ERRUSIAR FORMALISMO

Errusiar formalismoa 1915-16 urteetan jaiotako mugimendua da, Moskuko Zirkulu Linguistikoa (1915) eta San Petersburgon eratu zen OPOIAZ (1916) taldeak izan zituen sorleku. Bidelagun eta euskarritzat, abangoardia literario bat, futuris moa, hartu eta ordura arte literaturari buruzko azterketek erakutsitako norabidea irauli zuen.

Praktika sortzailearen eta teorikoaren arteko lotura ez da berria literaturaren historia errusiarrean, garai sinbolistan ere nabarmena izan baitzen. Gisa berean, ez da berria azal/eduki bikoiztasun mekanizista hausteko ahalegina. Sinbolismoak adierazia zuen hitzak ez duela bakar-bakarrik ezaguna den objektu bat izendatzen, izendatu baino gehiago iradoki, sujeritu egiten duela hitzaren magiari esker, eta, horrenbestez, forma poetikoaren arazoetan erreparatu beharra zegoela. Baina futurismoak eta formalismoak harantzago jo zuten.

Praktika sortzailearen alorrean, sinbolisten eta futuristen estetikak bat egiten zuen arte errealista arbuiatzean eta hitz poetikoaren indar iradokitzailean sinestean. Halaber, errusiar sinbolismoaren eta futurismoaren teorialariak bat zetozen hizkera poetikoa eta prosaikoa bereiztean; ez ordea, hizkuntzaren izaera eta funtzioaren ulerkuntzan. Errusiar sinbolismoaren teorialariek ez zuten hitza hitz zen aldetik balioztatzen, iradokitzen zuenagatik baizik; aldiz, futuristek “hitza bera aski da” aldarrikatuz, ez zuten ikusten ideiak, emozioak eta abar igortzeko bitartekotzat, eta beren teorialariek, errusiar formalistek, mamiaren aldean azalari edo formari eman zioten lehentasuna izan zen bereziki nabarmena. Hortik formalista deitura.

Futuristek poesiara ekarritako berrikuntzak literaturari buruzko ikasketetan era gina izatera heldu ziren. Hitz poetikoaren autonomia osoaz egin zuten defentsa erreakzio orokorra izan zen, bai azala edo forma zaintzen ez zutenen aurka, baita literatur kritikan egiten ziren interpretazio subjektibo edo iritzizkoen aurka ere. Gaiaren aldetik bakarrik ez zegoen hurbiltzerik hitz neurtura. Poetika berri horren garapenak literaturaren ikertzaile profesionalen lana eskatzen zuen, poesia berri hura ezagutu eta onartzen zutenena. Bi joera paralelok bat egin zuten: futurismoak eta formalismoak.

Errusiar formalismoak, lehenik eta behin, mugak ezarri nahi zizkion literatur teo riari: haren ikerketa objektua zedarritu eta metodo ongi berezitua eman. Horrela, literaturaren zientziaren egitekoa literariotasuna aztertzea zen, hau da, literatur objektuaren bereizgarriek osatzen zuten ezaugarri multzoa mugatzea zegokion. Asmo horrek sail literarioa beste gertaera sail batekin alderatzera eraman zituen, sail literarioarekin harreman estuan izanik ere, funtzio ezberdina betetzen zuen sail batekin. Jarraitu zuten bidea mintzaira poetiko eta egunerokoaren alderaketan gau zatu zen, maila fono-estilistikoan, esate baterako, gisa honetako emaitzetara hel duz: mintzaira poetikoan oso garrantzizkoa da artikulazioaren alderdia, eguneroko mintzairan ez bezala, soinu asko dago funtzio autonomoa duena. Beraz, poeta futu ristek bezala, poesia trans-razional batean sinesten zuten, hots, eduki esanahidun gabeko adierazleen existentzian eta erabileran.

Sklovskirentzat, eguneroko mintzaira eta mintzaira poetikoa gobernatzen duten legeen arteko aurkakotasun esentziala automatizazioa/singularizazioa bikoteak mugatzen du. Artean sumatze ekintza helburua da bere baitan. Elementu lexikoen hautaketak, hitzen antolaketa moduak, elkarketa semantikoak, aldaketa erritmikoak... mintzaira poetikoan guztiak somaketaren automatismoa ezabatzera jotzen du. Objektuaren sentimena ikuskera singular gisa ematea da artearen jomuga. Ildo bertsutik mintzo da Jakobson: poesian hitza ez da denotatzen duen objektuaren mandatari soila edo emozio baten leherketaren adierazpena: beste nonbait dago poesiaren ezaugarri bereizlea, hitza hitz bezala sumatzean, hitzak eta beren eraketak pisua eta balioa beren baitan izatean, hain zuzen ere. Tomatxevskik ere antze ko ezaugarriez dihardu: mintzaira poetikoak eratzen duen hizkuntza sisteman erreferentzia funtzioa bigarren mailan gelditzen da, hitz egiturek balio autonomoa hartzen baitute.

