OEH - Bilaketa

75 emaitza xahutu bilaketarentzat

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
xahutu.
tradizioa
Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. entre los autores septentrionales y navarros. A partir de mediados del s. XIX tbn. se encuentra en algunos guipuzcoanos como Bilintx o Soroa; su uso en este dialecto crece en el siglo XX, y se extiende además a algunos textos vizcaínos (p. ej. en Lauaxeta, Eguzkitza o Gandiaga).
En la tradición septentrional xahutu (escrito <jahutu> en Materre) es la forma que emplean los escritores labortanos y bajo-navarros, y xahatü la de los suletinos y mixanos (aunque tbn. hallamos algún ej. de xahütü en CatLan 122 o Ip Hil 237). Hay también xahatu en Gasteluçar, Laphitz y J.B. Etchepare (en los dos primeros junto a xahutu). En textos navarros hay jautu en Ezcurra, Ros (en ambos quizá represente š-), Mendiburu (que en alguna ocasión --IArg I 91-- escribe iau-) y Lizarraga de Elcano; txautu en sendos textos de Munarriz y Ororbia y en Iraizoz, xautu en un texto del s. XVI, Lizarraga de Elcano, Samper y F. Irigaray, xagutu en los salacencos Garralda y ZMoso.
En textos roncaleses hay xaĩtu en Hualde, con alguna var. debida seguramente a vacilación gráfica; hay así (citamos las formas según aparecen en la ed. de BOEr) <ssain> (Mt 10, 8), <sainten> (3, 12) y <saiñtan> (23, 25, pero <ssaiñ> en el siguiente versículo). También Mendigacha usa xa ĩ tu, escrito <ssaintu>, aunque en su trad. de Orreaga (106) la forma que aparece es <ssait->. Hay además <ssait-> en un catecismo de princios del s. XIX (BOEr 162).
En textos guipuzcoanos y vizcaínos la forma mejor documentada es txautu (Bilintx, Soroa, D. Agirre, Mokoroa, Lauaxeta, Lizardi, Orixe (junto a xa(h)utu), S. Mitxelena, Anabitarte, Gaztelu, Labayen, Uztapide y Berrondo). Hay xa(h)utu en Tapia-Perurena, Olabide (Num 11, 18), Orixe, Txillardegi, Oskillaso, Ibiñagabeitia, Zaitegi y Lasa, sautu en un ejemplo de Jaungoiko-zale y en Eguzkitza, y jautu en Txillardegi. En DFrec hay 18 ejs. de xahutu (5 septentrionales) y 10 de txautu.
sense-1
1. (AN-erro, L, BN, Sal, S, R; Volt 118, SP, Urt I 31, Ht VocGr VocS 136, VocBN , Arch UFH, H), xahatu (S; VocS 133, Arch VocGr, Gèze, Dv (S), H) , xaitu (Dv (R-vid); xaĩtu R-vid), xaintu (R), jautu (AN), txautu (G, AN; Lar, Añ (AN), Izt 68v, LE UrtVoc, Bon), saintu (R), zahutu (Urt V 310). Ref.: Bon-Ond 158; Mdg 153; A (jautu, saintu, xahatu, xaintu, xaũtu, txautu), Lh y Lrq (xahatü); Iz Ulz (xáutu); Gte Erd 130 y 299.
