1. (Ht VocGr 378, Añ, Dv), argizari (Ae; Dv), argizai (V-gip; VocZeg 286), argizegi (Añ) Ref.: Etxba Eib ( argisaixa ); CEEN 1971, 344; Elexp Berg ( argizai ) .
Vela, cirio; tea; candil. "Candelas [...] que llevan sobre fuesas, añales, llamadas en vascuence esku argizagiak " (Zubeta, 1550). ReinEusk 43. "Lampe" Ht VocGr 378. "Cerilla, (c.) argizegi mea, luzea, [...] (V) argizagi tiratua " Añ. "Cerilla, argizaie " VocZeg 286. "La cera que se enciende por los muertos en la sepultura simbólica de la iglesia durante el año que sigue al deceso" Etxba Eib. "Una o varias velillas enroscadas (en vasco argizariak)" (Ae). CEEN 1971, 344. " Aita zanan beratziurrena da ta argizaixa piztu " Elexp Berg.
Liburuetan irakurten, argizagi eraizeten. PaterN 4. Mezakoan ofrezitzen baitituzte ofrendak, olatak, argizagiak eta berze honlako gauzak. Ber Trat 58v. Argizagi iraxegiak erakusten deuskue Kristo gure Iaunak emon eban argitasuna bere legeagaz eta dotrineagaz. Cap 141. Zure gorphutzaren argizagia da zure begia. He Lc 11, 34 (Lç kandelá, Dv kriselua ). Aurraren obirako argi-zagi, ezkill ta prestantz guziak. Mb IArg II 323. Kongregazioan ez da gasturik bat-ere argizagierena baizik [...]; bañen limosna biltzen bada argizariarenzat bear dena baño geiago, egiñen dugu kongregazioarenzat beste gauzetxo bat. JBSLarr 124. Argizagi gartu eta distiari bat zen. TB Io 5, 35 (Lç kandela, LE argizuzia, Dv zuzi ). Johane zen argizagi argitsü bat. EvS Io 5, 35. Esku batean argizari amatau edo itzalitako bat eta bestean zekelezko lasto moltso biztua zituala. Ag AL 89.
( s. XX) Elizan eder argizari / etxeki eta argilari. "La vela" . A Aezk 252. Garai artan etzan tximistargi edo elektrikarik, eta ikastegian ari zirala ikas-mai-gañean zeuden argizagiak zanbulu egiten omen zuten danak batean. Or SCruz 20. Argizari bat eskutik eskura aldatuz, Gurutzearen zantzua egiten diote gorputzean. Or Mi 149. Tximista aldentzeko argizagi onetsi apur apur bat. 'Un petit cierge' . Ib. 98. Guziak isil, geroxe kanta, / Meza buka da guzia... / Itzaltzekoan, usaiez dago / erre dan argizagia. Or Eus 417. Errezka bi gizonek / argizai oriak; / gorputza lau billobok; / atzetik andreak. Ldi BB 86. Ogia eta argizaia il-obi gañetan jartzea. JMB ELG 89. Arri gañean itsatsita uzten ditue emakumeak argizari piztuak. TAg Uzt 92. Bañan, ulermena? Argizagi itzalkorra da. Txill Let 138. Ixuriz doan urtea zerugoitik iaurtzen duzuten munduko argizariok. "Clarissima mundi lumina" . Ibiñ Virgil 69. Mutiko batek argizai-mutur bat zekarkiolarik. "Un cabo de vela" . Berron Kijote 55. Argizaiolean, lapitzaren loditasunaren antzeko argizaria lokarria bailitzan batzen zan. Etxabu Kontu 80. Jaietan lau librako ogia ta argizaia zintzo eramaten omen zituzten. BAyerbe 120. Kinka edo parola, argizaia edo kandela, arekin ibilli bear. BAyerbe 39. Egun-argia joana zen eta nere lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan. "Velas" . MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).

2. (G, AN, L, BN, S; Urt I 71, Ht VocGr, Lar, Añ, Hb, H; ph- Arch VocGr 211, Dv, H, Zam Voc), biztu (V, AN-ulz; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), bistu (AN-ulz), bitztu (SP), pitztu (SP; ph- VocBN), pixtu (G-goi), phistu ( VocS 141) Ref.: A ( phitz, piztu, biztu ); Lrq ( phitz, phizte ); SMuj ( pixtu ); Iz Uls ( sue ); Etxba Eib ( biztu ); Holmer ApuntV 17; Elexp Berg .
Encender(se). "Atizar, sua edo argia piztu, biztu " Lar, Añ. "Allumer; phitzazu gandera hori, allumez cette chandelle" VocBN . "Rallumer" VocS . " Sua, labea, sutegia phiztea " H. " Sue biztu, encender el fuego; sue bistutzen " Iz Ulz.
Nehork argia biztu duenean, eztu hura unzi batez estaltzen. Lç Lc 8, 16 (He, BiblE biztu, TB piztu, Leon phiztu ). Sua biztu zutenean salaren erdian. Ib. 22,55. Argia gero bitzten da laster nola xixmixta. EZ Man I 104. Ordañez darozkigutzu / izar xeheak pizten, / gau beltzeko illhunbetan / hetzaz gida gaitezen. EZ Noel 138. Harriak harriaren ioitea, bietarik suaren pitztea. Ax 292 (V 194). Begira biute, okelatu zikin oriek eztitezela sobra barrena sar, eztezagun zenbait su bitz. (VIllava, 1647). ReinEusk 140. Putzak pitzen du bela, eta bai hiltzen ere. O Pr 401. Soko-moko guziak miratuko dira argiak pitzturik. SP Imit III 43, 2. Ikhatz lehen hillak berriz pitz eta irazeki ditezke. SP Phil 437 (He 442 berriz pix ahal daitezke ). Zien lanternak eta lanpak beude pisturik. Tt Onsa 76 (75 pizturik ). Hañhitz kandela pizturik. Gç 176. Süia ardüra phiztürik diagozü. Mst III 49, 2 (Ch bixten; SP erre, Ip bero ). Jainkoak damnatuen erretzeko bere koleran phiztu du, eta bethi phiztua dauka Ifernuko sua. Brtc 149. Behar duzu / labeko suia piztu. AstLas 30. Su eternal debruentzat piztuak. Monho 120 (126 biztu ). Argia pizten dute, Meza erratetan. Hb Esk 199. Ezko benedikatua bizten dute. Dv LEd 166. Nola mendiyan piztu lezaken / tximistak arbol igarra. Bil 66. Zigarrua pixtutzen. Sor Bar 46 (110 pipa piztu ). [Pipa] bethe eta piztu. Elzb PAd 33. Jainkoaren justiziak gaixtaginentzat piztua duen bethiereko [sua] . Jnn SBi 160. Argimutilletan kruzailloak iziotu edo biztu orduko. Ag AL 88 (Ag G 182 pipea piztu ).
( s. XX) Berina hek oro pizten diren! JE Bur 72s. Pistutzen du zuzia. Ill Pill 27. [Zigarreta] bat pizten du eta erretzen. Barb Sup 35 (142 phizten ). Nork piztutzen ote ditu bere [eguzkiaren] galda arrigarriak iñoiz sukia bukatu gabe? Inza Azalp 33. Zarpatik atera du sua piztekoa, / errezalea da ta berekin daroa. Or Eus 114 ( Mi 145 pipa biztu ). San Juan-suak ere bidegurutzetan pizten dira. JMB ELG 89. Lasto igarrean sua garretan piztu. TAg Uzt 8. Ez bezate erritarrak tximist-argirik piztu. EAEg 18-4-1937, 1523. Suak phizten du ikatza, garrak egurra. Zerb IxtS 58. Puroa pizten asi da. NEtx Antz 102. Belara biztuta sorgiña gatu baten figuran agertu zan eta etzaiken mogi, bela piztuta zegonla piztuta zegon bitartean . (Sal). AEF 1955, 22s. Zimist batek piztu zuen laharra. Arti MaldanB 196. Neurriz piztu ta itxungi egiten dan su ori. Zait Plat 32. Labearen pizteko. JEtchep 36. Poxpolua piztu. Anab Aprika 49. Erriko argiak pixtutzen dituztenean. Ugalde Iltz 62. Galbanum-lurriña erlategian pizteko esango nizuke. Ibiñ Virgil 113. Nai nin bixtu argia. Auspoa 77-78, 36. Kabaliak largatürik, / gaizer süia dügü phizten. Casve SGrazi 138. Aurten kanpoa ez liro erre / nunbait pizten balitz garrak. Xa EzinB 113. Onoko-ontantxe piztu zuan piztu kuadrillariak bere krisaillua. Berron Kijote 187. Jesusen Biotzari kandelea biztuten. Etxabu Kontu 126. Karobia piztu. JAzpiroz 74. Parola piztu zuanean. BBarand 45. Kanpoko sua biztu eban. Gerrika 222. Pitz dezola munduari berak ukan argia. Larre ArtzainE 354. Piztu argiak, jantzi leioak, / Patxiri jarri kandela. MEIG I 42.
v. tbn. Hm 54. Bp II 114. AA II 51. Balad 57. Zab Gabon 99. Bv AsL 217. Arr May 8. HU Aurp 60. Urruz Urz 29. Noe 96. Lh Yol 46. Ox 30. Muj PAm 68. Const 43. Altuna 78. Jaukol Biozk 98. Laux BBa 8. Lek EunD 37. Ldi UO 34. Ir YKBiz 174. Iratz 142. Lf Murtuts 54. SMitx Aranz 157. Munita 139. Etxde JJ 10. Mde Pr 153. Txill Let 50. Vill Jaink 111. Izeta DirG 29. Gand Elorri 15 (124 biztu). MAtx Gazt 22. Salav 22. Larz Senper 113. Lab SuEm 192. Mattin 112. Uzt EBT 111. Ataño TxanKan 253. Phiztu: Mercy 21. Dh 272. MarIl 14. Jaur 412. ECocin 15. UNLilia 11. Phitztu: Gy 103. Pistu: Ag Serm 538. Pixtu: Goñi 33. Alz Ram 100. Zendoia 205. Bistu: Arg DevB 34. Biztu: Lg II 263. Añ LoraS 97. Lard 513. AB AmaE 367. Azc PB 30. Belaus Andoni 6. Enb 164. Erkiag Arran 19. Bilbao IpuiB 117. Osk Kurl 24. Etxba Ibilt 468.