mahats
mahats.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, ya desde Leiçarraga. Al Norte, mahats es la forma general. Pouvreau escribe siempre mahatz, y hay tbn. un ej. en AstLas , junto a otros de mahats . Al Sur, la forma mejor documentada y casi única entre los escritores navarros, es mats . Hay maats en msOñ, Moguel, fray Bartolomé, Uriarte (en vizcaíno), Beovide (junto a mats), Ayerbe (EEs 1912, 156), Kirikiño, A. Irigaray, Lizardi, Markiegi, Orixe (excepto en el artículo de JBDei 1919), T. Aguirre, Villasante y un ej. de Ibiñagabeitia (junto al frec. mats). En las biblias de Olabide y Kerexeta, ambos emplean mats en el Nuevo Testamento (ed. 1931 y 1966 respectivamente) y posteriormente maats, en el Antiguo y Nuevo Testamento (ed. 1958 y 1976). Se encuentra matz en Astarloa, en un texto baztanés del s. XVIII (FamInst 817), en Oteiza (Lc 6, 44), en un ej. de EgOn (53, ap. DRA), y en E.M. Azcue y Lauaxeta, y mahats en Aresti y BiblE . En DFrec hay 8 ejs. de ma(h)ats y 1 de mats .
1.
(
L, BN, S; Volt 114,
SP,
Urt I 101,
Ht VocGr 312,
Arch VocGr,
VocBN
,
Gèze,
Dv,
H;
maats V-m-gip, AN-larr;
Dv,
H (V, G)),
mats (
V, G, AN, B, Ae, Sal, R; Lcc,
Lar,
VP
58v,
Añ,
Dv,
H),
maatz (
V-gip; H (V, G))
matz
(Mic 9v, H),
magats
(V-gip),
marats
(G-azp). Ref.: Bon-Ond 148 y 149; VocPir 663; A (maats, mats); A CPV 127 (magats, marats); Lrq /mãhãć/; Iz Als (matsa); To (maatsa), UrrAnz y ArOñ (maátza); Echaide Nav 90; Etxba Eib (matsa); Elexp Berg (maats). Lhande da las formas maas y mahas, sin duda usadas sólo en compuestos y derivados; cf. infra Lar e Iz Als.
Uva.
"Burbujo de uvas, matsan <-ss-> razimo
"
Lcc.
"Agraces, mats eldubageak
"
Lar.
"Vendimiar, matsak bildu
"
Ib.
"Tortozón, especie de uva, mas mueta bat
"
Ib.
"Uvada, matsugaria
"
Ib.
"
Mahatsa laxaprenatzen (BN-lab), acción de la uva que brota en pámpanos"
A.
"
Matsa, la uva; mas gutxi
"
Iz Als.
Mahatsak onthu dituk.
Lç Apoc 14, 18 (Echn, Ur, Ol matsak, Ur (V), Ker maatsak).
Azintun-ondoen artean landatua den mahaztiak iasaitentu mahatz gizenak eta azitunen gozoa dutenak.
SP Phil 327 (He 329 mahats gizenak).
Bil othe daitezke elhorrietarik mahatsak edo laharretarik fikoak?
He Mt 7, 16 (Lç, TB, EvL <-tx>, SalabBN, Ip, Dv, BiblE mahats, Ur, Echn, Hual, Samper, Ol mats).
Mahats ondu gabeak [jatea]
.
He Phil 86.
Udare, txermen, mats eta beste jan-gai guziak.
Mb IArg I 119.
Etzen gehiago agertu mahatsen biltzeko muga ethor arteraino.
Lg II 232.
Egon zan mats gozoen ustean zai [...], baña alferrik, zeren eman etzuan mats garratz-basatiak baizik.
AA III 356.
[Aien bat] ain berde eder panpanos, zarmendus, ostos, lores ta matses.
LE-Fag (s.v. ayen).
Gaztaña, sagarra, matsa, intxaurra, [...].
Izt C 137.
Urrian. Sagar, mahats eta gaztainak biltzeak.
Dv Lab 209.
Bildu zituen lurreko mahatsak, eta arthiki zituen [...] thina handira.
Dv Apoc 14, 19 (He mahatsa ebaki, Ip mahatsak bildü, Ur (G) matsak bildu, Ur (V) maatsa mindemiñau).
Ematen diote mahatsek arnoa, aroek bihia, lorek usaina.
Hb Egia 33.
Lehertuz / arnotzen [da] mahatsa.
Zby RIEV
1908, 211.
Gaztaina-kirikioak, / indiar matz eta artoak / batu.
Azc PB 289.
Masti oek ematen zuten matsarekin, txakoliña egiten zan.
Etxeg RIEV
1908, 190.
Sagar, udare, keriza ta matsak.
Ag EEs
1917, 170 (G 61 matz).
Matsaienak matsa emateko bear dun ezetasuna ta indarra.
Or JBDei
1919, 365.
Elgebarnek maite zian mahatsaren hura.
Const 38.
Maatsa elduegia egoalako, eskuetan aletuten zan.
Or Tormes 25.
Ezpañetan daukazu / matsaren tinta.
Yanzi 48.
Sartu zala dolarean, / saskika mâtsak ara jaurtiaz / tinkatzen zitutenean.
Or Eus 383.
Phiko eta mahats ederrenez kargatuak.