Limpiar, lavar; purificar. "Limpiar", "apurar, purificar", "purgar, limpiar", "clarificar lo que está turbio", "mondar, limpiar", "expiar", "expurgar" Lar y Añ. "Refinar metales" Añ. "Fregar, limpiar platos, (c.) ontziak, tresnak garbitu, (AN) txautu" Ib. "Lavar" Ib. "Fregar" Bon. "Xahu zatzu eskuak, lavez-vous les mains. Xahu zazu sukhaldea, nettoyez la cuisine. [...] Kobesioak xahutzen du arima, la confession purifie l'âme" Dv. "Beira xahutzea, nettoyer, rincer un verre. Miraila xahutzea, rendre son éclat à un miroir. Zikhinen xahutzea, netttoyer des saletés. Kontzientzia xahutzea, purifier la conscience" H. "Xa ĩtu <ssaintu>, haber limpiado" Mdg 153. "Xatetu es palabra de Uztarroz, aquí se dice xaĩ tu" Ib. 154. "1.º limpiar, asear; [...] 6.º (BN-mix, Sal), barrer. Sukaldea xautu, barrer la cocina" A. "Saintu (R-uzt), purgar, limpiar" Ib. "Arropak xáutu, lavar las ropas" Iz Ulz (s.v. arropak). v. garbitu.
Suiak bero, hurak xahu. E 65. Xau, Txarles. "Limpia, Charles" . (Yaben, 1570) LexHNav I 154. Anhitz sorhaio zen Israelen Eliseo profetaren denborán, baina hetarik batre etzén xahutu izan Naaman Siriakoa baizen. Lc 4, 27. Ongi jauturik nigarres / biotzean damu duzula. Ezcurra 47s. Eztute panizuelo bearrik sudurren jautzeko. MRos 15a.1r. Jahu ezazu ene lizuntasuna. Mat 248. [Bathaioak] erran nahi du garbitzea, ikhuztea, jahutzea. Ib. 127. Zure odolaren xortarik gutienak, / xahutzake munduaren bekhatu zikhiñenak. EZ Man II 80. Ea, giristinoak, xahu / tzatzue athariak, / eta karrikara etxa / arrosa eta liliak. EZ Noel 122. Iainkoa eskerrak eta laudorioak derauzkitzut; zeren-eta eri ninzenik sendatu nauzun; lohi ninzenik xahutu. Harb 196. Xahu gentzantzat kozuti. O Po 65. Odol eder dibino hunen / xortarik den ttipienak / xaha detzake munduaren / bekhaturik handienak. 117. Xahu nazazu. Ib. 115. Farisau itsua, xahu zazu lehenik xoperaren eta plataren barneko aldea. He Mt 23, 26. Garbizaitezte, zaute guztiz txauturik. (Munarriz 1743-53) "Mundi estote" . FLV 1989, 104. Xaha, alagera, argi eta phitz ezazü ene ezpiritia. Mst III 34, 3 (Ip xaha; SP, Ch, Ol garbi). Jautu ta garbitu behar didazu nere anima. Mb OtGai II 133. Konfesioz jautu-garbitua ta graziz ta birtutez apaindua. Mb IArg I 244. Eskoa bat eskuen artu eta etxan txautzen! OrorbSerm 110. Joanik Jordanera xautuzé zazpi aldis. LE ( in BOEanm 278 ). Jautukonáu, Jauna, orrék. "Lavabis me" . Ib. 282. Géro ártu eskóba, au dá penitenzia; xautu étxe guzía, au dá examinátu konziénzia, konfesátu. LE Urt (ms.) 78r. Behar dira egün oroz xahatü begithartia eta eskiak. Ip Dial 34 (It, Ur, Dv garbitu ). Pilatusek, eskuak xahutzen zituelarik. Dv LEd 11. Arek diaukazu bere eskuetan sardea, eta