen artean aldeak ere badaude, noski. Hauetaz jabetzeko hiztegietara50 jo daiteke eta begiratu ea zer dioten izen hauetako bakoitzaz, nola definitzen dituzten. Eginbide honek helburu bat baino gehiago du, izan ere. Jaso nahi dugun informazioa ez baita besterik gabe izen horien esanahien artean inolako alderik ba ote dagoen eta zein den ikustea; izen horien definizioan aurki ditzakegu, halaber, ezkerreko osagaiaren aukera murritz dezaketen elementuak ere. Eta datu hau oso interesgarria gerta dakiguke multzo-elkarte honen barnean azpisailak egin ahal izateko.

Bada, definizioak irakurtzean ohartzen gara hasieran aipatu dugun esanahi bateratu, antzeko horretaz. Multzo hitza aurkituko dugu sail, sorta edo talde-ren definizioetan; talde, saldo-renean… Dena den, multzo dugu ia izen hauen guztien definizioetan dugun izena, dirudienez sail honetako izen bakoitzaren baliokide izan daitekeena, gutxien markatua eta, horrexegatik, hitz elkartu mota hau izendatzeko aukeratu duguna51.

Era berean, definizioak erkatuz, beste ondorio honetara ere irits gaitezke: multzo-izen hauen artean hiru sail nagusi bereiz daitezke.

1. Nolabait esateko [+biziduna] ezaugarria barnean daramatenak, bizidunez aritzeko besterik ez darabiltzagunak; bestela esan, hautu-murriztapena dutenak: elkarketan, ezkerreko osagaiak biziduna izan behar du. Alegia, izaki, animalia, bizidun… hitzak hiztegigileek definizioetan erabiltzen dituztenez gero, espero dezakegu hauen bidez osatutako izen elkartuko mugatzailea [+biziduna] izatea (aurrerago ikusiko dugun erlazio semantikoa aldatzen ez den neurrian, behintzat). Adibideak aztertzean egiaztatuko dugu hau betetzen ote den.

   Halakotzat jo behar bide dira aldra, oste, saldo, talde, tanda, tropel bezalakoak. Baina guztiek ez dute hedadura bera: batzuk bereziki euskalki batean azalduko zaizkigu (adibidez aldra bizkaieraz, edota tanda zubereraz); beste batzuk (saldo, oste edo talde) hedatuagoak daude euskaran. Dena den, esanahiari dagokionez, baliokidetzat jo ditzakegu guztiak.

2. Erreferentziaren aldetik zabalagoak direnak; bai bizidunez bai bizigabeez aritzeko darabiltzagunak. Horien artean ditugu andana, mordo, multzo, pare, pila, sail, mulko (berriz ere euskalkien araberako berezitasunak ditugu). Horrek esan nahi du izen hauek mugakizun direnean, bai mugatzaile bizidunak bai bizigabeak aukera ditzaketela; ez dagoela alde horretatik murriztapenik, alegia.
3. sorta (eta buket) genuke hirugarren: hiztegien arabera izen honekin mugatzaile gisa elkartzen dugun izena bizigabea (landareak batez ere) izan ohi da.

Beste kontu bat da azpisail bakoitzeko izenen artean egon daitezkeen ñabardurak. Adibidez, talde eta saldo edo samalda erkatuz gero, badirudi azkenok multzo handiagoa adierazten dutela lehenak baino, eta beste horrenbeste esan dezakegu multzo/mordo bikoteaz. Tropel-ek, berriz, multzo handi eta nahasia adierazten bide du. Baina, itxura guztien arabera, hitz-elkarketan eraginik ez duten ñabardura semantikoak dira.

Eta horrekin lotuta, ez genuke bazterrean utzi beharko hemen bildu ditugun izenetako batzuk esanahia zabaltzen joan direla eta horrek elkarketan ere ondorio zuzena (izan) duela. Esate baterako, eli, abereez; mordo eta mulko batez ere mahatsaz; parrastada batez ere barreia daitezkeen gaiez (isurkariak, aleak…); sail alorraz, lur-eremuaz eta honenbestez, nekazaritzako gaiez; sorta batez ere landareez… aritzeko generabiltzanak beste esparru batzuetan erabiltzeak ekarri du era berean elkarketan ere jokabide malguagoa izatea. Alegia, osagai horren eta bere ezkerrekoaren artean zegokeen hautu-murriztapena lasaitu eta beste era batzuetako osagaiak ere onartzen ditu bere ezkerretara. Nolanahi dela ere, ez dirudi gehientsuenek lehenagotik gisa horretako murriztapenik izan dutenik: aldra, andana, multzo, pila, saldo, samalda, talde…

II.2.2. Adibideen azterketa

Har ditzagun orain arestian egindako azpisailetako izenak eta ikus dezagun zein motatako mugatzaileez elkarturik dauden aztergai ditugun adibideetan, ea hiztegietako definizioetatik atera ditugun ondorioak betetzen diren.

II.2.2.1. Mugatzaile biziduna maizago daramatenak

II.2.2.1.1. ALDRA

Honako mugatzaileokin aurkitu dugu: ardi, emakume, gazte, giza edo gizon, gizon, hegazti, kaio, lagun, mutil, soldadu, tentel, uso… Beraz, izen bizidunekin ageri da (tentel izen bihurtutako adjektiboa ere hemen sar baitaiteke), espero zitekeen bezala.

“ardi-aldria o artaldria” (HE20,222).

“eta beste aldean emakume aldra andia negarrez, euren gona barrenakaz malko samiñak igortzika” (EJ59,17).

“gazte aldra asko joan oi dira” (HE21,60).

“eurokaz adierazorik giza edo gizon aldra edo batza ta gazte aldra edo batza” (HE21,88).

“patxada onean leorreruntz igari etozan egazti aldra begiragarrikotzat artu eikezan” (EJ59,66).

“kaio-aldrak ere, burutxoak zearka ta begiak erne” (EJ03,11).

“lagun-aldrara ioan zanean esan eban” (EI99,141).

“onetariko mutil aldra azitxo bat” (HE21,60).

“Eragozten deuscube ecer aurreratutia soldau aldra latzgarri bic” (HE20,204).

“Emen Bilbaon bizi dira alkarri begira tentel aldra bat” (HE21,33).

“labe gainean uso aldra bat dago zure arimaren zain” (HE39,58).

Hemen sar dezakegu banda mugakizun duen uso-banda elkartea ere, uso-aldraren oso antzeko esanahia duena:

“bañan uso-banda batek, eiztariak tiro asko botatzen badizkio…” (EJ49,44).

Besterik da, jakina, musika-banda edo soinu-banda elkarteetako banda mugakizuna, Behi-esne motakoen artean aztertzekoa dena ‘ondorioa, emaitza’ erlazioan (§ I.5.5)

EHren definizioa kontuan harturik —“aldra, talde handia”—, hemen sailkatu ditugu samalda mugakizun duten sagu-samalda, zomorro-samalda izen-elkarteak ere:

“gauza guziac orchicatzen zituzten sagu-samalda izugarriac” (HE45: 194).

“Erri bat izan zan bertan bizitako burrioi guztiak il zituana ta andik pixka batera zomorro-samaldak geiagotzen ari zirala igarririk” (EF92: 67).

II.2.2.1.2. OSTE

Mugatzaileak: aitzindari, arrain, gudari, gudu, jende, saindu… Gudu ez beste guztiak bizidunak, beraz. Gogoan izan behar da oste izan daitekeela bai multzo-izena, ‘taldea’ adieraztekoa, bai multzokaria, ‘armada’ adiera duela (horko gudarozte, gudu-oste). Bitasun horixe ispilatzen da gure adibideetan. Bestalde, mugatzailea bizigabea eta gertaera-izena izateak erlazio semantikoetan ere ondorioa dakar: gudu-oste adibidean erlazio semantikoa ‘helburua’ da, gainerako adibideetan eta atal honetan oro har daukaguna (‘edukia’ eta ‘iturburua’rekin batean), ikusiko dugun bezala. Berezitasun horiek direla eta, pentsa daiteke badagoela, apika, arrazoirik adibide hau Jarleku motakoetara hurbiltzeko (abesbatza bezala sailkatzeko, alegia (H-E/3: 325 / 305), nahiz eta mugatzailearen kategoria elkartu mota horrekin bat ez datorren.

“gal-araci-cituen oraino, printce haren semearequin batean, haren azpico aitzindari-oste bat, ceren ican-cuten flaquecia complitecitzat bere erreguearen manu barbaroac” (HE10,115).

“ekharriko diotzat lekhuko (…) itsasoko eta ur eztietako arrain ozteak” (HE04,79).

“gure aurrekoek egun ontan zapaldu izan baizituzten gure etsaien gudarozteak” (EJ60,140).

“besteetan ongi eratutako gudu-osteak eratzen zituztela” (HE33,113).

“obispuak koroia jarri zioneko une artan, malkogarria izan omen zan ainbesteko jendeoztearen bat-bateko ixiltasuna” (EL70,212).

“«Et omnibus sanctis» erraitean, saindu oste bat ikhusi zuen Iñazioc” (EC16,173).

EHk tropa izenari ematen dion bigarren adiera, ‘ostea’, da gure corpuseko soldadu-tropa izen-elkarteari dagokiona. Horregatik sailkatu dugu oste mugakizunarekin batera:

“soldadu-tropa baten erdiyan gero plazara ekarri, ezpatarekin lepuak moztu dizkate lastimagarri” (EJ67: 375).

II.2.2.1.3. SALDO

Mugatzaileak: idazle, jende; mozkor, lapur eta lander, profeta… guztiak izen bizidunak. Mozkor, lapur eta lander, adjektiboak ere izan daitezkeenak, hemen izen biziduntzat hartu ditugu.

“astekarien ondoan hazi eta prestatu den idazle-saldo biphila” (HE26,275).

“jende saldoa eskalerak goiti abiatzen da” (HE58,85).

“mozkor, lapur eta lander saldoa barreiatu zen” (HE58,66).

“andic laister icusico zuela profeta-saldo bat” (HE45,199).

II.2.2.1.4. TALDE

Mugatzaileak: aingeru, andre, antxoa, ardi eta abere, belatzar, behi, behi eta bigai, bigai, dantzari, ertzain, espainol, etsai, euskaldun, gazteria, gizarte, gizon, gudari, hereje; idi, behi eta ardi, jende, kantari, lagun, liberal mantso, mahomatar, ministro, mutil, neska, oinezko, soldadu, zaldi… Izen bizidunak guztiak gazteria eta gizarte multzokariak ere halakotzat jotzen baditugu52.

“antxoba talde ugaria urgañean ikusita, itxasora begira dabiltzanak” (EJ59,40).

“izan ere cituen ardi eta abere taldeac, eta mirabe chit asco” (HE12,25).

“aditzen nakon aitari artzainek artaldeak nahastera utzi zituztela” (HE59,36).

“Auñemendi-endako bei ta bigai-taldea” (EF92,84).

“ertzain talde bat, etengabe nere gaiñean euki det” (HE57,115).

“Español-taldean bazan aguretxo bat, asko estimatzen ninduena” (EJ67,66).

“iñoiz eltzen diran arren bertara euskaldun talde ikaragarriak” (HE21,77).

“Zer uste dezu, emen gazteri taldea ezpalegoke gaitz-erdi” (EJ07,4).

“andreteria eta gizataldea sakabanatuten asi baño lentxuago” (EJ59,59).

“bere hierarkiaz, organizazioaz eta aparatuz antolaturiko gizarte talde den neurrian” (EJ20,43).

“Itxarkundia gudari-taldia Bermeo’n” (EJ60,159).

“Esan bequigu orañ ereje talde eta taldecho oriei” (HE40,212).

“madaricatuac zure lurrac dacarcian frutuac, baita idi, bei, ta ardi taldeac ere” (HE07,7).

“Jentetalde horrekin noraino helduko ote ginen?” (HE58,64).

“cristau eguiazco gucien indarrac liberal mantso talde baten indarraquin batutzea” (HE40,168).

“itotzeko zorian zegoen mahomatar talde bat salbatzen du eriotzetik” (HE33,87).

“Puntu honetan neska taldearen algarek goia harrapatu zuten” (HE39,108).

“oinezko-taldeko kapitan eta gainera flamendar, frantses eta ingles izkuntzetatik itzulari edo adierazle” (HE33,103).

“Soroetan ari ziren baserritarrek edo zaldi taldearen hanka hotsera baserri atariria irtetzen ziren” (EJ48,12).

Ohart gaitezen gaur egun talde dela izena, baina garai batean (hortxe daukagu artalde ihartua) eta oraindik ere ekialdeko hizkera batzuetan bederen alde darabilte esanahi bera duela53.

“emazten jorratzeko hamar bat bertsu-alde badira” (HE43,14).

“Ah! zer gizaldea behiala Eskualdunena” (HE59,104).

“Azaña’ren ortzalde eder ura” (HE17,21).

“aitzina Eskualdunean hasi zen bere lerro-alde goresgarrien ager arazten” (HE59,12).

“Aurreko uralde oietan bazuean ba naikoa” (EJ62,66).

Gaurko ikuspegitik behintzat harrigarri samarra gertatzen da izen bizigabeak (t)alderen ezkerreko osagaiak izatea; ur, gainera, kontagaitza da.

Bestalde, aipatu besterik ez dugu egingo aldizka alde eta aldi izenez osaturiko hitzak eratu ditugula, ñabardurak ñabardura elkarren artean alde handirik ez dutela: bertsoalde eta bertsoaldi, gizalde eta gizaldi, hortzalde eta hortzaldi, uralde (eta uholde) eta uraldi …

Baina, guztiarekin ere, talde mugakizunaren ezkerretara mugatzaile bizigabeak dituzten adibide gehiago ere baditugu: erromatiar hizkera, finantza, guda, kultura, makilkada, ontzi, politika, txango…

“esandako jakintza-iztegi-batasun orretan alde batetik erromatiar izkera-taldea, eta bestetik ingeles-izkeria sartzen dira” (EJ06,89).

“finantza-taldeak eta industria handietako ugazabak elkarturik daudela” (EB20,17).

“Alemanak zirauten nagusi bazter guztietan, beren gudatalde altzairatuai eta batipat aireko indar garailariari esker” (EJ03,76).

“kultura-taldeak ez dute planifikaziorik” (EI94,27).

“baita makilkada-talde ederra eman ere” (HE23,105).

“Magallanes-en Estua ikuskatzera zioan ontzitalde batean parte artzeko eskatu zioten Amasari” (HE33,87).

“idatziko du Rikardok politika taldeen konfesionalismoa aztertzerakoan” (EI94,18).

“Ta igande-arratsalde artan bertan prestatu zan txango-taldea, gizasemez bakarrik, ager-lekura abiatzeko, elizgizonak buru zirala ta artzai mutilla gidari” (EL70,25).

Guda, txango gertaera-izen garbiak ditugu batetik. Esana dugu lehen ere gertaera-izenek badituztela ezaugarriak aditzen eremura hurbiltzen dituztenak. Horren ondoriotzat jo daiteke, berriz ere, osagaien arteko erlazio semantikoa ‘helburua’ izatea, Jarleku motakoetan ohikoena dena, hain zuzen; hots, “guda egiteko”, “txangoak egiteko” taldeak ditugu. Berriz ere, galdetzekoa da gisa honetako elkartuen sailkalekua hau ote den, multzo-elkarteen artean, alegia.

Bestetik ditugu finantza54, kultura eta politika giza ariketak adierazten dituztenak eta, gainera, kontagaitzak direnak. Multzo-elkarteei alboratzen diegun ohiko parafrasi hauei ere paratzeak ez dirudi guztiz erraza, ikusiko dugun bezala.

Eta azkenik ditugu erromatiar hizkera, makilkada eta ontzi mugatzaileak dituzten elkartuak. Osagaien arteko harremanen ikuspegitik gainerako multzo-elkarteekin batean azter daitezkeen arren, talde multzo-izenak bide duen hautu-murriztapena ez betetzeak berezi egiten ditu.

Bestalde, mugatzailearen kategoria dela eta, erromatiar izkera talde-ren egitura era honetan ulertu dugu: erromatiar izkera] talde], nahiz eta honek garamatzan lexikoaren mugetatik atera behar izatera. Beste aukera bat zen erromatiar hartzea [izkera-talde] elkartuaren modifikatzailetzat. Hartara, ez genuke bi osagaitik gorako elkarturik izango. Baina uste izan dugu lehenetsi dugun aditzeko modua egokiagoa dela hurren datorren ingeles-izkeria-rekin hobeki uztartzen bide delako55.

Hemen sartu dugu eli mugakizuna ere, ‘abere taldea’ eta, zentzu zabalagoan, ‘taldea’ adierazten baitu. Adibide bat besterik ez dugu aurkitu gure aztergaian, idazle eli, izen biziduna mugatzaile duena:

“idazle-eli ederra osaturik” (HE26,259).

Gure corpusean molde hau besterik ez topatuagatik, OEHn badaude bai mugatzaile bizidunak (behi eli, ardi eli…) bai bizigabeak dituztenak (ebanjelio eli…). Bestalde, hain ohikoa izan ez arren, pare, biko-ren baliokidea ere izan daiteke eli: (oski eli bat, “senhar emazte saintü elibat, Joakim eta Ana deitzen zirenak”).

II.2.2.1.5. TANDA

Mugatzaile bizidunak: gazte, mutil…

“gazte tandak ordukotz pordon, makilaz, bizar labanaz eta burdin ziriz armaturik ginen” (HE58,64).

“gezur kondatzen trebe zen amari mutil tanda batekin bestaz besta ibili zela” (HE58,58).

II.2.2.1.6. TROPEL

Mugatzaile bizidunak: abere mutu, eskualdun, jende, mutil…

“ekharriko diotzat (…) hegastina, eta ihizi arinak, eta abere mutu tropelak” (HE04,74).

“eskualdun tropelak” (HE04,66).

“Nola harmadako jende tropela baitzihoan herronkan hedatua” (HE04,68).

“pago gazteak bano bortitzago ziraden mutil tropel baten artean” (HEl9,123).

Lehen adibidearen mugatzailea bereiz aipatzekoa da, determinatzailerik gabeko IS baita. Bestetik aipa dezagun jende, bi erabilera onartzen baititu: multzokari nahiz bakarkako56 (eta zenbakarri) moduan.

Adibide gutxiko tropa (soldadu tropa) edo samalda (zomorro samalda, sagu samalda) ere hemen sartzekoak lirateke.

“soldadu-tropa baten erdiyan gero plazara ekarri, ezpatarekin lepuak moztu dizkate lastimagarri” (EJ67,375).

“gauza guziac orchicatzen zituzten sagu-samalda izugarriak” (HE45,194).

“Erri bat izan zan bertan bizitako burrioi guztiak il zituana ta andik pixka batera zomorro-samaldak geiagotzen ari zirala igarririk” (EF92,67).

II.2.2.2. Mugatzaile biziduna nahiz bizigabea onartzen dutenak

II.2.2.2.1. ANDANA

Mugatzaile bizidunak: azeri, behi, errenteriar, eskolier, euskaldun, gazte, haur, jende, lagun, miresle, neskato ile harrodun, zakur… Mugatzaile bizigabeak: burdin ziri mehe, epopeia eta kantu heroiko, erantzun, eskoletxe, hitz, lili, lore, neurtitz, poema, presente….

“hesi baten gibeletik ohartu zen hantxet azeri andana bat bazela bildua” (HE32,31).

“feri egun batez behi andana batzu baziren lerroan estekaturik” (EJ04,76).

“paxet batzuek jasaiten zituztela, burdin ziri mehe andana bat” (HES9,65).

“gainera, enda guduzale batentzat egoki den araura, epopeia eta kantu heroiko andana bat belhaunetik belhaunera heleraziak ezagutzen bide zituzten” (HE30,226).

“BOLETIN berean (298-315) J. Ignazio Gamon-ekoren beste txosten bat (erantzun-andana bat) ematen zaigu” (HE33,67).

“ba zioazen berekin errenteriar andana bat eta beraren ahaide batzuk” (HE33,73).

“Italian zehar eskolier andana batekin bidaiaz ibilki nintzen” (HE56,7).

“Baginen han, xede beretarat igorriak, euskaldun andana” (HE59,89).

“Gazte andana bat fandangotan, akordeonista soinulariarekin” (EJ04,67).

“aho hizkerak bere-bere dituen sintagmen eta hitz andanen ezin urratuzko loturak” (EJ80,28).

“lore andana baten artean ehortzi” (HE32,27).

“Neskato ile harrodun andana besoz beso zerakartelarik” (HE59,38).

“Neurtitz andana handia zaukaten, launazka josiak” (HE59,85).

“Anitzetan balio handiko poema andana bat badugu gainera” (HE30,233).

“ukan zituen, ondoko egunetan, herriak emanik, eta Murtutsek ere aste guzietako bere present-andana” (EJ72,64).

“lehenago egitate berarentzat bazituela zakur andana bat hilak” (HE59,33).

Bereiz aipatzekoak dira burdin ziri mehe, neskato ile harrodun eta epopeia eta kantu heroiko mugatzaileak, kategoria dela medio. Izan ere, “Sarrera gisa” atalean esan dugu “hitz-elkarketaren funtsezko ezaugarrietako bat da bi kategoria lexikok osatu behar dutela (…) hortik gorako osagairik, sintaxitik datorren kategoria sintagmatikorik ez dugula izango hitz elkartuak osatzen”. Adibide hauetan, ordea, mugatzaileak [izena + adjektiboa] osaerakoak dira; izena, aldi berean, elkartua da kasu batean (burdin ziri) eta, beste batean, adjektibo eratorria dugu, honek ere oinarri sintaxi-kategoria duela ([neskato] +[[ile harro] + -dun].). Gainerakoan, mugatzaile bizidunak eta bizigabeak ditugu; guztiak zenbakarriak.

II.2.2.2.2. MORDO/MORDOXKA

Mugatzaile bizidunak: ahuntz, ardi, emakume, erle, erromes, euskaldun, euskaltzale, familia, fraide, galego, gazte, idazle, ijito, ikasle, jende, lagun, mutil, ontzijabe… Mugatzaile bizigabeak: baxoerdi, bertso, diru, erroskila, etxe, gaitzizen, herri, hitz, hodei, izar, kafe, ke beltz, libera, liburu, lore, luma, lur, mahats, odol, ordu, pago, paper, patata, pinu, piper, txistu, urre, urte, xaleta…

“ikusi nituen ardi-mordoxka batzuk” (HE50,66).

“Fakundo Adurriaga ‘Besamotza’ zanaren bi bertso mordo aitatzen dira” (EJ76,39).

“Pagoeta’koak artu ditek diru-mordo ederra piñudia salduta, basarria erosi zuten urtean aldatua” (EJ62,10).

“jai baten joan omen zaio emakume-mordoa etxera meza nagusi ondoan” (HE29,50).

“badoa erle mordo bat bidera eta bapatean gogor lotzen zaio azeri harroari” (EJ53,24).

“Ba da Errenterian jatorri oneko famili mordo bat” (HE33,5).

“Oihenartek XVII mendean bildu zituen gaitzizen mordoak, toponimia xehearen azterketak” (EJ51,66).

“Ozkiro gazia, gau beltza, izar-mordo aundia” (HE17,48).

“Onek esan nai du jende mordo guzti orrek bere siñestea arnegatu lezakela” (EC70,51).

“bazkal-ondoan kafea artzera etortzeko esan diot. Zuk uste ezpaduzu ere, bai baidut Brasil’go kafe mordoxka apropos egun ontako gordea” (EJ03,49).

“San Migel egun batean, eguzkiak Irimo gañetikan iges egiten duan sasoiean, ke beltz mordo batek irteten zuan” (HE19,63).

“egiteko au garaiz egiten bada ez die ateeri kalterik egingo ta luma-mordo ederra emango digute” (EF92,102).

“lur onen ezaguera osoa ematen digu ta azterketa au egiteko, lenen-lenen lur-mordoska ondo artu bear da” (EF92,39).

“bezperan ebatsitako mahats-mordoa atera eta sakantxo bat gainean zuen” (EJ53,107).

“Ari ertendako odol-mordoa antxe zegoan” (HE29,120).

“euskaldun kapitan eta ontzijabe mordo bat bildurik, haruntza abiatzeko naia eta kutizia beren bihotzetan piztea lortu zuen” (HE33,87).

“turismokeriaren kontra, Iratiko aleta-mordoaren kontra, Duboscq deputatuaren kontra” (EJ51,73).

Mugatzaileen artean izen kontagaitzak ere badaude: diru (erabileretako batean), kafe, ke beltz, lur, mahats, odol edo urre. Aipa dezagun ke beltz osagaia, hau ere ez baita kategoria lexikoa.

Hemen koka dezakegu baita ere adibidetegiko ur-mendoi:

“itsas zola = superficie del mar? Bet-betan itsas zolatic atheratzen da ur mendoi bat” (EC16,223)

Gure corpusean adibide bakarra aurkitu dugun arren, OEHk badakartza beste bi ere: elur-mendoi, lur-mendoi. Esanahiari dagokionez, ‘mordoa’, ‘pila’ adierazten du mendoi izenak, eta horregatik sailkatu dugu hemen. Baina badirudi § II.2.2.2 ataleko mugakizunek ez bezala, mugatzaile bizigabeak bakarrik hartzen dituela (eta alde horretatik badu antza § II.2.2.3 atalean aztertuko ditugun mugakizunekin ere).

II.2.2.2.3. MULKO

Mugatzaile bizidunak: erle… nahiz bizigabeak: mahats, mahats pikor… har ditzake:

“artean gainekoek ba zuten mar-mari, alaxe erle-mulkoak, umatzen dala ari” (HE18,136).

“larrazkenean bere mahats molko hori” (HE32,27).

“salda chorta bat, mahats molko bat eta espiceria puchca bat” (EJ75,14).

“mahats pikor molkoetan” (HE51,47).

Hemen aipatzekoa da mulko-ren eta mahats-en arteko hautu-murriztapena, apenas bestetara zabaldu dena.

II.2.2.2.4. MULTZO

Mugatzaile bizidunak: apaiz, gizon, haur, herrizain, inurri, lagun, zaintzaile… Mugatzaile bizigabeak: diru, errauts, etxe, heste, instintu, kontradikzio, laino, erlijio liburu, oharpen, paper, patata, sasi, sindikatu, tu…

“USAko Banketxe Nagusiak bil zezala diru multzoa merkatutik” (EB20,15).

“erlijio liburu multzo bat eta ezer guti gehiago” (HE36,8).

“Pipan sartu dudan belar au erre-ta errauts-multxu bat da bilakatzen oro” (EJ50,75).

“nahasian pillotutako etxe-moltzo hura, dena bear zan lehen-bizi lurrarekin berdindu” (EC70,53).

“ikusten diat elizako atean nere hegineko edo handixagoko haur multxo bat” (EJ72,15).

“Heste multzo lurruntsua orduantxe erori zen zulora” (HE39,69-70).

“zer da gizona ere instintu multzo bateko animalia baino?” (HE39,106).

“Bartelek inurri multzoa sentitu zuen sabelean” (HE39,18).

“Estatuan bertan dago situaturik gizarte osoko kontradikzio multzoa kontzentratuz” (EJ52,46).

“saskiak mahasti buruetan pausaturik, lagun multxo bat muntatzen ginen bi lagunek lerroa artean harturik” (EJ04,47).

“laiño–moltso itxu bat sartu zuan gain artan” (HE29,136).

“oharpen multzo aunditxo bat” (HE33,17).

“dudarik ez dago paper multzo eskerga horren ikertzapenak sakonki aldatuko lukeela euskal kondairaren ardatza” (EJ51,96).

“Orain patata multzo zimel bat zetzan zokoan” (HE39,52).

“ango sasi-moltsuetan gordetan zan” (HE31,23).

“Industriako abar bakoitzak badu bere sindikatu-multzoa” (EB20,35).

“hanka biekin zapaldu zuen tu multzoa” (HE39,25).

“Nahiago dut zaintzaile multzo bat mendietan ezarri” (HE52,22).

Mugatzaile bizidunak eta bizigabeak, zenbakarriak eta zenbakaitzak.

II.2.2.2.5. PARE

Mugatzaile bizidunak: behi, guraso, idi, kapoi, soldadu… Mugatzaile bizigabeak: aldagarri, arrautza, arrosa, bertso, betaurreko, dozena, duro, egun, esku-bonba, galtza, hilabete, hitz, kanoi, kako, kilo, lerro, ordu, orri, “Témoignage Chrétien”, urte, xehetasun, yola…

“aldagarri pare bat, igandetako arropak, bizarra kentzeko labaña, bizpairu ator, jersey berri ta zar bi” (EJ03,72).

“nola ziteken honelako basamortuan honen arrosa pare politik topatzea?” (HE39,44).

“emen bei-pare batek ez du goldean marka aundirik egingo” (EJ62,52).

“ondoren, bertsolari guziak bertso-pare bana bota zioten” (EJ79,140).

“sudur handi, betaurreko pare eder bat gainean” (HE52,10).

“An ez dakit zenbat denbora egin genduan; egun-pare bat edo ola, tropak etorri bitarte” (EJ66,62).

“Nik daukadan ganantzia badaukat nori utzia: bi alkandora, galtza pare bat, anaiak autsia” (EJ67,245).

“neska sanoak ziran, guraso pare batekin eta estudiatzera edo libertitzera zijoazenak” (HE35,14).

“Gero ere, illabete pare batean, ospeletan euki zituan” (EJ49,41).

“bere ideia hitz pare batez izendatzen digu Leninek” (EJ52,43).

“idi-pare zaar bat gizenduta” (HE50,52).

“Zepelin asko bonbak botiez, nonai kañoia-paria, aiek guziyak sostenditzeko” (EJ79,21).

“Eguberri batzutan kapoi pare bat zazpi aldiz eskualdatu zala” (EJ54,61).

“Ordu pare batean, an etzan gauza onik izan” (EJ60,152).

“Errenteria’ko Pello Zabaleta bertsolaria zanak idatzitako orri-pare batean arkitu degu” (EJ67,110).

“Santa Barbara’ko fuerte ori ustuta zegoan; soldadu-pare bat-edo kontu egiteko; besterik ez” (EJ79,48).

“Témoignage Chrétien pare bat altzo batetan ahazturik itxuraz” (EJ51,11).

“Eta orain ez dute gogoratu ere nahi Mendibeko urte pare hura” (EJ51,68).

“Barka bizait irakurleak xehetasun pare bat ematea” (EJ51,27).

“yola pare bat, lurrean leku guzietan alterak” (HE35,56).

Mugakizun honek berezitasun du bi osagaiko multzo zehatza adieraztea. Hori dela eta, itxura batean zenbatzaileen eremutik gertu gabiltzala ematen du. Ezin jo dezakegu, baina, pare57 zenbatzailetzat.

Gehiago ere eman daitezke, baina aski izan bitez ondoko frogak: determinatzaileren bat behar du sintagman erabiltzeko. Alegia, “porruA / bat / bi /asko eman”, baina “*porru pare eman”, eta “dozena pare bat porru”, baina “*dozena pare porru”. Eta, gainera, ez du aditzarekiko komunztaduran zenbatzaileek bezala jokatzen: “Bi egun pasa ditu mendian”, “Egun pare bat pasa du mendian”, baina “*Egun pare bat pasa ditu mendian”.

Hortaz, mugakizuna horrelakoa izanik, espero izatekoa da ezinbestean hautatuko dituela mugatzaile zenbakarriak. Eta halaxe dira: mugatzaile guztiak konta daitezkeenak dira, baina ez mota berekoak. Batzuk neurri-izenak dira (dozena, kilo…) (Azkarate 1991: 49), horregatik ez da harritzekoa neurri-sintagmetako osagaiak izatea.

“beren lurreko dozena pare bat botella ardo bidaldu zizkiguten” (EJ64,113).

Galtza, betaurreko ere aipatzekoak dira sail lexiko berezi batekoak dira eta: bi osagaiko zer bakarra izendatzen dutenetakoak; alegia, pluralia tantum-etako “bikoen” azpiatal berezikoak. Izen berezi bat ere badago; Témoignage Chrétien, erdal aldizkari baten izena.

Ñabarduretan sartuta, berriz, aipa dezagun pare bat58 tarteko denean, bi aditzeko modu izan ditzakegula, zehatza (‘bi’) idi-pare bat saldu du, nahiz zehaztugabea, baina betiere ‘bi’-tik gertukoa: “ordu-pare batean egingo dut lana”, “urte-pare bat igaro du Ameriketan”, “kilo-pare bat erosi du”… Bestalde, hitz-pare bat ia-ia lexikalizatu, esapide egin bilakatua dago (“bi hitz” zerbaiten gainean esan…); bost axola eta antzekoen bidetik, ez du zenbateko zehatzik adierazten.

Azkenik, hemen sartzekoa da bigarren osagaia biko duena, pare-ren guztiz kidea dena:

“uso-bikoa ilean ere balio gutxikoa da; ate batzuen-batzuk urtean ematen duten lumak pixu gutxi du ta gutxi balio du” (EF92,71).

II.2.2.2.6. PILA/PILO

Mugatzaile bizidunak: alfer, ardi, atso, bare, erle, euskaltzale, ezkongai gazte, gizon, jende, lagun, laguntzaile, mutil, neska gazte, neskatila, rekete, soldadu, tropa (multzokari moduan hartuta, biziduntzat jo bide daiteke), txori, ume, uso…

Mugatzaile bizigabeak: aditz, agurtza, albiste, arma, arto, belar eta ahotz, dibujo, diru, dotrina galgarri, egur, etxe, garo, gaztaina, gorotz, harri, haritz ipurdi, hondakin, hosto, ipuin eta bertso, jesarleku txiki, kanoinazo, kare, kartutxo, lan, laranja, lasto, lur, margarina lata, mondeju, olerki, sasi, simaur, soka, tanke, tiro, traste, txartel, urte, zaku, zilar, zirriborro, zotz…

“emen sartu ginanean, Jesus, motellak, ura zan agurtza-pilla!” (EJ49,96).

“denbora txarra zan lanerako, etorri nintzan onera, eta, jaunak, ura bare pilla!” (EJ79,110).

“arta-korda, lizar-osto, belar eta agotz-pil, kalerik gordeena bein berriz derabil” (HE18,46).

“eta alcarri lotutaco dotriña galgarri-pilla bat dala eta onegatic deitzen da guciraco zucenbide edo sistema” (HE40,22).

“Fusilak egur piloaren kontra utzi zituzten” (HE39,44).

“Emen nola da orain etxe-pilla aundia, Vista Alegre? Orko jardineroa izan zan” (EJ78,45).

“ezkongai gazte pilloa be ez dok txikia” (HE31,34).

“Aurre-egunetik gaztaiña-pilla aitak orbelez estali” (HE18,71).

“ez da erres olako gizapill nastu bat zaintzen” (EJ81754).

“Onela gorotz-pil oneri eroriko zaizkan busti-tantoak putzu batera dijoazen tankeran jarri bear da” (EF92,22).

“Aritz-ipurdi pilla galanta an dago zoko-bazterrean” (EJ03,23).

“Oñatiarrak igo ziraneko, Arantzazu e’tzan besterik: ondakin-pillo bat. Arri pillo bat, ke beltza-jario” (EL70,194).

“Uarkan, batez ere orbel-garaian, osto pilla aundiak jeisten” (EJ60,22).

“ipui eta bertso-pilloaz liburu bat agertu genduen” (HE25,15).

“Aita, hainbeste lan egin negu guztian, kare-pil galantak ere bai, ta xentimo baten alderdirik ez” (EJ62,24).

“Zuk artu al didazu mesanotxetik neukan kartuxo pilla?” (EJ60,60).

“guri galtzairuzko esku-erramienta batzuk eta margarina-lata pilla bat eman ziguten” (EJ03,61).

“neska gazte pillo bat ikusi ei-eban” (HE31,27).

“Trintxera-ixkiñara atera naiz eta or ikusten det sekulako rekete-pilla” (EJ60,52).

“Aritzola (Ernani gañean) Estado Mayor ta tropa pilla aundiak” (HE23,40).

Bestetan ere atera zaizkigun gertakariak ditugu hemen ere; hots, ahotz, diru, egur, gorotz, kare, lasto, lur, simaur… mugatzaile zenbakaitzak alde batetik eta, bestalde, ezkongai gazte, neska gazte, dotrina galgarri, jesarleku txiki… determinatzailerik gabeko izen-sintagmak (hots, kategoria lexikoa ez direnak). Bestalde, izen elkartuak (haritz ipurdi) eta juntatutak (belar eta ahotz, ipuin eta bertso) ere badira mugatzailearen tokian.

II.2.2.2.7. SAIL

Mugatzaile bizidunak: ardi, atso, behi, beltz, birjina, erromes, etsai gazte, gizon, gogo-gudari, gudari, idazle, indiotar, jende, lagun, mikelete, mutil, oilo, polizia, tropa, ume, zaldi… Mugatzaile bizigabeak: aitorrera, artikulu, bertso, diru, ekonomia, elerti, erdal-euskal, erromeri edo eskurtsio, eskari, euskara, finantza, galde-eskari, gari, harri, irrati, kilometro, koru, kultura, letra, limoi, lur, melokotoi, muino eta mendixka, olerki, patata, piper, tipula, tiro…

“eliz-idazle zaharren aitorrera-sailla” (EC70,74).

“baserri aundi baten inguruan ardi-sail aundi bat ikusi genduan” (EJ49,71).

“Bilbo’n ikasle nengoelarik, “Kito’n arrebarekin” artikulu-saila aztertu izan dut” (EJ51,26).

“eriosuar duzu atso-sail osoa” (HE18,95).

“baña emengo bei-saillak eta emengo zelaiak ikusiko baziñuzte, arrituko ziñateke” (EJ62,88).

“beltz salla bat gure ezkerretik gu inguratu nayean” (HE23,116).

“burla egiteko ziri bat bakarrik ala bertso-sail baten puska?” (EJ78,52).

“edozein lehendakari ganorazkok beretzat apartatzen duen birjina sail bat” (HE39,105).

“diru-sall = caudal. Tà batari tà besteari milagroz anditzen cien beren diru-salla edò seguratzen cien itsasoa vidaltcen zutèn oialdia edò oialdiaren saltze òna” (EI31,345).

“ekonomia sailek errazago iraungo dute beste zenbait sailek baino” (EB20,17).

“Kristau-izarren argi orixtaz urratutako illunpe ta ke min artean, erromes-sail bat dabilkizu, gurutzeak diran aña erromes, gizon ta emakume” (EL70,118).

“¿Gipuzkoa osoan ba ote da gero, urterotsu erromeri edo eskurtsio-sallen bat bialtzen ez dionik?” (EL70,244).

“hala nola finantza saila, sail administratibo-politikoa, sail akademikoa, pedagogikoa, soziologikoa…” (EJ52,8).

“ezagun-berrikoak egin bitarte, galde-eskari salla agortu da” (HE17,24).

“Aberrialdeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oñean” (HE17, 35).

“Tabernariak ozte edo jende-saill bat tabernara biltzeko usteaz egiña zan noski” (HE50,70).

“andik bi aldeetara, kilometro-sailletan ezker ta eskubi, etzegoan ezer ere” (HE29,81).

“Atera kontu: aldi artarako abestu oi zan Arantzazun Patiño’ren meza, 12 abotsetarakoa, iru koru sailetan” (EL70,168).

“euskaldun batek letra-sailean inoiz burutu duen egitekorik larrienetakoa” (HE27,341).

“eutsi etxe ta lur sail danari, metro bakar bat ez utzi” (EJ69,42).

“Ara nun mikelete salla (…) Munuaundi atzera joan dan” (HE23,62).

“Ez naiz ni noski bakarra liburua berehala baztertzen duena, polizi-sail horretan” (HE27,359).

“Tipula-sail ikaragarriak, ordea; ta letxua ta arroza ta dana” (EJ66,121).

“Ango tropa sallak bildu” (HE23,60).

Mugatzaile bizidunak eta bizigabeak ditugu. Gehienak zenbakarriak, baina zenbakaitzik ere bada: diru, ekonomia, finantza… lehen ere (talde mugakizunari zegokion puntuan) atera zaizkigunak. Aitorrera, eskurtsio, galde-eskari bezalako gertaera-izenak ere aipatzekoak dira. Errepara, nolanahi dela ere, orain ez dugula kasu guztietan lehengo gudatalde, txango-talde elkartuei emandako parafrasia eta zehaztutako osagaien arteko ‘helburua’ erlazio semantikoa ematerik, hemengo aitorrera saila ez bide da “aitortzeko saila”. Beste ikuspegi batetik aipatzekoak dira erdal-euskal, galde-eskari mugatzaileak, elkartuak dira eta.

Bestalde, sail-en adiera desberdinak aurrean izanda, esan dezakegu izen bera erabiltzen dugula elkarketa-mota desberdinak gauzatzeko:

1. Multzo-izen bezala darabilgu gehienetan; hau da, ezkerreko osagaiak adierazten du zein elementuk osatzen duten saila, eta osagaien artean ‘edukia’ edo ‘iturburua’ harreman semantikoa dago. Ez dugu elkarketatik kanpora jo beharrik elkartu osoaren interpretazio egokia izateko. Hauxe dugu adibide gehienen ulertzeko modua.
2. Baina baita zati-izen bezala ere. Elkarketan adierazten ez den beste osotasun baten zatia adierazten du sail izenak berak: ataletan, adarretan antolatuta dagoen erakunderen batena. Errepara, esate baterako, adibide honi:

“hala nola finantza saila, sail administratibo-politikoa, sail akademikoa, pedagogikoa, soziologikoa…” (EJ52,8).

Eta sail mugakizuna duen elkartua eratzen dugu, hain zuzen, adar, atal horren funtsa zehazteko, dela sailaren ‘eginbeharra’, ‘ariketa’, edo ‘edukia’ (bizidunek edo bizidunek osatua den saila), nola hartzen den. Hemengoak ditugu batez ere adibideetako ekonomia saila eta finantza saila. Baina adibideetatik kanpora joz, giza erakundeetako arlo askoren izenak ere (besteak beste, Eusko Jaurlaritzako edo unibertsitatekoak) gisa honetan ulertuko genituzke.

Beste batzuetan, ‘helburua’, ‘zertarakoa’ ere adieraz daiteke. Esate baterako, hurrengo adibidean:

“ezagun-berrikoak egin bitarte, galde-eskari salla agortu da” (HE17,24).

edo, liburu honetako gaia ez den aposizioaz (H-E/3: 109-119 / 89-99) baliatuz izena… adierazteko.

“Txirritarenak A, Zavalak Auspoa sailean atera zituenez hartu ditut: bitan eta bitara argitaratuen artean eginikako aukera nerea da, ezinbestean” (HE27,73).

Mugatzaile bizidun nahiz bizigabeak onartzen dituzten multzo-izenen artean sartzekoak dira, halaber, askoz adibide gutxiago dituzten parrasta, parrastada mugakizunak: filosofo parrastada, ur bedeinkatu parrasta…

“alako filosofo parrastada bat edo ba dogula uste izaten dot nik” (HE21,64).

“Badaezpadan ur bedeinkatu parrasta bat isuri zuen” (HE39,65).

II.2.2.3. Batez ere mugatzaile bizigabeak daramatzaten multzo-izenak

II.2.2.3.1. META

Izen bizigabeak dira, oro har, meta mugakizunak hartzen dituen mugatzaileak: belar, diru, harri, hondar, iratze, lore, ongarri… Bada, dena den, izen bizidun bat ere mugatzaileen artean: oilo.

“gure belar metak joaiki ziren igerika xalupak bezala, eta soro guzia garbitu” (EJ04,73)

“beren azken orenian Sar diten itzalgunian Diru metaren barnian” (EJ65,61)

“ta gabeetan bide ertzean naiz ezarriko arri-meta txiki baten alboan” (EJ50,148)

“iratze metatik erortzen nintzelarik” (HE56,21)

“elizatik hil-harrietara / lore meta eta hitzaldi/ (HE56,27)

“Hango oilo meta!” (EJ53,142)

Meta mugakizunaren definizioa kontuan harturik —“lurrean gauzak elkarren gainean jarriz egiten den pila” (EH)—, mugatzaileek izen bizigabeak izan behar dute, eta hala dira ia beti. Gure corpuseko oilo meta elkarteak balio metaforikoa du, ‘oilo pila’ adierazteko modu bat baino ez da.

II.2.2.3.2. SORTA59

Mugatzaileak: agiri, belar, bertso, diru, elorri, errezibo, galdera, garagar-gari, gari, harpide, ipuin, liburu, liho, lore, menu, olerki, ondorio, ote, paper, pasadizu, trenbide…

“agiri-sorta luze aberats bat” (HE33,63).

“bertso sorta onek beste bi ere bazituan” (HE29,115)

“amak txukun asko prestatu zizkion erropak, txorizo, gazta, txokolate, baita dirutxorta polita ere” (EJ62,97).

“elorri-txorta ez dek txarra sua bizitzeko” (EJ62,19).

“iztegi bat publikatu naiean, galdera sorta bana igorri zion” (HE33,61).

“orduko erdi zorituak arkitzen ziran garagar-gari sortak, balak edo molchoak” (EH13,38).

“eskeñi edo ofrezitu zion Jesusek Ait-Eternoari bere gari-sort edo bal au” (HE13,40).

“Zuen laguntza orrekin, arpide sorta bat sortuko da” (EJ05,170).

“Urruzuno’ren ipui-sorta bat eskeñi” (H16,9).

“kosta-alde guzietan bildutako lore-sortakin nola igo zan bere zaindari laguntzalleagana” (EL70,160).

“bestela ere txit ernagarriak dira menu-xorta auek” (EJ64,56).

“gerturik daude guk, hogei urtetik onuntza, egin degun olerki sorta bat argitaratzeko” (EJ05,192).

“industrian egiten dituenean, ondorio-sorta sortarazten du inbersio hartzailearengan” (EB20,45).

“Begiak gorri, aurpegia beltz, bizkarrean ota-sorta” (HE24,64).

“Gamizen paper sortak ogei eta amaseitaraino ba dakit badirela Archivo Histórico Nacionalean jasoak” (EJ00,176).

“euskaldun anemikuen pasadizu-sorta gexa” (EJ51,32).

“Ez da herri bat, tren bide sorta bat baizik” (HE35,75).

Mugatzaile guztiak bizigabeak dira eta zenbakarriak. Ildo honetan, liho kontagaitza eta harpide gertaera-izena dira aipatu beharrak. Sorta-ren adierakide den buket mugakizunaz osaturiko perrexil buket ere hemen kokatzekoa da.

“eta nahastecatu ondoan mihiaren saldarekin, emaçu perrechil buket bat” (EJ75,5).

Eta meta mugakizuna duten adibide apurrek ere (diru meta, oilo meta…) hemen dute sailkalekua, mugatzailea bizigabea izan ohi baita, zentzu figuratuan bizidunen bat ere (horko oilo, hain justu) ager daitekeen arren.

“Beren azken orenian sar diten itzalgunian diru metaren barnian” (EJ65,69).

“Hango oilo meta!” (EJ53,142).

II.2.3. Mugatzailearen gramatika-kategoria

Gehienetan izena da, baina bada aipatzeko gairik atal honetan, ikusten joan garen bezala.

1. Mugatzaile gisa adjektibotzat ere har zitezkeenak aipatu ditugu, hala nola beltz, indiotar, mahometar, alfer, gazte, liberal, errenteriar, galego… Baina gauza jakina da izena eta adjektiboa oso gertuko kategoriak direla, hizkuntza askotako gramatiketan aspalditik jaso izan den bezala, eta euskaraz ere gertakari horixe bera daukagu (EGLU-lab: 37, 134). Hain zuzen ere, adjektibo gehienek, areago jatorria, adina, kolorea edo izakera —hots, gizakiei dagozkien ezaugarriak— adierazten dutenak badira, izen balioa ere har dezakete: kategoria aldatu dutela, “birkategorizatu” direla esaten dugu60. Guztiarekin ere, adibideetan atera zaizkigunak izentzat hartzeko eragozpen larririk ez dagoenez gero, halaxe hartu ditugu.
2. Izen kategoriakoak izanik ere, juntagailuz elkartua izan daiteke mugatzailea: ardi eta abere-talde, belar eta agotz-pila, giza edo gizon-aldra, mozkor, lapur eta lander-saldo… Aurreko kapituluan ere ikusi ditugu horrelako adibideak bi osagaien arteko erlazio semantikoak aztertzean eta esan dugu guztiak batera aztertuko ditugula aurrerago (§ IV.2.1.1).
3. Edo aldi berean izen-elkartea ere izan daiteke: basoerdi mordo, eliz kantari talde, erlijio-liburu multzo, garagar-gari sortak, mahats-pikor multzo, ezpatadantzari-talde, haritz-ipurdi pila, eskoletxe andana… (§ IV.2.2).

4. Kategoriaren ikuspegitik bereiz ikustekoak dira mugatzailea determinatzailerik gabeko izen-sintagma (eta ez izena) dutenak; alegia, elkarteetan ohikoak diren kategoria lexikoen ordez, sintagmatikoa dutenak. Mugakizun guztietan atera ez bazaizkigu ere, gisa honetako adibide dezente dauzkagu, inola ere, horrelako izen elkartuak salbuespen bakantzat hartzeko. Hona hemen atera zaizkigun batzuk: burdin ziri mehe andana, neskato ile harrodun andana, (epopeia eta) kantu heroiko andana, ke beltz mordo, dotrina galgarri-pila, ezkongai gazte pilo, jesarleku-txiki pilo, neska gazte pilo, ur bedeinkatu parrasta, erromatar hizkera-talde, liberal mantso talde, abere mutu tropel…

   Baina beste atal batzuetan ere (gazta zahar pusketa, izerdi eta jantzi busti usaina…) gertakari hauxe bera topatuko dugunez gero, guztiak ikusi ondoko utziko dugu azalpena emateko ahalegina (§ IV.3).

Bestetik, berriz aipatuko genuke pare-ren mugatzailea den Témoignage Chrétien (erdal) izen berezia, elkarketa-mota honetan atera zaigun gisa honetako bakarra.

II.2.4. Osagaien arteko erlazio semantikoak

Pentsatzen badugu ‘multzoa’ osotasun bat dela, uler daiteke osoa den horren zati, osagaia izatea, hain zuzen, ezkerreko elementua. Alegia, ‘edukia’ (§ I.5.4.1) harremanaren edo, bereziki mugatzaile biziduna duten elkarteak, ‘iturburu’ (§ I.5.1) harremanaren arabera uler daitezke maizenik erlazioak. Hartara, hauxe litzateke parafrasia:

“…-EK OSATZEN DUTEN TALDE / MULTZO / SAIL / PILA / MORDO / ANDANA…”

Eta honelaxe ulertuko genuke: >liburu pila “liburuak dituen pila” edo “liburuek osatzen duten pila” izango litzateke guretzat, belar-sorta “belarra duen sorta”, aingeru-taldea “aingeruak dituen taldea”, kontradikzio multzo “kontradikzioak dituen multzoa”, etab.

Nolanahi dela ere, multzo-izenen bana-banako azterketan behin eta birritan aipatu dugunez, xehetasun gehiagoren beharrean gara multzo-izenetakoren bat mugakizun izanik osatutako izen elkartu guztien berri eman nahi badugu.

1. Hasiera aldean esan dugu lehen begiratuan pentsa daitekeela multzo bat konta daitezkeen zerek osatzen dutela; bestela esan, multzo-elkarte hauetako mugatzaile den izenak zenbakarria izan behar duela. Ildo horretan, jaso ere jaso dugu abstraktu batzuk eta gertaera izenak oro har zenbakarriak direla. Mugatzaile biziduna hautatzen duten mugakizunek oro har (aldra, oste, saldo, talde, tanda, tropel…) eta gainerakoek ere gehienetan (andana, eli, pare, sorta mugakizunek beti, antza) halaxeko jokamoldea dute: dena delako multzoa ‘zer’ zenbakarriez osatzen dugu.

   Baina bada salbuespenik: gertaera-izena mugatzailea denean batzuetan ‘helburua’ adierazten bide dugu areago ‘edukia’ baino (txango-talde…); nahiz eta gertaera-izena mugatzailea izateak ez duen esan nahi nahitaez ‘helburua’ adierazten dugunik (kontradikzio multzo, kanoinazo pilo…) ezta, jakina, kontrara, ‘helburua’ adierazteko ezinbestean gertaera-izenetara jo behar dugunik. Baina, berriz esan, gisa horretako adibideek ez dute auzirik sortzen.

   Era berean, ‘edukia’ erlazio-mota beraren barrenean azaltzekoak dira beste arrazoi batengatik egun bitxiak gertatzen zaizkigun: erromatiar izkera taldea, bertsu-alde, makilkada-talde, ontzitalde, mugatzaile bizigabeak dituztenak. Adibideak ikusita, badirudi salbuespentzat jo behar ditugula, makilkada-talde / ontzitalde / bertsu aldebaino errazago aurkituko baititugu makilkada sail, bertso sail edo ontzi multzo. Guztiarekin ere, badirudi talde zabaltzen ari dela, terminologietan bederen —Euskalterm begiratu besterik ez dago—, edozein arlotako erdal grupo / groupe / group izendatzeko61.

2. Arestikoen ondoan han eta hemen esan dugu bazirela mugatzaile zenbakaitzez eraturiko hitzak. Zehatz esan: kafe, ke beltz, lur, mahats, odol, urre… mordo; diru, errauts… multzo; arto, egur, garo, gorotz, kare… pila; gari, ekonomia, finantza, kultura… sail; gazteria, gizarte, finantza, kultura, politika… talde. Bi multzo nagusitan sailka ditzakegu mugatzaileok:
   1. zenbakaitz izanik ere neurgarriak direnak. “Masa” adierazten dute gehienek (EGLU-lab: 40): arto, garo, kafe, lur, mahats… Izen horien tankerakoek aise onartzen dituzte multzo-izenek bezalako kuantifikazioa ezartzen duten izenak, besteak beste, zenbakarri bihurtzen dituzte eta: *bost arto / bost arto pila, *bi garo / bi garo meta… Horietan ere paratu parafrasiak balio du: “mordoaren zati bat da mahatsa”, “mordoak mahatsa du”, “pil(o)aren zatia da karea”, “pil(o)ak karea du”, “sailaren zatia da garia”, “sailak garia du”, etab. Alegia, ‘edukia’ dugu, berriz ere.
   2. - zenbakaitz eta neurgaitz diren izenak ere baditugu, ordea: ekonomia, finantza, kultura, politika…; gazteria, gizarte… Hemen bi azpimultzo egin ditzakegu: batetik giza jarduerak adierazten dituztenak eta bestetik multzokaritzat har ditzakegunak. Oraingoan ere a) puntuko multzo-izenetan gertatzen denaren antzera, lehen motako izen horien eta bere eskuineko multzo-izenaren artean ezar daitezkeen erlazio semantikoak bi eratakoak izan daitezke:
      1. Pentsa daiteke ekonomia, kultura eta abarrek taldearen ‘ariketa’, ‘jarduera’ (§ I.5.11) adierazten dutela, baldin eta eskuineko osagaia erreferente bizidun —areago, gizaki— batekin lotzen badugu.
      2. Eskuineko osagaia bizigabetzat hartuz gero, berriz, giza jarduera horiek har daitezke eskuinekoaren nolabaiteko ‘eduki’ edo ‘osagai’-tzat, edo, sail-en atalean arrazoitu dugun moduan, aposiziozko harremanaz ere hitz egin daiteke, apika, kasuan-kasuan.

      3. Gazteria talde eta gizarte talde dauzkagu azkenik. Gazteria eta gizarte, biak izen multzokariak dira, horrek dituen ondorio guztiekin: singularrean darabiltzagu izaki bat baino gehiagoz aritzeko, subjektu plurala eskatzen duten elkartu bezalako aditzen subjektuak izan daitezke singularrean (gazteria / gizartea elkartu zen vs. *gaztea elkartu zen), aho batez bezalako adberbioak onartzen dituzte (gazteriak / gizarteak aho batez onartu zuen vs. *gazteak aho batez onartu zuen), etab. Izen multzokariak eta zenbakaitzak izanik62, harrigarri samarra gertatzen da multzo-izen baten mugatzaileak izatea. Nola ulertu, orduan, ondoko adibideak?

         “Zer uste dezu, emen gazteri taldea ezpalegoke gaitz-erdi” (EJ07,4).

         “bere hierarkiaz, organizazioaz eta aparatuz antolaturiko gizarte talde den neurrian” (EJ20,43).

         Bi mugatzaileek antzeko ezaugarriak izanik ere, ez dirudi talde mugakizunaz eraturiko bi hitz elkartuok modu berean ulertzen ditugunik.

         Horko “gazteri talde” gainerako multzo-elkartuen antzera interpretatuko genuke, “gazte-talde” edukiko bagenu bezala. Alegia, osaeraren zuzentasuna zuzentasun, erlazio semantikoen ikuspegitik uler dezakegu ‘iturburua’ dela, erlazio horri eskainitako atalean (§ I.5.1) kofradia, konpainia… mugakizunez eratuak ulertu ditugun moduan: “gazteriak/gazteek egiten/osatzen/sortzen duten taldea”.

         Bestelakoa dirudi “gizarte-talde” elkartuak. Osagaien arteko erlazioa orain arte aipatu dugunaren alderantzizkoa da; hots, ezkerreko izenak multzoa adierazten du eta eskuinekoak, multzo-izena izanik ere, ezkerrekoaren atala “gizartearen barnean osatu/bereizi den taldea” edo daukagula dirudi. Horregatik, apika, erlazio semantikoa ‘osoa-zatia’ (§ I.5.3) dela esan dezakegu. Hots, adibideko talde hor, azken batean, hurrengo atalean aztertuko ditugun zati-elkarteetako mugakizunen antzekoa da, erlazio semantikoei begira bederen.

Honek guztiak hauxe adierazten digu: multzo-izena mugakizun delarik, osatzen ditugun izen elkartuetan erlazio semantikoa batez ere ‘edukia’ edo ‘iturburua’ da, baina ez da bakarra, beste harreman batzuk ere gauza baitaitezke multzo-izenaren eta mugatzailearen artean63: ‘helburua’ (§ I.5.10), ‘ariketa’ (§ I.5.11)…

Aipa dezagun azkenik atal osoan zehar, berariaz izan ez bada ere, atze-oihalean izan dugun beste auzi bat: multzo-izenen eta zenbatzaileen arteko harremana, hain zuzen ere. Lehenik eta behin esan behar da auzia ez dagokiela hemengo multzo-izen guztiei; zehatz esan, mordo eta, batez ere egun, pila edo pilo dira tartean direnak, baina ez gainerakoak.

Kontua da euskal hiztuna hitz elkartuak eratzeko ez ezik beste egitura batzuetan ere baliatzen dela bi izen zenbatzaile horiezaz: zehazki esan, zenbatzailedun sintagmak eratzeko eta, adberbioen gisa, aditzak adierazten duena modifikatzeko, ñabartzeko. Beharbada, batetik besterako urratsa ez da hain zaila gertatzen hainbat gertakari kontuan hartzen baditugu:

1. izaera fisikorik ez duten “zerak” ere —hots, izen abstraktu batzuk, gertaera-izenak— konta daitezke: → “amets, aitortza… asko egin ditu” “amets, aitortza… mordo, pilo(a) (bat) egin du”. Hortaz, ez dugu gauza konkretu eta kontagarrien nahitaezko premiarik izen zenbatzaileen osagarri izateko.
2. pila / pilo, mordo —ez jakin zergatik horiek eta ez beste batzuek— hiztunarentzat ‘ugari’, ‘asko’-ren (ia erabateko) baliokide bilakatu dira, atal honetan ikusi ditugun gainerakoen gainetik. Adibideek ere erakutsi digute, jatorria jatorri, ez dutela, antza, mota jakineko izenik hautatzen bere ezkerretara. Ia edozein izen-mota “kuantifika” dezakete, horrela esaterik badago.

3. Hortik aurrera, zenbatzaile zehaztugabeen jokamoldea bereganatu dute. Hona XX. mendeko euskararen corpus estatistikoko adibide batzuk, askoren artean:

   “Gauza mordoa daki; mordoa daki txoriez”

   “Eta diru asko ekarri al duzue? - Pilo bat!; pilo bat edan arren…”

   “Eta zenbat zaldi-kotxe zebilen kalean!, mordoa, en gros!”

   Esan dugun bezala, ez dugu antzeko adibiderik itxuraz behintzat hautu-murriztapenik ez duten andana, eli, multzo, mulko, sail edo sorta-rekin.

4. Guztiarekin ere, ez dezagun ahantz zenbatzaile zehaztugabeek ez bezala, izen zenbatzaile hauek determinatzailea beharrezkoa dutela sintagma eratzeko, bai izena bai aditza modifikatzen dutenean. Hori dela eta ezinbestekoa da bat edo -a determinatzailearekin erabiltzea:

   Dirurik ekarri al duzue? Bai, asko / *bai, askoa64

   *bai, pilo, mordo / bai, piloA / bat, mordoA/bat

Hortaz, ez dirudi zenbatzailetzat jo behar ditugunik, kuantifikatzea eginkizun duten izentzat baizik.

II.2.5. Emankortasuna

Maiztasunaren aldetik eta mugakizunari dagokionez, zenbait multzo-izen beste batzuk baino askoz maizago agertzen bazaizkigu ere (adibidez pila, sail eta talde, saldo edo mulko baino gehiagotan), multzo-elkartea bizi-bizirik dagoela baiezta daiteke inolako zalantzarik gabe.

---

48 Bistan da hemengo parea “batera doazen kideko bi izaki edo gauzaren multzoa” dela, ez ‘berdina’ (“ez du parerik...”), ez postposizioetan aztertzekoa den ‘maila berean...’ (“sagasti parera iritsi zenean...”, “neskatxa bere parean jarri zitzaionean...”) baliokoa.

49 Horixe bera dio Artiagoitiak (2011) ere.

50 Oinarrian hiztegi-sarreren definizio-azalpenak euskaraz ematen dituzten hiztegiak erabili ditugu, Orotariko Euskal Hiztegia-rekin batean [OEH].

51 Bosquek luze arrazoitzen du zergatik bereizi beharrak diren zenbatzaileen eremutik aski gertukotzat dauzkan hauek bezalako izenak (cuantificativos de grupo) eta askotan batean sailkatu izan diren talde-izen edo multzokariak (colectivos), gazteria, jendetza, artalde, biltzar... bezalakoak, alegia. Hala ere, onartzen du batzuetan mugak jartzea ez dela samurra: “Así podemos interpretar una manada de cerdos entendiendo que manada es un colectivo y de cerdos es su complemento restrictivo. Si hacemos esto, especificaremos de qué tipo de manada hablamos, como en la oración Hay varias clases de manadas, pero esta es una manada de cerdos. La otra opción es entender que una manada cuantifica a de cerdos, como lo haría un grupo, un montón u otras frases nominales cuantificativas”. (Bosque 1999: § 1.2.3.4). Gure azterketak ere horixe bera erakutsiko du.

52 Morfosintaxiak behinik behin zilegiztatzen bide digu halakotzat ere hartu ahal izatea. Arruntean bizigabeak bezala badarabilgu ere, ez dirudi bizidunen erako erabilera erabat baztertzekoa denik; XX. mendeko corpusean gizartearengan eragina izan bezalakoak irakur daitezke bederen.

53 Nolanahi dela ere, alde mugakizunaren adibide gehienak leku-denborazko mugakizuna dutenen sailean (§ II.8.2.3) ikusiko ditugu.

54 Hau pluralean ere erabil daiteke, baina pluralia tantum direlakoen moduan; hots, plural morfologikoak ez du ezinbestean adierazten hiztunak errealitatean ere horrela ikusten duela dena delakoa.

55 Nolanahi dela ere, horrek ez dio osagaien arteko erlazio semantikoari eragiten: azterketa zein ere den bizigabeez ari baikara.

56 Besterik ezean termino hau erabiliko dugu multzokari-ren parean. Bidenabar, errepara zenbakarri / zenbakaitz oposizioak ez duela kasuistika osoa estaltzen, bai baitaude multzokari zenbakarriak (bi armada, bost familia...) eta zenbakaitzak (*bost ikasleria...).

57 Eta biko, dozena, laurdena, herena... ere ez. Hori guztia dela eta, atal honetako guztientzat bezala, izen zenbatzaile deizioa erabili beharko genuke kuantifikazioarekin ikuskizun zuzena duten izen hauentzat. Itzuliko gara puntu honetara.

58 Bat-en erabilera honetara itzuli beharko dugu berriz ere.

59 Errepara txistukariari. Xorta (mugatzaile ‘isurkaria’ eraman ohi duena: ardo-xorta, ur xorta...) zati-elkarteetan (§ II.3.2) ikusiko dugu eta.

60 Aski auzi korapilatsua da hau. Hor jaso ditugunak izen garbitzat hartzen dituenik, edo hitz berak sintaxi-egituraren arabera izenaren edo adjektiboaren eginkizuna bete dezakeela aldezten duenik ere bada. Bosquek (1989,1999) sakon aztertua du puntu hau.

61 K. Mitxelenaren ondokoa ere hemen sartzekoa litzateke: “Ez naiz eskema hau dela eta luzatuko, bestetan ere emana eta agertua baitut. Bokala, eta bokala huts-hutsik, zuen nahi eta ezko, gainerako hots guztiak ezpaiko zituelarik. Bokal horren aurretik kontsonante bakarra joan zitekeen, inolaz ere kontsonante taldea Esana dugu multzokari guztiak ez direla ezinbestean zenbakaitz, baina testukoak hala iruditzen zaizkigu.”. (Mitxelena 1979: 179). (Letra etzana gurea da).

62 Esana dugu multzokari guztiak ez direla ezinbestean zenbakaitz, baina testukoak hala iruditzen zaizkigu.

63 Urrutirago gabe, corpusean ez geneuzkan musika, antzerki, kirol... taldeak ere hor ditugu, ‘ondorioa’ edo ‘ariketa’ erlazioaren araberakoak.

64 Graduatzaile gisa adjektiboaren eskuinean bai, jakina, “eder askoa da” bezalakoetan.