Orotariko Euskal Hiztegia

saltsa

saltsa.
Tr. La forma saltxa se encuentra en Alzaga (STFer 120), Mendaro Txirristaka, Lekuona (EunD 28) y Anduaga, y sal(t)za en Zuzaeta, Kirikiño, San Martin y Alzola. En DFrec hay 24 ejs., todos menos uno meridionales, y 1 de saltza.
1. (V, G, AN-sept-erro-burg-olza, L, BN, Ae, S, R; SP, Urt I 198, Ht VocGr 421, Arch VocGr, Dv, H; -ls- Lar, , Lecl, VocBN , Gèze), saltxa (G-goi-bet), saltza Ref.: Lh; Lrq; Etxba Eib; EAEL 134; Elexp Berg .
Salsa. " Saltsa hoberena da gosea, la meilleur sauce est la faim. Saltsa xuria, minkharra, sauce blanche, piquante. Ilhar, lursagar, aratxeki... saltsa, [...]. Saltsa gizena, mehea, sauce grosse, maigre" H. Tr. Documentado desde Lazarraga, se encuentra tanto al Norte como al Sur.
Asi adi [eiza] motzietan; / ni banaioa / salsearen aurkietan. Lazarraga A25, 1197r. Aragionen jaaterako / atsekabazko salsea. Ib. A24, 1196r. Goiz salsa otsa, berandu barazkaria. RG A, 3. Salsa nahasago, urrina karatsago. Saug 90. Gosea edo aphetitua baita ianhari guztien saltsa eta iakia. Ax 492 (V 318). Ollasko, ollanda edo beste janari bat onelako salzaan. Zuzaeta 143. Aragija esaten danian aitu biar da koipia, saldia, beragaz eginiko salzia. Astar II 238. Eta mahaiñean direnean yarri, / saltsaren usaiñak baitu betan boztu. Gy 50. Tomate saltsa. ECocin 31. Saltsa pikanta edo bizia. Ib. 58. [Etxek'anderiak] espantuia franko bere salsetan / ageriko da gero obretan. 'Elle était assez fière de son fricot' . ChantP 236 (v. tbn. 238). Ahate saltsaren [...] eta gerreneko antzararen usainean. Elzb PAd 78. Zein gozoa dagoan bakallau-salsa au! Zab Gabon 53. Iduritzen zaut ene soineko arropa guzietarik atheratzen dela ez dakit zer bafada, nola duda baitut uste gabe sarthu othe ditudan ene oinetakoak zenbait salsetan. Elsb Fram 145s. Gosiak daguanarentzat saltsa guzien gustua berekin dauka. Bv AsL 169. Españolari nahas frantsesa, / bien lotzeko, eskuara saltsa. Ox 116. Eta nola molda / saltsarekin salda: / tupinean tripaki, / zartainean erraki! Ib. 92. Ez niz [...] orhoit janik nihun eskualde hotan bezalako saltsa onik. JE Ber 29. Jaki saltxan eperrak / eta usuak. MendaroTx 189. Tomate saltsarik jan duzua egun? Mde Pr 68. --Atzo nun ibilli ziñan? --Ai, Azentzi; besteren saltsetan ezta ogirik busti bear. NEtx Antz 76 (v. tbn. LBB 387). Atxemaitzik bi ahuntzkume, aitak hain maite duen saltsa hartarik egin dezodan. Zerb IxtS 23. Michel Chourio, Pierre Chourio, Martin Chourio, hirur izen famatu [...]. Har detzagun bat bertzearen ondotik: saltsa nahasiak ez dire hobeak. Zerb Azk 59. Aurten ere usoak gaizki heldu omen [...] horiek entzun eta baitut segurtamen, / uso saltsa haundirik ez dugula janen. Xa Odol 255. Bazkaria betiko zikiroa eta ilar saltsarekin. Larre ArtzainE 204.
v. tbn. Hb Egia 138. Sor AuOst 74. Azc PB 92. Etcham 156. Or Eus 288. Etxde JJ 21. Salsa: Acto 214.
"Au fig., mélange de choses plus ou moins disparatés. Mintzatu da haserreaz, othoitzaz, garbitasunaz, ezkontzaz; nork daki zertaz? Eta guziez egin du saltsa bat " H.
Hitz bat latinez, bertzea franzesez, bertzea gastelaniaz [...], gisa hunetan egiten dute saltsa bat hanbat saltsakari diferentez aphaindua. ES 167. [Hemengo euskarak] badu Senpere eta Sarakotik. Badu Lapurdi barnekotik. Orobat Baxenaberrekotik [...]. Saltsa bat da beraz. Agian saltsa ona, haatik! Zerb Azk 5.
2. (V-arr-gip, G-azp-bet, AN-gip-larr-5vill, BN-arb; VP ( -ls- )), saltza (V-m) Ref.: Ref.: A EY III 242; Asp Leiz2; Etxba Eib; Gte Erd 18, 55 .
.
Lío, embrollo, jaleo, follón; reunión promiscua. " Salsa edo konbersazio guzietan sarzen dan[aga]tik esaten da, es perrillo de todas bodas" VP 88r. "Il se dit de brouille, mésintelligence, de trouble que l'on répond par des discours indiscrets. Emazte nahasi horrek egin duan saltsak herri guzia irauli du, [...]" H. "Andar en el ajo, tartean ibili (V), saltzan ibili (V-m)" A EY III 242. " Saltsia eta abarra ez zan falta aren etxian, no faltaban cuestiones ni enredos" Etxba Eib. " Saltsa aundixan sartuko zara (V-arr-gip)" Gte Erd (junto a istillu, sesio, etc., de otras zonas). " Zure onetan hobe duzu ez saltsa hortan sartzea (BN-arb), [...] utzi, utzi, saltsa hortan ez sartu (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Ib. 55. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur, aunque parece más frec. en autores meridionales.
Joaninza aurreko eskribauarengana eta erran draut etzela aren etxetik alako despatxurik probeitu, eta atsegin ar bez, eze ark pagatuko dit salsa. " Me pagará la salsa" . (Echauri, 1598) FLV 2015, 129s. Guztiek, batak alde batetik eta bertzetik, saltsa nahasten eta iratiotzen dute, guztiak hartzaz mintzo dira. Ax 358 (V 237). Zeloak gora zeloak beera, zeloan euren artean, / Ugartek orain aterako dau saltsea bere gainean. EiBer 532. Ez daguala beste olgantzarik erromerija, fiesta, dantza, ta alkarregazko saltsa orreek baño? JJMg BasEsc 148. Asten dira dantzaak. Ta ahi! Zer salsia! Ib. 129. Eureen burubak erakustia gaiti, ta esan dan saltsa zikin pekatuzkuan ibiltia gaiti, duazala dantzara. fB Olg 101. Baztarretako guzur ta saltsa guztiak batuta, areek bakotxari bere erara [kontetia] . fB Ic II 210. Hauxe da ikhazketako mandoaren traza / lephoa mehe du eta ilia latza [...] / bastape guzitikan zauriak balsa, / hauxe da salsa! / Kristaurik ez daiteke aldetik phasa. " O quel sauce" . ChantP 96. Eskribauari pagatu berak egin duben saltsa bat beste batekin. Sor AKaik 134. Ikusi dituenean bere adixkide ohiak Panamako saltsa beltz hortan igeri [...]. HU Aurp 65 (ref. al escándalo político en relación a la financiación del Canal de Panamá). Mutill batekin izandu degu / makiñatxo bat komeri, / gezurra eta saltsa badauka / orrek berekin ugari. EusJok 65. Justiziyari eman zaizkagun / eskerrak eta graziyak, / bestela saltsa sortuko zuten / penetan zeuden guziyak. Ib. 94. Esperantzetan egon arren ni / gertatu leike galtzia, / modu orretan bukatuko da / gure arteko saltsia. Ib. 42. Gezurrak esan eta / egiyak ukatu, / saltsa eziñ bukatu, / izketan nekatu. AzpPr 27 (78 salsak ). Arratzain deritzaion / baserri batian, / saltsa au izandu da / askoren artian. Ud 159.