xautreinzu ongi bere larraña. Samper Mt 3, 12 (Dv xahutu, Ip xahatü, Hual xaĩtu; Lç, He, TB, SalabBN, Echn, Leon, Ol, Ker, BiblE garbitu ). Bere odola gure bekhatien xahatzeko ixuri dian Axuria! Ip Hil 234. [Ardi mihiaren] yatiak eztitzen, freskatzen eta xahatzen dü barnia intsaladan. Alth Bot 12. Biarzie ere txakurrer remedio bat eman erzien xagutzeko. Garral EEs 1917, 140. Esku batek txahatzen bestia, bi eskiek begithartia. (BN-mix). Lander Eusk 1925 (IV) 39. Ortzargi-mosuz txautu. "Purificar con besos del alba" . Laux BBa 62. Begirozu / xahutu duzun aur oni. Or BM 32. Lioaren nekeak urte dantsu dirau: [...] / irun, austu ta eio, berriz austu ta xau. Or Eus 103. Barriken xahatziaz. Urthe zunbaitez hütsik egon diren untziak eztira bethi aisa xahatzen. GAlm 1950, 41. Bere emazteak xagutu zakon atorrara. ZMoso 45. Maitasunaz jautuko ditut nere pekatuak. Txill Let 142. Zertarat joan ere hirirat? Untzi ikuzterat? Sukalde xahatzerat? JEtchep 72. Zuzi zarean mirari orrek, / xautu nagizu ainbat argitan. Gand Elorri 134. Arnas loia're txau dezadan. "El mancillado pecho apuro" . Gazt MusIx 119. Aurrenik urez garbitu zaite, aoa ere xautu ezazu. Ibiñ Virgil 112. Jardineko urratsak gaztaro / tormentatu baten oroitzapena dute xahutzen. "Borran la memoria" . Lasa Poem 111.
v. tbn. Volt 160. Harb 129. Hm 45. Ch III 4, 5. CatLav 214 (V 107). Iraultza 156. Dh 272. Prop 1876-77, 117. Prop 1900, 148. Ardoy SFran 204. Xahatü: Tt Onsa 108. Bp I 137. CatLan 154. Mercy 23. AR 153. AstLas 28. Xarlem 189. UskLiB 47. Arch Fab 159. CatS 76. Eskual 21-2-1908 (ap. DRA). GH 1931, 469.
azpiadiera-1.1
(Con complemento en ablativo).
Haragiaren eta spirituaren satsutasun orotarik xahu ditzagun gure buruak. 2 Cor 7, 1. Konzienzia gaixtotarik bihotzak xahuturik. He 10, 22 (He xahutuak, Dv xahuturik; BiblE garbiturik ). Nota guzietarik xahutua eta zure graziaren espos arropaz beztitua. Brtc 23 (v. tbn. el mismo ej. en MarIl 51 y Arb Igand 197 xahutu). Jesu-Kristoren odol preziatuaz gure arimako notha guzietarik xahutzen gaitu. Ib. 158.
azpiadiera-1.1.1
(Part. en función de adj.).
Bihotz iustuen eta bekhatutik xahutuen sakrifizioak eta ofrendak onzat hartuko ditutzu. Harb 337.
sense-2
2. (AN, L; VocBN, Dv, H), xahatu (S), xaintu (R), sautu. Ref.: A (xaũ tu, xahatü, xaintu). Gastar (dinero etc.); derrochar, disipar (los bienes). "Dissiper" VocBN. "Ez duzu ehun luis xahutuko lan hortan, vous ne dépenserez pas cent écus à ce travail" Dv. "Dépenser, ruiner son avoir. Bere onthasunak xahuturik, ayant dissipé ses biens" H. "Gizon ostatukoiak diru aunitz xauturen du (B), el hombre aficionado a la posada derrochará mucho dinero" A. "Txautu, eralgi, erre, gastatu (G)" Zait Sof II 158.