Zerb IxtS 40.
Nire deserriko mahats geza bigunak.
Arti MaldanB 191.
Mats eldua ardo gorri.
Gand Elorri 108.
Mahatsa gal baledi / izotz bat eginik, [...].
(S, canc. pop.).
DRA
.
Mahatsa ontzen ari zen denboran.
Larre ArtzainE 18.
v. tbn. Ax 216 (V 144). Urt Gen 40, 11. Brtc 133. AstLas 34 (53 mahatz). Arch Fab 135. ECocin 19. Barb Sup 10. Ox 142. Lf Murtuts 8. Mats: Gamiz 206. VMg 63. Zav Fab RIEV 1907, 533. Echag 174. It Fab 135. Lard 385. Brunet Lc 6, 44. JanEd I 41 y II 16. AzpPr 68. Jaukol Biozk 17. Anab Usauri 53. Lab EEguna 101. MendaroTx 221. Ir YKBiz 139. Ibiñ Virgil 69. NEtx LBB 364.
"
Bearrak ondutako matsa da ori, la necesidad le ha repuesto; litm., ése es uva abonada por la necesidad (AN)"
A EY III 332.
(Como primer miembro de comp.).
Azeri mats-gurea.
(tít.).
Zav Fab,
RIEV 1907, 533 (1909, 28 mats ongilla
).
Emakumea bada / matz-salda-zalea / aldean daukaz beti / buruko alea, / ta esteak korroka.
Azc PB 105 (in Ur PoBasc 207 ardao zalia).
Yatetxe baten maats-itzalpean eserita.
Or Mi 15.
Mustioak maats-tinkatzaileen zangoak nabartzen dituenean.
Ib. 29.
Raymonde, soin humoa, mahats hume!
Mde Po 55.
(Como segundo miembro de comp.).
Goiz-mâtsak eldu zaizkiola ta / dizela janez mâstira.
Or Eus 381.
Mahain-mahatsa eta arno-mahatsa ere xuhurtu dira, bainan arno-keta gaitzak badira sotoetan.
Herr 20-7-1961, 1.
2.
(H),
mats (Lar, Añ, Lcq 62, H).
Vid.
"
Matsa (paretekoa), parra o parral"
VP
58v.
Mahats bethekorra legez / Etxeko saihetsean.
Hm app., 143.
Abetxubak dira beste oneek. [...] Maatsa. Urkija. Untza. Uurra. [...].
Mg PAb 188.
Matsaren adartxo ta aienak ziran argal.
VMg 64.
Sagarrak txertatu ta / matsak podatzera.
It Fab 183 (153 matsaren ostoa).
Benedika dakiola, dio, / mahatsari ahiena, / arno ekartzen duena.
Bordel 79 (tbn. en ChantP 310 mahatsari aihena).
Anziñako denporan Gipuzkoan matsak / badakigu zirala guztiz aberatsak.
Izt C 149.
Toki guzia dena lore da, dena lili, mahats, sagar eta zuhamu.
Hb Egia 31.
Lore bat badakar mahats horrek xoragarria.
HU Aurp 97.
Beste zugaz guziek etorri omen ziran matsarengana.
Or JBDei
1919, 364 (Mi 79 maats).
Matsaren orpotik dator / mama gozua.
JanEd I 127.
Begira mats guzien / amoriyuari, / berriro nun dakarren / beren frutu ori.
JanEd II 14.
Nik matsa nola ebakiko det / ardo-zalia naiz eta?
Tx B I 244.
Laztantzen dodaz sasi-lilijak, / eta matzaren urrezko orrijak.
Laux BBa 26.
Mâtsa lore daukagu.
Or (
in
Gazt MusIx 199
).
Lau besotako mahats kurutzatua, gora moztua.
Larre ArtzainE 18.
v. tbn.
Mats: Echve Dev 371. NEtx LBB 148.
3.
Borrachera.
v. mahaspasa
(2).
Goizean zuria ta / atsaldian baltza, / eten bako txurrutai / an ekiten dautsa; / artzen dabe matsa, / ezin dira altza.
BEnb NereA 28.
4.
(V-gip, G-azp).
"
Maátsa erabilli, ibilli, euki, izan, negozio handia izan. Taberna orrek dabill aspaldixan maatsa. Trena kentzia Vergararesandako izan zan maatsa
"
Elexp Berg.
5.
Viñedo (?).
Bidea bee-aldera dijoa elizarako, jostundegia ta "Axentxiren maatsa"-ren ondotik igarota.
Anab Usauri 3.
Ta bere maatsara abiatu zan Martinen izeba.
Ib. 79.
MAHASPE
(En casos locales de decl. sing.). Espacio de debajo de la vid. Cf. Bil 119: "Matz-peko Martin jauna".
Ango maspeko gerizpean [...] aparia bukatu zuten.
TAg Uzt 71.
MAHATS-HABE.
"(L), pied de vigne" Lh.
[Matsondoa] ez da zura egiteko ere gai; ez da sutarako baizik. Quid fiet de ligno vitis? Zer egingo degu matsabeaz?
Or JBDei
1919, 363.
MAHATS-ADAR
(maa- L-côte, B ap. A; SP). Sarmiento; rama de vid.
[Ekusten ditu] maats adarren batzubek igarturik eta fruturik emuten ez daubela.
msOñ 81v.