Edukia/forma edo mamia/azala bikoiztasun tradizionala arbuiatuz, “idazlana forma da” formularen bidez, aditzera emandako objektuaren eta objektu hori aditze ra emateko erabilitako bitartekoen arteko bikoiztasuna ezabatzen dute, objektu este tikoan aldi berean agertzen direlako bi osagaiak. Formula berriak forma kontzeptua ren berrinterpretazioa dakar. Forma ez da idazlanari kanpokoa edo azalekoa zaion zerbait, tradizio luze batek zioen moduan, baizik eta idazlana bere batasunean, bere osotasunean, bere antolamendu berezian. Forma printzipio integratzailetzat jotzen dute, idazlan artistikoarekin berarekin identifikatuz.

Idazlanaren antolamendu artistikoa ezagutzea bilatzen dute, hura osatzen duten elementu guztien eta elementu horiek betetzen dituzten funtzioen deskripzioa eginez. Dena den, kritika formalistaren norabide morfologiko eta deskribatzaile horrek ez zion eragotzi zegokion lekua aitortzea ikuspegi diakronikoari. Literatur mintzairari buruz egindako gogoeta ez ezik, formaren kontzeptu berri hori bera izan zen, azterketa sinkroniko hutsa gainditzea aholkatuz, historia literarioaren premia gomendatu ziena. Sklovskik balio artistikoa urruntze prozesuari lotzen dio, erreali tatea deformatuz eta birsortuz jokatzen duelako literaturak. Aipatu eginkizuna, hiz kuntz mailan behintzat, ohizko hizkuntza erabileratik urrunduz gauzatzen du, dina mika literarioak une konkretu batean erakusten dituen arau artistiko nagusietatik urrutiratuz. Forma zaharrak, gastaturik eta automatismorako joerarekin, funtzio este tiko bat betetzeko ahalmenik gabe, ordezkoa behar du. Literaturak aldaketa eskatzen du, forma berriak zaharra ordezkatzea. Literatur idazlana ez da mikrokos mos bat bakarrik, katenbegi bat ere bada, estilo artistikoek osatzen duten katean. Horregatik, idazlan baten azterketa isolatuak ez du ziurtasunik ematen eraketaz zuzen hitz egiteko: sistema sinkroniko bakoitzak bere lehenaldia eta etorkizuna besarkatzen ditu.

Errusiar formalismoaren literaturari buruzko gogoeta horrek ez zuen luzaroan iraun. Literaturaren teorialari marxistak nekez etor zitezkeen bat eskola formalista ren planteamenduekin; are gehiago: tesi kritiko ugari kontraesanean zeuden inter pretazio marxistarekin. Artea eta bizitza soziala erabat bereiztea, literatura mailan gogamen ideologikoak ukatzea eta antzekoak anatema baitziren literatura klase borrokaren armatzat jotzen zuten teorialari marxistentzat. Ikuspuntu formalista eta soziologikoa elkarrengana hurbiltzeko ahaleginean, hasierako planteamenduak zertxobait aldatu bazituzten ere, ez ziren aski izan marxista ortodoxoentzat. 1927 29 urteetan krisia heldu zen errusiar formalismora, zalantzaren harrak jo zituen haien helburu eta metodoak; 1930ean V. Sklovskik, errusiar formalismoaren boze ramaile zaratatsuenak, luma hartu, eta prozesu literarioa indar sozialetatik bereizten zuen joera formalista errakuntza zela aldarrikatu zuen, formalismoa amaitutzat joz, baina ordurako, metodo, asmo, eta helburu jakinak zituen literatur zientzia errusia rraren eskola berezi hura itsatsia zegoen historian.

[A. T.]

Ikus, halaber, A ZAL , L ITERARIOTASUN , L ITERATURAREN HISTORIA , M AMI , U RRUNTZE .

B IBLIOGRAFIA

E RLICH , V.: El formalismo ruso. Historia-Doctrina , Seix Barral, Barcelona, 1974. G ARCIA B ERRIO , A.: Significado actual del formalismo ruso , Planeta, Barcelona, 1973. T ODOROV , Tz. (ed.): Teoría de la literatura de los formalistas rusos , Siglo XXI,

Mexiko,1980.