(s. XX) Zer dirala uste dek / ardoaren salsak? / Bart nola ibilli aizen / akordatzen al zak? Tx B 109. Nork esplikatu kantetan ondo / zer saltsa duben ekarri? Tx B I 64 (v. tbn. III 97). Testimoniyoz jarri dituzu / familiako salsak. Ib. 266. Motibo aundi gabe / sartu naute salsan, / aziyo ori egitia / prezisua al zan? Imaz Auspoa 24, 129. Eta orra nola izkribauaren naspil eta saltsa guziyak apurtuko ditugun. Alz Txib 95 (v. tbn. 94 iskribabaren saltsak apurtzera ). Bestela jostekatu aisa, / jarri neskatx oientzat saltsa. Yanzi 71. Zer saltsa egin behar othe diagu orai bi gogorrek? Zerb BiGo 306. Mutil tzar batzuek asto bat ebatsi zuten eta Jaun erretoraren portaleari estekatu. [...] Mattio, etzen saltsan, bainan saltsa ikusi zuen eta egiterat utzi. Zerb Azk 89s. Noges sarjanta, gizon galanta, / hartu du kontseilari. / Ai, zer sujeta gidari! / Saltsa tzarren xuxentzari / hori da beti ibili. (In Zerb Azk 104s ). Arrotz bat ordea, ezin diteke iñolaz ere bere xalantaren etxean sar, etxeko denak saltsan egon-ezik eta ori ezin ditekena da. Etxde JJ 136s. Naaste ta saltsa artean ibilteko beti gertu. Erkiag BatB 85. Erriko jai ta jolas guztietan aurrenengo tanboliña [zan]. Saltzia nun, Batista kojua an. SM Zirik 103. Urruntzeko hobeak dituk, bazter nahasle horiek! [...] Ez diat horien arteko saltsan phitsen beharrik. Larz Iru 64. Eni iduritzen, gaxtaginak atzeman estakuruan, aisegi ditutzuela jendeak funditzen, sobera saltsa zikinak muntatzen. Larz Senper 22. Eta ez baitiat nahi krima horren saltsan barne, othoi, hemen, afera hunek dirauno, guti agert-adi. Ib. 32. Orduan eta orain badira / makiñabat su-emale. / Iñola ezin bizi diranak / saltsa ta nasketa gabe. Basarri 32. Gerra giro onek, errezeloa ta susmo txarra errez pizten ditu [...]. Ta ni [...] txarrantxa gaiñean etzandakoa baiño areago nabil, noiz arteko saltsa izango ote degun galdezka. NEtx LBB 80. Ai, au munduko saltsak! / Andreak jantzi dizkit galtzak. Ib. 399. Etziran sartzen politikan eta erriko saltzetan. Alzola Atalak 141. Oraiñ ere iru egun / parrandan da salsan. Basarri ( in Uzt Noiz 78 ). Gutxinez obispuen / baimena bear zan [...] zeñek sartu nai luke / orrelako saltsan? Uzt Sas 111. Salsa ederra badator orduan, lendik soñu txarrak datoz eta. Alkain 33. Berrogei urte gañean eta [...] aizkoran eta sega-saltsan erre nituan neuzkan indarrak. Albeniz 213. Dazkikeen guziak kondatzen bazituen, saltsa izigarria izanen zela orai artinokoaren gainerat. Herr 8-2-2001, 8. Behin eta berriz esana dut ez nintzela neure gogoz sartu saltsa horretan. MIH 376. Aspaldidanikakoa dugu katramila eta saltsa. MEIG VII 29. Nahasmendu hori, saltsa hemen, huelga han [...]. Ib. VIII 37. Hor saltsa asko dabiltza kontu honetan. Ib. IX 76.

v. tbn. Prot 70. MendaroTx 231. Lek EunD 37. Saltxa: And Egun 89.
Cf. mihiki-saltsa.
Mihi gaxtoek jada egina dute beren jujamendua... Antton eta Antton daukate hobendun... Ha, mihi saltsa... saltsa ikharagarria. Larz Senper 52.
3. (Adj.). (Palabra) ininteligible.
Eta, Peru, zuk aituten dituzula berba salsa ta gatx orreek? --Baita nire emazte ta umiak bere. Mg PAb 158 (ref. al habla de un bajo-navarro).
4. (V-gip ap. SM EiSet 232 ), txaltxa (V-gip ap. Elexp Berg ).
Rebozuelo (hongo). " Salsa-perretxikuak, baita ere saltsa-perretxikuak, eta inoiz saltsak soilik" SM EiSet 322. v. saltsa-perretxiko.
BAZTER-SALTSA, INTXAUR-SALTSA v. bazter, intxaur.
SALTSA BERDE.
" Saltsa berdian, al pil-pil. Legatza edo bakailaua prestatzeko era. Legatza saltsa berdian jarrikot " Elexp Berg.
SALTSA BEZAIN APAINDUA.
De punta en blanco. " Saltsa bezain aphaindua, très soigné, très bien habillé, orné (litt., aussi bien préparé que la sauce)" Lh.
[Guarda-ondo] gaizoa, salsa bezain aphaindua, larre hoitan ibili zen, bati galda, bertzeari galda. Lf Murtuts 19.
SALTSA-BUSTIN.
"Personne brouillonne, se mêlant des choses d'autrui et causant du trouble; litt., qui mouille son pain à toutes les sauces" H. v. saltsagile.
SALTSA GORRI.
Nombre de un tipo de salsa.
Bakallaoa saltsa gorrian. Ag G 228 (v. tbn. NEtx Antz 122). Buztanarekin hoik eho, / saltsa gorrian lehoinak jan tik / ziminoak oro. Ox 131.
SALTSA GUZTIETAKO PERREXIL.
Perejil de todas las salsas.
Olako saltza guztietako perrejil bat, juan zan aretariko bategana. SM Zirik 37. Ondarroako gizonik popularrena, danen adiskidea, saltsa guztietako perrejilla. Etxabu Kontu 60.
SALTSA-MALTSA.
Miscelánea. "Macédoine, mélange" T-L.
Horra zertako gure lanari aintzin izen hau emanen diogun: Saltsa-Maltsa. "Miscellanea" arras izen egokia izanen zen latinez, bainan [...]. Zerb Azk 5. Aintzin Solasa. Saltsa-Maltsa. Ib. 5 (tít.).
SALTSA MEHE EGIN.
No hacer gran negocio, sacar flaco provecho.
Juduek nehon irabaztekotz, han behar zuten irabazi. Bertzetan, saltsa mehe egin dute, eta mehe eginen, diotenaz, oraikotik. HU Zez 90. Saltsa mehe egin lezakete halere delako ofizialeek ez balituzte halaber artatzen, tresna egokietan, zintzur, sudur eta beharri barneak. JE Med 69.
SALTSA-MIATZAILE.
Fisgón, entrometido, salsero, enredador. v. saltsagile.
Bainan azkenean ohartu baitzen haatik Frantses (alta etzen bere baitarik saltsa miatzaile ez nahasle!) ordu artio kasik "fraide" uste zituen horiek etzirela batere bizi, errealki, itxuren arabera! "Un fureteur ni un brouillon" . Ardoy SFran 221.
SALTSAN.
a) (V-gip).
En salsa. " Eta gaiñian okelia saltsan jan dou " Elexp Berg. v. SALTSATAN.
Makallaua saltsan. ECocin 18. Ahate bat saltsan, oilo bat eltzean, antzara bat gerrenean. Elzb PAd 76. [Ahuña] ezar-an saltsan, ederki jan dezagün bazkaitan. Const 25. Makallua saltzan. Kk Ab II 39. Erbia saltsan. JE Ber 35. Aragi zikin bat txikituta ta legatz-puska bezela salsan jarria. TxGarm BordaB 110.
b) (Fig.). (Estar, etc.) mezclados desordenadamente.
Zegaitik bada gero azita, pasinoiak biztuta, gura dabee gustija naaste, alkarregaz, ta saltsaan? JJMg BasEsc 149. Mutillakiñ salsan / zokotako dantzan, / asko pensatu gabe / nola dabiltzan. Yanzi 159.
SALTSAN ARI IZAN.
Andar armando lío, jaleo.
Bengantza ugari / egin digute guri, / saltsan enaiz ari, / egiya da ori. Auspoa 79-80-81, 42.
SALTSA-SORTZAILE.
Causante de embrollos, líos o follones.
Eta hori Plauto Bascongado-rekikoa gordean utzi nuelarik, ez baitakit oraindik [J.J. Mogel] estalgile ala saltsa-sortzaile izan zen. MEIG IV 131.
SALTSATAN, SALTSETAN.
En salsa. v. SALTSAN.
Afaritako ezala falta arrainzabala salsatan. Acto 213. [Ate-jakia] jerez saltsetan. Lab SuEm 197.
SALTSA XARRA EGIN.
Hacer mal negocio. v. SALTSA MEHE EGIN.
Nago nola ez diren behin ere phozoindatu beren aho gozoarekin berarekin! [...]. Bai hala da, saltsa xarra egin lezake norbaitek, horien mihia xahal mihiarekin nahas baleza uste gabetarik. Barb Sup 109.
XALTXA .
(Formas con palat. expr.).
a) (xalxa G-nav, L, BN, S; H) Ref.: Lh; EAEL 134 .
"Dim. de saltsa " Lh. Cf. VocNav: "Shalsha, salsa (Areso, Leiza, Huici)".
Zer goxua dagon, e? [...] Badakizute gero xaltxa're ederra dagola? Iraola 36. Erbiya xaltxan. JanEd II 72. Neskazartxua xaltxan. MendaroTx 257. Ni, txibia bere xaltxan baiño gozoago ibiltzen naiz orrelako gertaera artean. NEtx LBB 110. Biotza xaltxan eskeiñiko dizut. Ib. 206. Garbantzua txorizo ta urdaiarekin; gero oilloa xaltxan. JAzpiroz 135. Eibarko eta inguruko herrietako jendeen ipuiak [...] aurkezten zaizkigu liburu honetan ere, baina bere xaltxan: bertako hizkeran, alegia. MEIG II 145s.
(Frec. pl.). Chisme, cotilleo.
Eliz-atarian zeuden Jerbaxi ta Protaxi, erriko xaltxak elkarri trukatzen. NEtx LBB 175 (v. tbn. 116).
Salsa, sal, gracia; salsa, buen ambiente.
Jende tartean, adixkide onen tartean ibilli [...] mokau goxo guztik bildu, ta alakoxe xaltxa edo beti zerbait palta. JAIraz Bizia 57. Ezkondu arte, dena pekatu bai-zan, izkutuka ibiltze arek [...] bazuan bere xaltxa. NEtx LBB 122s. [Echagaray] trebeagoa omen zen euskaraz [...] baina [...] [erderazko bertsoek] ere badute beren "xaltxa". MEIG III 132.
b) " Xalxa, semeur de discorde. Dim. de saltsa " Lrq. Cf. VocNav: "Shalsha, apodo que aplican al hombre entrometido y mandorrotón (Areso, Leiza, Huici)".

Azkue Biblioteka eta Artxiboa

ORDUTEGIA
9:00 - 14:00

Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus