Orotariko Euskal Hiztegia

gailen

gailen.

Tr. Empleado por autores meridionales (sobre todo guipuzcoanos) a partir de principuios del s. XX. En DFrec hay 8 ejs. de gailen, 3 de gaillen y uno de gallen, todos ellos meridionales.

I . (Adj.).

(G-goi-to, AN) Ref.: A (gaillen, erasan); Gte Erd 227 .
(Uso pred.). Sobresaliente, eminente; triunfante. "Batzuek burua gaillen duela, besteak burua makur " (G-to) A s.v. erasan. "Eskribitzen ori da gallen = gehiena (AN-gip)" Gte Erd 227. Cf. Lar: "Gallardo [...] de gallartia, gallartua, síncope de gallen artia, gallen artua, que significa el vencedor, y el que toma o echa mano del vencimiento, de gallan, gallendu, vencer, sobrepujar, y artu, tomar"; tbn. da gallen, gralmente. rad. de gallendu, como supuesta raíz de distintas palabras cast. (v. galón, gallear, galocha, galope, etc.).
Gallen ikusi zuanari [borrokariari] eman zizkon Ana Josepak, atxur kirtenaz, iru edo lau zartateko. Ag G 274. Gallen-urtena zan Ama Birjiñarentzako bere maitasun oneraspena. Belaus Andoni 19. [Etxea] goiko auzoan balego, buruz / ager liteke gaillena. Or Eus 192. Gaur gallen diran zer-nolak dirala-ta. EAEg 22-11-1936, 359. Pedron ontzia ekaitz-artean / itxaso-gain beti gallen. SMitx Aranz 169s. Gaillen gelditu. Vill EG 1956 (1-2), 61. Zeruan, izarra, / gaillen ta bakarra. Gand Elorri 122. Kant-en filosofian azkenengo hipotesi hau ateratzen da gaillen. Vill Jaink 91. Ingles, aleman, txinar, / japonesak gaillen... Zendoia 136. Odolean grasa gaillen daukanak. Ostolaiz 126. Joera horretakoen artean behinik behin gailen eta nagusi jasoko du burua. MIH 350. Badakidala zein erdara ageri den gero eta gailenago inguru hauetan. MEIG VII 183.
v. tbn. EA Txindor 7. Zait Plat 95.

(Como adj. pleno).
Arlo batean gallena. Zink Crit 10. Eguzkiaren urrezko izpiak / mendi gallenen ertzetatik / yatsirik, ibar lili gustiak / esnatzen dituz lo zorrotik. GMant Goi 68. Gertaerarik nagusi ta gallenenak. Eguzk RIEV 1927, 423. Euskalerriko itxaso orrotsu, arkaitz gallen, baso abartsu ta baserri baketsuen ikusteak. Inza ( in Jaukol Biozk IXn ). [Ezkontza horrek] aberastasuna eta gizarteko leku gaillen bat ekarriko dizkit. Mde Pr 182. Euskal autore gailenak ditu eredu. MIH 114.
v. tbn. Enb 61. Erkiag Arran 101.

(Tratamiento de respeto).
Eminentísimo Sr.: Jaun guztiz (txit) Gaillena. Jaun Gaillen-Gaillena. NEtx Nola 11.

(Fig.). Orgulloso.
Yaun Erraimunen andre on Yoana Marik, Mariren ama gallenak. 'Mère orgueilleuse' . Or Mi 30.

II . (Tema nudo usado como posp.).

En la parte alta (de), en la cima (de).
Aloña orretxen gallen / beste Andre bat sorturen. SMitx Aranz 21. Belar gaiztoak zazpi aien, bat-bestearen gaillen. EZBB I 64.

(Con reduplicación intensiva).
Iru gurutze nabarmen / mendixkaren gallen-gallen, / Ama-Semeen Kalbarioa / miñez gogorazten. SMitx Aranz 225.

III . (Sust.).

1. Cima, parte más alta.
Euskal mendi-lerroak mallan mallan datoz / Aizkorri-gallenean alkartzera gogoz. SMitx Aranz 35.

2. Envalentonamiento.
Zerk eldu zien gazte aieri? [...] Nolatan sortu zitzaizkien orrelako kemen eta gallenak? Anab Usauri 43.

Orotariko Euskal Hiztegia