Artu zuan mats adar bat, mordo elduz beterik zegoana.
AA III 297.
Sarmendua edo mats adarra aienarekin.
LE Urt 414 (ms. 146r zarmenduak aienaréki).
Ni naiz mats-ondoa ta zuek mats-adarrak.
Or JBDei
1919, 363.
Arnaririk (fruturik) ekartzen eztuen matsadarra ebaki egiten du.
Ir YKBiz 453.
Lau mâts-adar soil negu gorrian, / egurrik ez sutarako.
Or Eus 384.
Kristorekin erantsitzen gaituzte matsadarra mats-ondoarekin bezela.
Sorarrain Lili 59.
Erne itxuetan, mahats-adar legortuetan, kirio-zirrindaratan sasitzen [da]
.
"Secos sarmientos"
.
MEIG
IX 122
(en colab. con NEtx)
MAHATS-AIHEN
(Hb; -aien L-ain ap. A; matsaien V, G, L ap. A; Lar, Izt C 45). Sarmiento, pámpano. "Acodar las vides, [...] matsaienak landatu" Lar. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para producir o criar otro, mats aiena, aiana landarzea" Lar in Aq 1439. "Vid" Izt C 45 y A. v. MAHATS-ADAR.
Tr. Documentado en Moguel, Duvoisin y algunos autores meridionales del s. XX.
[Azeri gazteak] matsaien edo txarmentuak [...] ausitzen eta galtzen dituzte.
Mg CC 234.
Matsaiena ebakitzen duenak emango ditu bost sueldo
.
Etxeg RIEV
1908, 116.
Matsaienak matsa emateko bear dun ezetasuna ta indarra matsondotik artzen [du]
.
Or JBDei
1919, 365 (253 mats-aien).
Matsondoa Ni naiz; matsaienak, zuek.
Ol Io 15, 5 (He, Or, Ker, IBk, BiblE ai(h)en, TB xarment, Dv, EvS adar).
An doaie tximista bezala, maats-aienak autsiz ipar-burrundak bezala.
Or Mi 110.
Orma-kakoetan aztapar zorrotzez mats-aiena josten [da]
.
TAg Uzt 69.
Ereñotz, oliondo ta mats-aienez yosita.
Zait Sof 105.
Ez mats-aienik izotz-garaian landatu.
Ibiñ
Virgil
82.
Mats-aien astiroak itzalpeak bilbatzen ditue.
Ib. 60 (88 matsaien).
Maatsondo eginda, adarrak sortu eta maats-aienak emon ebazan.
Ker Ez 17, 6 (Ol, BiblE ai(h)en).
v. tbn.
Mahats-aihen: Dv Ps 127, 3.
(
Mahats-aihenpean
).
Anselm, maats-aienpean goxo goxo eserita neska lilluragarriei begira.
'Sous le berceau des treilles'
.
Or Mi 68 (11 y 146 tbn. maats-aienpean).
MAHATS-AITZUR.
"Matsatxur (V-ger), bidente, azada de dos púas agudas; litm.: azada de viñedo" A.
MAHATS-AIZTUR
(-aixtur T-L). Tijeras de viñador. "Sécateur" T-L.
Zelaitar etxeko-andere bat kanporat joan da mahats-aixtur pare batekin erramu aldaxka bat pikatu beharrez.
Herr 11-4-1968, 3.
MAHATS-ALE
(maats- V-gip, G-azp; A Morf 485; matsale Lar). Ref.: Etxba Eib; ZestErret. Grano de uva. "Garulla, uva desgranada que queda en las cestas" Lar. "Granuja, uva desgranada, matsale eroriak" Ib. "Etxetatik erori ote dira guretik bezenbat maatsale?" A Morf 485. v. MAHATS-BIHI, MAHATS-GARAU, MAHATS-KOSKOR, MAHATS-PIKOR.
Oliboaren artian dagoen matsak matsale aizetsuak ta azeitunen gustokoak izaten dituzte.
Echve Dev 371s.
Neska, mats-alea bezain gorri gelditu dun.
Or Mi 37.
Madalenetan intxaurra betia, mats-aleak kolorea artubak eta garixa itxia.
EZBB II 52.
Erleak erlauntzan bizitzea edo maats-aleak mordotan egotea bezalaxe.
Vill Jaink 171.
Ardoa egiteko ez da mahats-aleak oinkatzea aski.
MIH 324.
v. tbn.
Maats-ale: Markiegi in Ldi IL 9. Mats-ale: NEtx LBB 148.
MAHATS-ALOR.
Terreno de viña.
Ba noa mastira, ta legor dago matsalorra.
Or JBDei
1919, 363.
MAHATS-ANDU.
Cepa.
Matsanduan egatxabala bezain zailu, eserita egondako adaskaren begiz begi, alai zion, besoa luzatuki: kabia duk!
'Vive comme une locustelle sur un cep'
.
Or Mi 21.
MAHATS-ARBOLA.
Vid.
Kastillan mats-arbol bat / ez det uste danik.
Tx B III 131.
MAHATS-ARO.
v. mahatsaro.
MAHATS-ARRA.
"Mats-arra (V?, msLond), parra" A.
MAHATS BASA ( (BN-lab ap. Lh, que cita a Dass)).
"Vigne vierge" Dass GH 1921, 731. v. basamahats.
Mahats basa da, erran gabe doa, bainan ez gutiago ona.
Prop 1882, 62.
Beren mahastiak galtzerat utzi dituztenek, arno xorta bat etxean bildu nahi dutenek gastu gutirekin... zer landa? "Mahats basak". "Mahats basak"? [...] Liburuetan deitzen dire hoik .
'producteurs directs'
.
Eskual 17-1-1913, 2.
MAHATS-BATZAILE.
Vendimiador. v. MAHATS-BILTZAILE.
Maats-batzen ziarduen, eta maats-batzale batek mordo bat emon eutson limosnatzat.
Or Tormes 23s.
MAHATS-BATZE
(maasbatze V-gip; masbatzaite V-oroz; masbatze V-ger-arr; masbatzei V-m [ det. -tzeia]; maspatze V-arrig). Ref.: A (masbatzaite, maspatze); Elexp Berg (maats-batze). Vendimia. v. MAHATS-BILTZE. Cf., en formas verbales no personales, bedarra ebateko edo mats-batzeko makets edo gurguillua (A BGuzur 154), maats-batzen ziarduen (Or Tormes 24).
Yuaten ziran Erriojara ta Aragoera maats-batza ta ardao-egite aldiya baño lentxuago.
Kk Ab II 164.
Gal-ebatia, galjotia, matza batzeia edo bindimia.Astar II 71.
MAHATS BELTZ
(m. beltx L, BN, S ap. Lh; H; mats beltx Lar; mats baltz V ap. A). Uva negra. "Palominas uvas, mats beltxak" Lar. "1.º raisin noir; 2.º cassis, groseille noire" Lh. v. ANDERE-MAHATS BELTZ.
Arbola eder bat aurrean eta / mats beltza beste aldean.
Balad 188.
[Badet masti] zar bat ere bai / mats beltzez dana josia.
Jaukol Biozk 24.
MAHATS-BIHI.
Grano de uva. v. MAHATS-ALE.
Ixur zazu agordienta eta mahats bihiak terrina batetara.
ECocin 53.
MAHATS-BILDU
(mahas- H; masbildu Lar, H). Vendimiar.
MAHATS-BILKETA.
a)
Vendimia.
Garijotzeak mahats-bilketara arte iraungo du eta mahats-bilketak ereinaldira arte.
BiblE Lev 26, 5.
b)
Uva recolectada.
Zatoz onea, Tolare-iainko (dana dago emen zure emariz beteta; [...] maats-bilketak gaiñezka dagi kupeletan apar-iario).
"Vindemia labris
"
.
Ibiñ
Virgil
82.
MAHATS-BILTZAILE
(H (+ mahas-), -biltzale T-L; masbiltzalle Lar, H). Vendimiador. "Vendangeur" T-L. v. MAHATS-BATZAILE.
[Kantua darie] baba ta arto-biltzalleai; baita maats-biltzalleai ere.
TAg Uzt 278.
Zuen arteko ai-nintza, artzai edo zoritu mats-biltzaile.
Ibiñ
Virgil
63.
MAHATS-BILTZARO.
Vendimia (temporada). v. mahatsaro.
Masbiltzaroan, arrats gorri batean mastian nengoelarik.
Amez Plat 2 (ap. DRA).
MAHATS-BILTZE.
a)
(Dv, Gèze, H; mahas- L, BN, S; H; maas- B; matsbiltze B; mas- G; H; masbilte G), MAHATS-BILTZA (H (+ mahas-); masbiltza Lar, Añ, H, A). Ref.: A (maasbiltze, masbilte); Izeta BHizt (matsbiltze).
Vendimia (acción y temporada). "Aste hunten Erribera aldean matsbiltze" Izeta BHizt. v. mahaska, MAHATS-BATZE.
Mats-biltzeko egunak alderatu ziranean, morroiak bialdu zituen errenta-eske.
(Mt 21, 34).
Lard 431 (Leon mahats biltzeko aroa
).
Laboreen jotzeak iraungo du masbiltzeraño, eta masbiltzak eragotzi naiko du ereitza.
Ur Lev 26, 5 (Dv, Ol, Bibl ma(h)ats-biltzea; Ker maatsaldi, BiblE mahats-bilketa
).
Mats-biltzeko garaia.
Ir
YKBIz
385.
Mayik erraiten zion noiz zen iguzki, noiz euri, noiz fruituak zohi, noiz ogi ephaiteak, mahats biltzeak...
JEtchep 21.
b)
MAHATS-BILTZA (H (+ mahas-, mas-)). Uva recolectada. (La definición "vendange" de Duvoisin y Gèze podría corresponder tbn. a esta acepción). v. mahaska
(2),
MAHATS-BILKETA.
Beruinatu zuen lurreko mahastia eta aurthiki zuen mahas-biltza Iainkoaren koleraren sulla handirat.
TB Apoc 14, 19 (Dv mahatsak, Ur (V) mindemiñia, Echn mendimia, Ker maatsa
).
MAHATS-BURKO
(SP, H (+ mahas-, mas-)). "Grappe de raisin" SP y H. v. MAHATS-BURU.
MAHATS-BURU
(H (+ mahas-); masburu Lar, Añ, H; mats buru Lcq 34). Racimo de uva. v. MAHATS-MORDO.
MAHATS-BURUXKA.
"Mahasburuxka (BN-mix, S), racimos que no se han recogido en la vendimia" A.
MAHATS-EGOSKI.
"Uvate, conserva de uvas cocidas en arrope, matsegoskia" Lar.
MAHATS-EGUR.
"Mats-egur (V-ger), estacas de viña" A. v. mahatsol.
MAHATSEKO ARDO.
Vino de uva. v. mahatsardo.
Kalizan egotzi zan edaria konsagrazioa egin baño leenago ardo lurreko edo matsekoa zan.
Mg CC 196.
Garizko ogia eta matseko ardaoa.
Itz Azald 156.
MAHATS-HESOLA.
Estaca de vides.
Noiz-eta, mahats-hesol bati loturik, erraiten baitaut.
Larre ArtzainE 150.
MAHATS-GARAU.
Grano de uva. v. MAHATS-ALE.
Mats garau irazietatik ateretan dan [ardaoa]
.
Añ
LoraS
55.
MAHATS-GIRO
(H; masgiro G, B ap. A). "Belhar-, mahats-giro hari da, il fait un temps favourable au foin, à la vigne" H (s.v. giro). "Buena temperatura para la uva" A. Tbn. en el voc. final de HeH (s.v. aro). v. supra MAHATS-ARO.
MAHATS GOIZTAR.
"Tempranillas uvas, mats goiztarrak" Lar. "Ligeruelas" Ib. "Mahats, mats, maats goiztiarra, berantiarra, raisin précoce, raisin qui mûrit tard" H.
MAHATS-GOLKO
(L, BN, S ap. Lh; -kh- H (BN); masgolko BN-ciz ap. A; -kh- H; mahats-gokho SP; mahas goko H (G, L; + -kh-); mas-goko H (+ -kh-)). Racimo de uva. v. MAHATS-MORDO.
Ekhi beroak gorritzen duen / ura mahats golkoetan / behar diagu edan odolik / atxikitzekotz zainetan.
Ox 139.
MAHATS GORRI
(L, BN, S ap. Lh; mats gorri Lcq 62). "Granadina, mats-gorria; en Vera itxe mats gorria" Lcq. "1.º le raisin rouge. 2.º groseille rouge" Lh. v. ANDERE-MAHATS GORRI.
Hauta zaitzu mahats gorri onak.
ECocin 53.
Atsegin du txerto-udare ta mats gorri / urre-gorria biltzea.
Or JBDei
1919, 253.
Laparrak mats gorrizkaz beteko [dira].Ibiñ Virgil 43.
MAHATS IDOR
(matsidor Lar, H). "Pasa, uva seca, maspasa, matsidorra" Lar. v. mahaspasa, MAHATS XIMUR.
Gure garratoinek gaur, / mahats idor, arrainki, / gasna gogor, tripaki, / [...] orotarik badute...
Ox 107s.
MAHATS-JABE.
Viñero. v. MAHASTI-JABE.
Denpora artan mats-jabeak beren ardauaz egin oi zuten merkataritza.
Izt C 147.
MAHATS-KASKA.
"Ekainean lurrari harroaldi bat emaiten zaio: mahats-kaska deitzen dugu hori. Usaiako aitzurrarekin egiten da (BN-baig)" Oltzomendi GH 1933, 79.
MAHATS-KORDA
(maats- V-gip; mats- V-gip; maskorde V-arr-och; maaskorda V-gip). Ref.: A (maskorde); Etxba Eib (mats-kordia, kordia); Elexp Berg (maats-korda, korda). Racimo de uva. "Matskordia biren artian, makilla baten ekarri eben ango lurretatik" Etxba Eib (s.v. kordia). "Maaskorda osua jango neuke" Elexp Berg. "Maats-korda ederrak agiri die" Ib. (s.v. korda).
MAHATS-KORTA.
Campo de uva, de vides. v. MAHATS-ALOR.
Ikustekoak egoten ziran bere basoak, bai mats korta, bai makatz; garrazta ta guztiek.
Akes
Ipiñ
34.
Mats-kortati nator, landara batzuk yorratuten egon naz-da.
Ib. 35.
MAHATS-KOSKOR.
"Mats-koskor, grappe, grains (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 149. v. MAHATS-ALE.
MAHATS-LAHAR
(mats-lar Lar Izt C 46). "Uva espina o crespa, planta" Lar. Cf. Lcq 94: "Grosella de Europa, lar-matsa".
MAHATS-LANDARE
(mats- VP 61r; maatsa- AN-larr; mas- AN-5vill). Ref.: Echaide Nav 90. Vid, cepa. v. MAHATS-ARBOLA.
Mats-landara azi bat orman itxatsita zegoan.
VMg 63.
Kaltegarriak mastientzat, aien [ardien] ortz zitalak, aien koxkada mats-landaretan.
Ibiñ
Virgil
90.
MAHATS-LAPA.
"(AN, L), orujo de uva" A.
Oiloek on dute mihura egosirik; tomatea, mahatsa eta mahats-lapa gaixto.
Dv Lab 291.
[Mineta] barrikako mahats-lapari, gain behera, urarekin batean bizpalau pint'arno ixuririk, egina.
JE Bur 77.
MAHATS-LATX
(H (+ mahas-, mas-); matxalatx Lar Izt C 45 y H). "Chirle, uva de vid silvestre, de ninguna sustancia, astamatsa, matxalatxa" Lar.
MAHATS-LEHOR.
Uva pasa.
Arroa bi maats-legor.
(Quijote IX).
Ldi RIEV
1929, 207 (AIr RIEV 1928, 603 maats-ximur).
MAHATS-LUKU
(mats- G-goi; maats-luke G-goi). Ref.: Gte Erd 257. Racimo de uva. v. MAHATS-MORDO. Hay tbn. mahats-luku en el voc. final de BiblE.
Maats luku (mordo) ederrak.
Ayerb EEs
1912, 156.
Mahats-lukuen gozoa dute niretzat zure bularrek.
BiblE Cant 7, 9 (Dv mahatsaren molkho, Ol, Ker maats-mordo
).
MAHATS-MAKI
(H (+ mahas-); mats-maki Lcc; masmaki Lar Sup
H (G, AN)). "Racimo de uvas, mats <-sç-> makia" Lcc. "Colgajo de uvas" Ib. "Racimo" Lar Sup. v. MAHATS-MORDO.
MAHATS-MALDA.
"Parrucha, vid silvestre, basa-matsa, [...] también matsa-malda, [...] y equivale a vid de monte" Lcq 62.
MAHATS-MATX
(matxa-matx B ap. A; Lar DVC 264; matxa-mats AN-gip ap. A). "Chirli" Lar DVC. "Uva silvestre" A.
MAHATS-MERLA.
"Mahats-merda (L, BN), raisin confit" Lh. v. MAHATS MERLATU.
MAHATS MERLATU (H (L, BN)),
MAHATS MELATU.
"Raisin sec, avec ou sans rafles" H. v. mahaspasa, MAHATS XIMUR.
Piko merlatuzko zare batetarik puxka bat eta bi floka mahats merlatu [eman zioten]
.
Dv 1 Sam 30, 12 (Ol maatsumel mordo, Ker, BiblE ma(h)aspasa-mordo
).
Mahats melatuz jorikako pudding tinki bat.
JE Ber 28.
MAHATS-MOLKO.
v. MAHATS-MULKO.
MAHATS-MORDO
(H (V, G; + mahas-); maas- AN-gip; mats-mordo V-gip; VP 59r; masmordo V-m, G, AN-gip-larr-ulz; H (V, G); mazmordo AN-5vill; masmorda V-ger; -ia det. H (+ mahas-); maats-marda G-azp). Ref.: A (masmolko); Echaide Nav 91; Etxba Eib (mats-mordua); Gte Erd 257. Racimo de uva. v. mahatsoko, MAHATS-BURU, MAHATS-GOLKO. Cf. Ech 59v: "Masmordón, vocablo antiguo Castellano, quiere decir en Bascuence, racimo flojo y desgajado y de este nombre llamaron a los flojos y desvalidos" y Lar: "Maxmordón, hombre tardo, necio, es voz bascongada, masmordoa, que significa racimo de uvas [...] y llamamos por desprecio con ese nombre a los ruines y necios, y también a los vellacos".
Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX (tbn. en HeH). La forma más empleada es mats-mordo (Zavala tiene además mats-morda). Hay maats-mordo en fray Bartolomé, Beovide (junto a mats-) y Kerexeta (Num 13, 24); mas-mordo en Lardizabal (junto a mats-) y Orixe (junto a mats- y maats-), matz-mordo en Garita-Onandia, y mahats mordo en HeH y BiblE (Num 13, 25).
Ardao gina ondreetako, gizonak eta emakumiak maats mordotz [sic] ta panpanuz jantzita, ordituta ibilten zirian.
fB Olg 142.
Mastuiak alan atxurtu, / eta mats-mordaz beterik.
Zav Fab,
RIEV 1909, 35 (1907, 533 mats-mordoak
).
Mats-mordoak, / eldu ori-oriak.
It Fab 135.
Aien luze eder bat / mats-mordo beltzakin.
Ib. 189.
Ezpaititezke elhorrietarik bil phikoak, eta hain guti lapharretik mahats mordoak.
HeH Lc 6, 44 (Ur mats-mordo, Or maats-mordo).
Sardinak sestoan, matz-morduak tolaran eta ladrilluak laban.
Garita-Onandia EgOn 53 (ap. DRA
).
Egarria kentziagatik, maasti batetik mats-mordo bat artu zuan.
Bv AsL 132 (v. tbn. en la misma pág. maats mordo).
Gizonen buruak baiño mats mordo andiagoak.
Ag Ioan 268.
Karmeleri maiteki maats mordo polita eskeñita.
Anab Usauri 49.
Lur beltzak gari obea ta mas-mordo beltzak ardo biziagoa.
Or Mi 6 (Tormes 29 mas-mordo, 25 mats-mordo).
Ementxe bilduko dituzu mats-mordo antuak.
Ibiñ
Virgil
86 (90 mats-mordo zoritu).
Zure maastiko mats-mordo bai dozu.
Onaind MEOE 725.
v. tbn.
Mats-mordo: Lard 90 (52 mas-). Enb 181. Zait Sof 193. Arriand Mt 21, 34.
MAHATS-MORDOTXO.
Dim. de mahats-mordo.
Masmordotxo bi gorde nituen matsa genduenean.
(AN).
A EY IV 172.
Mâts-mordotxo bat bereizi nizun / mâstia ondu zanean.
"Separé un racimo"
.
Or Eus 56.
MAHATS-MORE.
"Clases de uva, [...] astomats (V-arr-m), kaskoi (V-m), mats-morea (G-to), la especie más grande y la menos agradable" A (s.v. mats).
MAHATS-MORKA
(AN-araq ap. Echaide Nav 91), MAHATS-PORKA (AN-5vill ap. Gte Erd 257). Racimo de uva.
Bi egur lazkar aietan jarri zan besoak zabalik, matsa-morkarik ederrena baño ederrago ta elduago.
Or JBDei
1919, 367.
Saskian zeramaten maats-morkaetatik bat aboratzen zioten.
Or Mi 44.
Xastian-ek isillik eldu mâts-morkari.
"Desgrana en silencio un racimo"
.
Or Eus 374.
MAHATS-MOZTAILE.
Podador de vides.
Oraiko mahats-moztaile batzu, ahuntz heien pare, to!
Larz GH
1959, 86.
MAHATS-MOZTE.
Poda de la vid.
[Otsailean] mahats-moxteak akhabatzea eta progoñak ehorztea.
Dv Lab 204 (211 mahats-mozteak).
Mahats moxtea neguan egiten da.
GH 1933, 79.
MAHATS-MULKO
(SP; -kh- Urt, H (+ mahas-, mas-); mahats-molkho S; Lecl, H (L, BN, S; + mahas-); masmolko L, BN, S; H (+ -kh-); mahats-murko SP; mahas-morko H). Ref.: A (masmolko); Lrq (mahats-molkho); Echaide Nav 91. Racimo de uva. "Albualis, mahats xuria, mahats mulkho xuria" Urt I 475. v. MAHATS-MORDO.
Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII en autores septentrionales. Hay mahats-mulk(h)o en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche, Duvoisin (junto a m.-molkho) y Leon, y mahats-molk(h)o en TB,
ECocin y J.B. Etchepare.
Hanaren emazteak du / iduriko alhena, / etxe saihetsean mahats / mulkoz bethea dena.
EZ
Eliç
272.
Motz zatzu lurreko mahastien mahatsmolkhoak.
TB Apoc 14, 18 (Lç, He mulkho, Dv molkho, Echn oko, Ur (V y G), Ol, BiblE mordo
).
Axeria eta mahats-mulkoak.
"Les raisins"
.
Gy 128.
Lekhu hura deithua izan zen [...] Mahats-mulkhoko erreka, Israelgo semeek handik ekharri zutelakotz mahats-mulkhoa.
Dv Num 13, 25 (Ker, BiblE ma(h)ats-mordo).
Elhorrietarik alabainan ez da pikorik biltzen, ez eta lapharretan mahats molkhorik.
Dv Lc 6, 44 (Leon mahats-mulko; cf. Dv Cant 7, 9 mahatsaren molkho).
Trenpatzen duzu olioarekin, edo minagrearekin, edo mahats molko baten yusarekin.
ECocin 20.
(v. tbn. 14)
Larrazkenean bere mahats molko hori eta beltxekiñ.
JEtchep 27.
MAHATS-MULKOXTA,
MAHATS-MORKOSTA.
"Mahas-, mas-morkosta, grappe de raisin, petite grappe, grappillon" H.
MAHATS-MURIO
(mahas- H, s.v. mahas-mordo;
mas-murio H). "Grappe de raisin" H. v. MAHATS-MORDO.
MAHATS-HONDAR
(-ondar L, BN, S ap. Lh; matsondar Gc, B ap. A; maskondar G-to, L-ain ap. A). "Rebusco, residuos de la uva en la viña" A. "Grappillon" Lh.
"Racimos que quedan, hecha la vendimia, mahats ondar, mondarrak
"
Lar Sup.
Bertzeren bil ondoan, mahats hondar-mondarren billa dabillana bezala.
Ax 173 (V 117).
MAHATS-ORKO.
"Matsorko (V-ger-ple), estacas metidas en tierra para hacer parras" A. v. mahatsol.
MAHATS-ORPO.
"Maats-orpua, cepa. Gurian berreun maatsorpotik gora egon zittuan" Elexp Berg.
[Ekusten ditu] maats adarren batzubek igarturik [...], maats orpotik igo biar leuskien Humanidadeko ur gozorik ez daukailako.
msOñ 81v.
Maats adar eder batzuben antzera, berari errime itxatxirik gaukan maats orpo dibinoa.
Ib. 210r.
MAHATS-ORRI
(L ap. Lh; mats-orri V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, Lar; matzorri Mic 8v). "Pámpano, mats <-sc-> orria, panpanoa" Lcc. "Pámpana, matsostoa, matsorria" Lar. "Mats-orrixak keriza ederra eitten dau" Etxba Eib. Cf. Azc PB 106: "Ian da ausnar bakarrean / matzen orria". v. MAHATS-HOSTO.
[Basauntzak] kili ta kili gero / deutso ekiten / mats or[r]iai.
Zav Fab,
RIEV 1909, 28.
Mats-orria, koskordun tremesa edo talo zapala.
Ag G 164.
Norbaiti errosena kentzeko, mat<s>orriz txapel bat egin ta buruan ezarri.
A EY IV 236.
Basauntz mats-orri-yalea.Zav Fab RIEV 1909, 28.
Ostendu yake ederto / mats-orri-pean.
Zav Fab RIEV 1909, 28.
MAHATS-HOSTO
(L, BN, S ap. Lh; Urt Gram 23; matsosto Lar). "Pámpana" Lar. v. MAHATS-ORRI.
[Idiak sabeltasuna duenian] eztiozue denbora hartan yatera eman behar ez edatera, [...] xoilki zenbait mahats osto lipita edo ezperen mahats ostoak arnuan trenpaturik.
Mong 588.
Nekez babestu al izango ditu mats-ostoak mordo zorituak.
Ibiñ
Virgil
78.
MAHATS-PALDO.
Estacas de la vid.
v. mahatsol.
Akazia hedatzen hari da gure tokietan. [...] Goizik ematen ditu mahats phaldo hautak.
Dv Lab 322.
MAHATS-PARRA
(mats parra Lcc). "Parra o vid" Lcc. "Cepa o vid" Ib. "Podar vides, mats parrak podadu" Ib. Cf. MAHATS-ARRA. v. MAHATS-ZEPA.
Mats parra batek legez emongo / ugari dituz umiak.
AB AmaE 24.
Maats parran gora igonda leiotik sartzen dan bat.
Gerrika 86.
MAHATS-PARRAL.
"
Mats-parrala, vid"
VP
63v.
"Mats-farrala, parral" Etxba Eib.
"
Manuel Mandaroneko mats-farralpian, ondo jana eiñ genduan egun artan
"
Etxba Eib (s.v. mats-farrala).
MAHATS-PIKOR
(mats-pikor AN-ulz ap. Iz Ulz). Grano de uva. v. MAHATS-ALE.
Iguzki-suak ontu jus hura / mahats pikor molkoetan.
Ox 142.
MAHATS-PORKA.
v. MAHATS-MORKA.
MAHATS-SALTZAILE.
"Uvero, mats saltzallea" Lar.
MAHATS-TRILLA.
"(S; Foix), treille" Lh. v. MAHATS-PARRA.
Mahats treilaren sahetsean.
Larre ArtzainE 29.
MAHATS-TXORI
(matstxori Izt C 199, sin trad.). Cf. TXORI-MAHATS, MASUSTA-TXORI.
MAHATS-TXORTA
(mats-txorta V-gip ap. Etxba Eib). Racimo. "Ebagi eben mats-txorta bat eta ekarri eben biren artian" Etxba Eib. v. MAHATS-KORDA.
MAHATS-UMEL.
Uva pasa. v. mahaspasa.
Pikogi-zerra bat eta maatsumel mordo bi eman zizkioten.
Ol 1 Sam 30, 12 (Dv bi floka mahats merlatu, Ur maspasazko bi bildura, Ker maaspasa mordo bi, BiblE bi mahaspasa-mordo
).
[Onurakorra litzake] luzaro egositako ardo goxo guria, matsumelak, [...].
"Psithia passos de vite racemos"
.
Ibiñ
Virgil
113.
MAHATS XIMUR.
Uva pasa. v. mahaspasa, MAHATS IDOR, MAHATS MERLATU.
Bi arrua maats-ximurra ta bi zarerdi gari bakarrik eskatu zidan ordaintzeko.
"Dos arrobas de pasas"
.
AIr RIEV
1928, 603 (Anab ib. 610 patsa, Ldi RIEV 1929, 209 maats-legor, Or ib. 7s maats-zimel).
MAHATS-XIRLA (H (L)),
MAHATS-XIRGIL (H (L)).
"Grappe de raisin sauvage" H. "Mahats xirgila, grappe de raisin peu fournie, mal venue" Ib. (s.v. xirgila). v. MAHATS-MORDO.
MAHATS-ZEPA
(mahas- H; maszepa Lar H; mats zepa Añ). Cepa de vid. v. MAHATS-PARRA.
Ni naiz matszepa egiazkoa, eta nere Aita nekazaria da.
Ur Io 15, 1 (BiblE mahatsondoa).
Txarmenduak berez ezin eraman [...] fruturik, matszepan ez badago.
Ib. 15, 4.
MAHATS ZIMEL.
Uva pasa.
Bi arroa maats-zimel.
(Quijote IX).
Or RIEV
1929, 7s (Ldi ib. 209 maats-legor
).
MAHATS-ZOTZ.
"Maazotz, sarmiento, esqueje de vid. Ebaitta botatzen dan zera, maazotza" Elexp Berg. v. MAHATS-ADAR, MAHATS-AIHEN.
MAHATS-ZUHAITZ.
Vid.
Makala da onetan ere mas-zugatza, ta lurrera jarioka dago.
Or JBDei
1919, 363.
MAHATS-ZUMO
(H s.v. zumoa). Zumo de uva.
MAHATS ZURI
(mats zuri V ap. A (s.v. mats); mastxuri Lar, Izt C 45; mats txuri Lar, Lcq 62; matxuri Lar; maatz xuri H). Uva blanca. "Albillas, uvas blanquillas de buen gusto, mats txuriak, leka meedunak" Lar. "Torrontes, uva blanca" Ib. "Hebén, especie de uva blanca, matxuri bat" Ib. "Albillo, mats-txuria" Lcq 62.
MAHATX.
"Matxa "(V, G), forme diminutive de matsa, mahatsa" H.