Bihi hunak gorde gabe behar dizi xahutu. E 241. Artha ezazu gizon hori eta garaitiko xahutzen dituzketzunak, berriz iragaiten naizenean bihurtuko darozkitzut. HeH Lc 10, 35 (Dv xahutu; Lç, He despendatu, Brunet, BiblE gastatu). Xahutu ondoan deboxkerietan bere onthasuna. Jaur 125. Edo-zein diru xahu zinezake. Dv LEd 119 (Cb Eg II 63 gastatuko). Xahu-ahala ikhaurkin duten laborariek. Dv Lab 154. Gisu-labe ttipiak xahutzen du arauka handiak baino errekin gehiago. Ib. 185. Zer nahi den gostarik / ginituien erresursa / guziak xahuturik. Balad 244. Diruaren erdia erhokerietan xahatu ondoan. Laph 101. Irabazi guziak edaritan xahututa. HU Zez 204. Egün-bigez bestaliarrekin xahatzen denaz zer ez laiteke berhez behar ordian egarteko? ArmUs 1899, 44. Egiazki ostatiek hanitx eroaiten die; etxian beharrak xahatzen dütie zunbaitek ostatietan. ArmUs 1902, 113. Hetan igortzen ohi den dirua zuhurrago gindaukake "sommier" batean xahu baledi. JE Bur 189. Deus ez dakienak zerbeit dakienari eta, zerbeit haren ikasteko, hanitz urte ala diru xahutu duenari bizipidearen kentzea, ez dea hori ohointza? Ib. 194. Sei edo zortzi illabetean oso aisa txautu zuan Pedro Migelen aberastasuna. Ag G 258s. Gitxi euki, asko sautu (gastau). JZ 1921, 140. Jokalari ez izanik, zertan txautu kristauak dirua? Mok 7. Dinamitez etxea leer-egiten ezpadigute eta zuur badugu tiroak xahutu gabe, badugu asko eguntako janaria, gogor egiteko. FIr 141s. Biek xahu ahala baino gehiago ontasun bazutela jada bildurik. Barb Leg 139. Nobel-saria Arlesko enda-Museua eraikitzen txautu zun oso osorik. Or Mi V. Gizon bakotxak erabilliaz sautu ta gastetan diran gauzen jabe izateko eskubidea baño besterik ez daukala. Eguzk GizAuz 168. Guk ez dugu txorakeri oietan dirurik txautzen. Or QA 80 (Aitork 33 xautzeko). Neskameari eros-lekura lagundu, ta han xautzen zituan txindi guztiak. Osk Kurl 48. Ez xahu, zuhurra baduzu, irabazten duzunaz goiti. EZBB I 115. Ene sakelako diru guzia xahutu nuela behin bestetako partida haundi baten ikusteko. Larre ArtzainE 86. Arbaso eta gurasoengandik datorkigun ondasun urria xahutzen eta xehatzen. MIH 394.
v. tbn. Lap 224 (V 101). Arb Igand 132. Txautu: Ir YKBiz 96n.
azpiadiera-2.1
Emplear (tiempo, recursos, etc.).
Onelan eskuz egindako ta salgei dagozan gauzen balioaren neurri bakarra, langilleak gauza orreik egiteko erabilli ta sautu bear izan dauan lan-indarra ei-da. Eguzk GizAuz 51. Denbora alperrik xautu besterik egingo ez dut. Txill Let 134.
sense-3
3. (L-ain, B, BN-baig; Dv, H), xahatu (S), txautu (G-to), xaintu (R) Ref.: A (xaũ tu, xahatu, txautu, xaintu); A Apend (xautu) .
Destrozar, destruir, deshacer, borrar. "Gure etsaiak dütügü oro xahatüren" Arch UFH (que lo toma de una pastoral). "Etsaiak suaz xahutu du hiria, l'ennemi a détruit la ville par le feu. Lehenik jendea xahutu du, il a commencé par exterminer la population. Etxea lehertu da eta jende guzia xahutu, la maison a croulé et tous les habitants ont péri. Armadak xahutu ditu bazterrak oro, l'armée a dévasté toute la campagne" Dv. "Bere izana xahutu ondoan bere haurrak ere xahutu ditu, après avoir dévoré son bien, il a aussi ruiné ses enfants" Ib. "Xahutuko zitut (L, BN), os he de destrozar" A. "Echar a perder (B)" A Apend. v. suntsitu.
Eskandala izigarria / Mentaberriren zintzurrak / xahutzen tu garbi-garbia / Bardozko etxe-bazterrak. Monho 36. Harrite batek uztailak xahutzen dituenean. Jub. (ap. H) Baiña Yupiterrek ihurtzuri kolpeka xahutu zituen eta egotzi bere mendien azpian. Gy 285. Marmutza hekiek landetan ez lezakete kalte hanbatik egin, bainan baratzetako landare gazteak xahu letzazkete. Dv Lab 168. Inguru guziko lixtor ohantzeak xahutu behar dira artharekin, zeren lixtorrek hiltzen baitute erle hainitz. Ib. 295s. Gerlateetan xahutu da arbola frango. Ib. 307. Lurraren gainetik xahutuko dut egin izan dudan gizona. "Delebo" . Dv Gen 6, 7 (Urt harraskatuko, Ur kendu, Ol erauzi, Ker garbitu, BiblE desagertarazi). Frantziak behar du laster xahutu holako gizonen eskuetan. Elsb Fram 154. Ez dela gehiago nehon deus irabazpiderik, bertzeak bertze, konkurrentzia madarikatu horrek xahutzen dituela oro. HU Zez 37. Bertzeak, [badoazi] hirietarat, lantegi batzuetan beren osasun ederraren xahutzerat. Barb Sup V. Odolak ba-zirakigun, kañoez txautzeko iñor arkitzen ez ta. Or Mi 8. Maitekeriaren uin lizun-samiñak / laister xautu zitun bere edertasunak. TP Y 1933, 89. [Lur-nagusi aundiek] berreun ta larogei ta bi milla baserri txautu zituzten ta aien lurrak larretarako utzi. Ldi IL 167. Kañoiak, jo ta su, / arresia txautu. SMitx Aranz 212s. Bazterrak xautu eta xeatu zituzten [sofistek] . Zait Plat 151. Halarik ere gauza batek osoki xifrikatzen zuen: [...] Emazteak xahutzen zuen, higatzen, erho-arazten mokoka eta xardio-mardioka. Herr 3-8-1961, 4. Dena zaigu xahutu, herrausi, ezeztu. "Todo se ha desvanecido" . Lasa Poem 96. Umil asko jo ziteken bart nere etxeko atea: ai eneka, ebainduak, txautuak. Ataño TxanKan 53.
v. tbn. Laph 204.
azpiadiera-3.1
Matar, acabar (con alguien).
Erditzeko mugan, ahardiari ongi begiratzeko da, jan edo xahu ez detzan umeak. Dv Lab 283. Aspaldian barneko min batek xahutzen ari zuen Iñazio. Laph 139s. Ona dala diote ere [...] zulo bat egitia [...] ta lugartzak biltzen dira berotasunera, eta an bertan txautzia onena. Sor Bar 43s. [Erregek] miliunka zitian gizonak alxatzen, / harmak har-arazten, / [...] gerlarat igortzen... / eta han inozentek elgar xahutzen. Elzb Po 214. --Nor da hor? --Ni, laguntza zerbeiten galdez, eri naiz, barneko minak xahutua. HU Zez 33. Ez bide ziren guti harritu gizon-hiltzaileak ikhustearekin merkatari, beren ustez ganibetarekin xahutu zuten hura, horrelako gorthearekin berriz hekien gana jiten. Arb Igand 79. Goseak zituen xahutuak bi hilabetez. StPierre 22. Lan horrek nu eta xahutzen / bere dohain tzarrenekin... Ox 152. Izurrite izigarri batek yendeak xahutzen zituen. Zub 33. Han xahutzen zituztela Karlomanen gudulariak mehargune batian iragaiten zirelarik. Ib. 30. Arranoek eta azeriek bildots frango xahutzen. Zerb Azk 39.
azpiadiera-3.1.1
"(L-ain, B), baldar. Makil-ukaldika xautu niaik, me ha baldado a palos" A.
azpiadiera-3.1.2
(Con bere burua, neure burua, etc.). Suicidarse.
Hainitz aldiz bilhatu zuen bere buruaren xahutzea; hartu zuen pozoina ere. Hb Egia 16.
azpiadiera-3.1.3
Autodestruirse.
Nehor ez zen estonatu lastersko bere burua xahutu bazuen [bigarren errepublikak] . Elsb Fram 131.
azpiadiera-3.2
(Aux. intrans.). Consumirse.
Ardien amodioak hil zuen Eñaut, martirak Jainkoaren amodioarentzat bezala, ama bat bere haurrentzat xahutzen den bezala. JEtchep 57. Hiru orenen bidea, oinez, sukarrarekin xahutua. Etchebarne 57.
azpiadiera-3.3
"Accabler quelqu'un de reproches, le malmener, etc... Aitak hori iakitera xahuko nau, [...]" H.
Goragokoak, bardinak eta bereziki sehiak eta bertze bere menekoak erasiaz eta errephortxuz xahutzen dituzte orobat huts xumenak gatik. Dh 68.
azpiadiera-3.4
Golpear, batir.
Bai! [Maisuak] ao betez mis queridos niños, ta gero zigorra [transcrito zigarroa] artu ta gibeleko aldea xautu. TP Kattalin 181.
sense-4
4. txautu (G ap. A). "Vencer, derrotar" A. Tr. Documentado sólo en textos guipuzcoanos.
Egiya dek Premiñi / esan diyotala / bertsuetan guziyak / txautzen ditutala. Bil 117. Musu ta okotzean ukabilka, txautu ta zukutu zuan etsai likitsa. Ag G 274. --I, Poli, --ari zitzaion-- onenbesteko pastelak izaten al itukan zuen etxean? --Baita aundiagoak ere --Polik--. Txautu zuan. Anab Poli 96 (v. tbn. 71). Biedermann erabat txauturik goibel begiratzen ditu. Lab SuEm 212. Ez gendun uste Mondragonesa / iñork txautu zezakela / baña Atanok jokatu eta / or kentzen dio txapela. Uzt Sas 326. Beste Altza gañeko [bertsolari] gazte batekin lotu uan bein; onean ta txarrean, gazteak txautu zin. Ataño TxanKan 201.
azpiadiera-4.1
Bota izkidatzu aurrez-aurre [gizontzarrak] [...] eta danak ankaz-gora txaututzen ez baditut, nai-aiña far egizu orduan nere lepotik. " Y cuando yo no diere con todos patas arriba" . Berron Kijote 227.
azpiadiera-4.2
(AN, S ap. A ), txautu (G-to ap. A ), xahatu (Sal, S ap. A ).
"Ganarle a uno todo" A.
azpiadiera-4.3
Superar.
Ziñaldarien eginkizunak, orainaldiko esiak txautuaz al dan añean bere bidetik dijoazela ikusi nai genuke. EAEg 23-11-1936, 466.
sense-5
5. (L, BN, S ap. A; Dv), xahatu (S ap. A), saintu (R ap. A), jautu. "Justifier. Bere solas guziekin ere ezin xahutu zuen bere burua, malgré toutes ses paroles, il ne peut se justifier" Dv. "Sincerarse" A (que cita tbn. a Duvoisin).
Bereak maitatuaz jautu du zalantzarik gabe bere burua. Txill Let 138.
azpisarrera-1
EZIN XAHUTUZKO. a) "Qui ne peut être exterminé, indélébile, indestructible" Dv. b) "Qu'on ne peut laver, nettoyer" Dv.
azpisarrera-2
XAHA-XAHA. "Xaha-xaha (Sc), voz con que se denota el acto de quitar y limpiar el vestido (voc. puer.)" A.
azpisarrera-3
XAHUTU ERAGIN. "Candificare, [...] xahueragitea" Urt IV 137.
xahutu
0 / 0 LIXIBA XAHUTU >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper